Warroza problem wciąż aktualny 1. Przyczyna choroby

Transkrypt

1 Warroza problem wciąż aktualny lek. wet. Andrzej Bober Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Chorób Pszczół, Al. Partyzantów 57; Puławy, andrzej.bober(at)piwet.pulawy.pl 1. Przyczyna choroby Varroa destructor czynnik etiologiczny warrozy choroby roztoczowej czerwiu i pszczół jest zaliczany do: Arthropoda (stawonogi), Chelicerata (szczękoczułkowce), Arachnida (pajęczaki), Acari (roztocze), Parasitiformes (=Anactinotrichida), Gamasida (żukowce), Gamasina, Dermanyssides, Varroidae. Do roku 2000 uważano, że roztocze Varroa stwierdzane w rodzinach pszczoły miodnej Apis mellifera należą do gatunku Varroa jacobsoni. Varroa jacobsoni został po raz pierwszy wykryty na Jawie w 1904 r. przez E. Jacobsona, jako pasożyt zewnętrzny dziko żyjącej pszczoły wschodniej indyjskiej (Apis cerana indica). Pierwszego opisu pasożyta dokonał holenderski akarolog Oudemans. Po przeprowadzeniu badań DNA okazało się, że roztocze pasożytujące na A. mellifera należą do odrębnego gatunku, któremu ze względu na wywieranie niszczycielskiego wpływu na rodziny pszczele nadano nazwę Varroa destructor. Dalsze badania, prowadzone z wykorzystaniem metod biologii molekularnej, pozwoliły na wyróżnienie wśród populacji Varroa destructor pasożytujących na Apis mellifera dwóch haplotypów japońskiego (tajlandzkiego) występującego tylko na terenie Japonii, Tajlandii i w północnej oraz południowej Ameryce, i koreańskiego (zwanego także rosyjskim) rozpowszechniony na całym świecie. Badania dotyczące zmienności genetycznej roztocza wykazały, że jego wirulencja uwarunkowana jest haplotypem. W Europie spotyka się wyłącznie haplotyp koreański, który uważany jest za bardziej patogenny niż haplotyp japoński. W ostatnich latach wyróżniono kolejne dwa haplotypy chiński i korea 2. Obecnie roztocz Varroa destructor nie występuje jedynie w Australii. Roztocz Varroa destructor jest pasożytem rozdzielnopłciowym. Dorosła samica jest koloru brunatnego, o wymiarach 1,1 x 1,7 mm i cechuje się grzbietowo-brzusznym spłaszczeniem ciała oraz poprzecznie owalnym kształtem. Samce są koloru szaro-białego, o wymiarach 0,97 x 0,93 mm, kształtu prawie kulistego. Samce nigdy nie opuszczają komórek z czerwiem zasklepionym i giną po zapłodnieniu samicy, dlatego nie spotykamy ich na dorosłych pszczołach. Związane jest to między innymi z tym, że samce nie mogą samodzielnie pobierać hemolimfy przez kutikulę pszczół i czerwiu, skazane są zatem na pobieranie jedynie hemolimfy wypływającej z ranek powstałych podczas żerowania dorosłych samic i ich form rozwojowych. Na dorosłych pszczołach pasożytują wyłącznie samice i ta faza pasożytowania nazywana jest

2 fazą foretyczną. Pasożyt posiada cztery pary odnóży zaopatrzonych w przylgi służące do utrzymywania się na ciele czerwiu i pszczół. Składane jaja są koloru mlecznobiałego, o wymiarach 0,4 x 0,6 mm. Z jaja po 2 3 dniach wylęga się larwa, która przekształca się w protonimfę, później deutonimfę, a ta w osobnika dorosłego - samca lub samicę. Całkowity czas rozwoju, od jaja do postaci dorosłej trwa dla samca ok. 7 dni, dla samicy ok. 6 dni. Narządy gębowe są typu kłująco-ssącego i pozwalają na przebicie okrywy ciała pszczoły, zwłaszcza błon międzysegmentalnych, dlatego samice pasożyta szczególnie chętnie usadawiają się na odwłoku. Zarówno osobniki dorosłe, jak i stadia rozwojowe, odżywiają się wyłącznie hemolimfą. Samice wykazują również zdolność do poruszania się po plastrach, ścianach i dnie ula, dzięki czemu po śmierci pszczoły mogą przechodzić na inną, żywą pszczołę. Charakterystycznym dla nich jest wytrzymałość na brak pokarmu, bez którego mogą się obyć kilka dni (nawet do 9.). Na martwych pszczołach roztocz może przeżyć około dni, a na plastrach z zamarłym czerwiem nawet do 32 dni. Poza ulem, na roślinach miododajnych, pasożyt może przeżyć nawet do 3 dni. Długość życia pasożyta ma ścisły związek z cyklem życiowym rodziny pszczelej, uwarunkowana jest także temperaturą i wilgotnością otoczenia. Osobniki, które pasożytują na pszczołach w pełni sezonu, żyją znacznie krócej, od 1 do 2. miesięcy, natomiast pokolenie pasożytów bytujące na pszczołach zimujących może przeżywać 5 8 miesięcy. W ciągu jednego sezonu pasiecznego (od wiosny do jesieni) w rodzinie pszczelej może pojawić się od 7 do 12 nowych pokoleń V. destructor. 2. Oddziaływanie V. destructor na rodzinę pszczelą Mechanizm negatywnego oddziaływania Varroa na rodzinę pszczelą ma charakter wieloczynnikowy. Pszczoły i czerw ulegają osłabieniu na skutek utraty hemolimfy, 1 3 osobników pasożytujących na jednej larwie powoduje utratę ok. 24% objętości jej hemolimfy i obniżenie całkowitego stężenia białek o 27%. Natomiast 4 6 pasożytów pobiera z jednej poczwarki około 40% hemolimfy, przy utracie ilości białek rzędu 50%. Zmniejszenie poziomu białka w hemolimfie jest powszechnie uważane za główną przyczynę spadku wagi pszczół i skrócenia długości ich życia. Dodatkowo obniżona zawartość cukrów w hemolimfie pszczół powoduje zmniejszenie efektywności ich pracy oraz nieprawidłowości w orientacji przestrzennej. Zaburzeniu ulegają także gospodarka wodno elektrolitowa i mechanizmy równowagi neurohormonalnej. Zmiany w ilości składników białkowych hemolimfy zakłócają działalność humoralnego sytemu odporności, a tym samym stwarzają lepsze warunki dla rozwoju infekcji bakteryjnych i wirusowych. Powstające w trakcie odżywiania się pasożytów uszkodzenia zewnętrznych powłok ciała pszczół mogą stanowić wrota zakażenia dla bakterii,

3 a także wirusów pszczelich przenoszonych przez pasożyta [np. wirusa kaszmirskiego (KBV), wirusa ostrego paraliżu pszczół (ABPV), wirusa zdeformowanych skrzydeł (DWV)]. V. destructor jest nie tylko wektorem (przenosicielem) zakażeń, może także indukować ujawnienie się zakażeń latentnych (utajonych). 3. Objawy warrozy Objawy kliniczne choroby zauważalne są w rodzinie już wówczas, gdy na 100 dorosłych pszczół przypada 20 pasożytów. Pszczoły są wówczas niespokojne, widać kalekie robotnice, część czerwiu zamiera, ilość czerwiu trutowego zmniejsza się nawet o połowę. Rodziny są wyraźnie osłabione. Dość charakterystyczne jest opuszczanie uli przez pszczoły. Na jesieni zdarza się często, że pszczoły z przygotowanych do zimowania rodzin (podkarmionych), nie formują kłębu, znikają pozostawiając puste gniazda z zapasami pokarmu i resztką czerwiu. Rodziny nieleczone, silnie porażone, osypują się w okresie jesiennozimowym lub na przedwiośniu w ciągu 2 3 lat. W ostatnich latach wprowadzono termin Parasitic Mite Syndrome (PMS) używany do określenia zespołu objawów klinicznych obserwowanych w rodzinach pszczelich, w czerwiu, a także u osobników dorosłych. Za przyczynę wywołującą syndrom uznaje się pierwotną infestację V. destructor wikłaną następnie zakażeniami wirusowymi. Objawy w czerwiu pszczelim mogą przypominać objawy obserwowane w przypadku wystąpienia zgnilca europejskiego, zgnilca amerykańskiego, czy choroby woreczkowej czerwiu. Należą do nich obecność czerwiu rozstrzelonego, zmiany w zabarwieniu larw (od stadium larwy zwiniętej do przedpoczwarki) na kolor jasno brązowy, obecność nietypowo ułożonych larw w komórkach, obecność trudnych do usunięcia tzw. łusek pozostałości po wyschniętych, zamarłych larwach. Z objawów obserwowanych u dorosłych pszczół uwagę zwracają obniżenie liczby osobników w rodzinie oraz pełzające pszczoły. Często syndromowi towarzyszy także wymiana matki przez pszczoły. Podkreślenia wymaga fakt, że nie zawsze wszystkie ww. objawy muszą występować jednocześnie. 4. Badania laboratoryjne Materiał do badań w kierunku wykrywania pasożyta V. destructor mogą stanowić dorosłe pszczoły pobrane z gniazda, osyp znajdujący się na dennicy, bądź wycinki plastrów z zasklepionym czerwiem pszczelim, bądź trutowym. Próbkę dorosłych pszczół należy pobierać z obu stron trzech ostatnich ramek w gnieździe z czerwiem niezasklepionym. W pojedynczej próbce powinno znajdować się co

4 najmniej 250 owadów. Próbki najlepiej pobierać do zwykłych kopert papierowych formatu A4. Niezwłocznie po pobraniu należy w kopercie umieścić wacik nasączony eterem dietylowym w celu uśpienia pszczół. W przypadku braku eteru można próbkę zamrozić przez min. 8 godzin. Próbkę osypu należy dokładnie wymieść z dennicy ula i umieścić w naczyniu odpowiedniej wielkości, następnie wymieszać i pobrać ok. szklanki do koperty papierowej formatu A4. Próbkę czerwiu zasklepionego należy wyciąć z plastra, zawinąć w 2 3 warstwy ręcznika papierowego i zamrozić przez min. 6 godzin. Następnie przenieść zawinięty wycinek do koperty formatu A4.! Do wysyłki próbek pszczół i czerwiu pszczelego nie należy stosować szczelnych pojemników plastikowych, bądź szklanych, gdyż skutkuje to rozwojem flory grzybiczej mogącej stanowić zagrożenie zdrowotne dla personelu laboratorium. 5. Zwalczanie V. destructor Na podstawie Rozporządzenia Komisji (UE) NR 37/2010 z dnia 22 grudnia 2009 r. (wersja skonsolidowana z dnia ) w sprawie substancji farmakologicznie czynnych i ich klasyfikacji w odniesieniu do maksymalnych limitów pozostałości (MLP) w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego, aby określona substancja mogła zostać wykorzystana do leczenia określonego gatunku zwierząt musi znajdować się w wykazie substancji dozwolonych niniejszego rozporządzenia. Z substancji mogących służyć do zwalczania warrozy w rozporządzeniu znalazły się: amitraza (MLP dla miodu 200 µg/kg), kumafos (MLP dla miodu 100 µg/kg) oraz flumetryna, tau-fluwalinat, kamfora, mentol, tymol, eukaliptol, kwas szczawiowy, kwas mrówkowy, kwas mlekowy, dla których MLP nie jest wymagany. a/. Produkty lecznicze weterynaryjne W chwili obecnej, na podstawie załącznika nr 4 (Wykaz produktów leczniczych weterynaryjnych dopuszczonych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) do obwieszczenia Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych z dnia 6 kwietnia 2016 r. w sprawie ogłoszenia Urzędowego Wykazu Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. Urz. Ministra Zdrowia z 2016, poz. 39), do obrotu dopuszczone są: ApiLife Var (Chemicals Laif SPA), s.a. tymol 76 g, olejek eukaliptusowy 16,4 g, kamfora 3,8 g, mentol 3,8 g (w 100 g produktu)

5 Stosowanie: Do każdego ula należy włożyć po jednej płytce, 3-4 razy w odstępach 7 8 dni. Po otwarciu opakowania (zawartość: 2 płytki) należy jedną płytkę podzielić na 3-4 części i ułożyć je na górnych beleczkach ramek gniazdowych (beleczki międzyramkowe powinny być usunięte, żeby zapewnić swobodną cyrkulację substancji lotnych pomiędzy plastrami). Wskazane jest stosowanie płytek ApiLife Var poza okresem pozyskiwania miodu konsumpcyjnego. Uwagi: - przy temperaturze powyżej 25 C należy przyzwyczaić pszczoły do zapachu leku przez umieszczenie kawałka płytki w ulu na jeden dzień przed rozpoczęciem leczenia; - lek stosować w temperaturze C - w trakcie leczenia należy zapewnić dobrą wentylację ula (szeroko otwarte wylotki); - należy unikać rabunków w trakcie stosowania ApiLife Var; - nie stosować leku w razie wystąpienia rabunku; - płytki należy umieścić w ulu wcześnie rano lub przed zachodem słońca; - nie należy stosować ApiLife Var przed odwirowaniem miodu towarowego z uli. Informacje o skuteczności: ApiLife Var oceniany w kraju, w latach , po zastosowaniu w rodzinach pszczelich jesienią w dawce całkowitej 2 płytki/rodzinę lub 3 płytki/rodzinę wykazał się skutecznością przedstawioną poniżej. Tabela 1. Skuteczność warroabójcza ApiLife Var w latach Rok badań Średnia skuteczność - 2 płytki (%) Średnia skuteczność - 3 płytki (%) ,5 90, ,4 nie badano ,2 nie badano 2011 nie badano 21,8 W opinii badaczy, niska skuteczność preparatu w dwóch ostatnich latach była spowodowana dużą ilością czerwiu w rodzinach, w trakcie leczenia.

6 APIGUARD (Vita (Europe) Limited, Vita House), s.a. tymol 12,5 g/50 g żelu Stosowanie: Otwartą tackę z preparatem umieszcza się na ramkach z czerwiem, najlepiej centralnie nad gniazdem. Po 10 dniach należy sprawdzić zawartość tacki, jeżeli jest pusta wymienić na następną. Jeżeli po 10 dniach na tacce pozostał jeszcze produkt, należy ją pozostawić na kolejne 4 dni, a następnie wymienić na nową. Drugą tackę należy pozostawić, analogicznie jak pierwszą, przez kolejne 2 4 tygodnie. Całkowity czas leczenia powinien trwać 4 6 tygodni. Uwagi: - Apiguard działa najlepiej w temperaturze powyżej 15 C. Preparat jest także efektywny w niższych temperaturach ale żel paruje wówczas wolniej, w związku z tym preparat musi pozostać w ulu dłużej; - w temperaturze powyżej 25 C tymol jest szybciej uwalniany i dystrybuowany w ulu, zatem możliwe jest skuteczne użycie połowy dawki Apiguard (2 dawki po 25 g w odstępie tygodnia zamiast 2 x 50 g w odstępach dwutygodniowych); - należy pozostawić wystarczającą ilość miejsca dla pszczół, aby mogły swobodnie wchodzić do wnętrza tacki - można do tego celu użyć nadstawki; - Apiguard może być zaaplikowany o każdej porze dnia, ale najlepsze rezultaty przynosi podanie go w porze popołudniowej lub wieczornej, gdy spada temperatura. W niższej temperaturze tempo uwalniania substancji czynnej jest wolniejsze i pszczoły mogą przyzwyczajać się do zapachu szybciej, niż w przypadku zastosowania środka w wyższej temperaturze, gdy pszczoły są najbardziej aktywne; - Apiguard najlepiej zastosować latem lub jesienią, poza okresem pożytkowym. Należy unikać stosowania preparatu w czasie pożytku, aby miód nie uzyskał zapachu tymolu Apiwarol (Biowet Puławy Sp. z o.o.), s. a. amitraz - 12,5 mg/tabletkę Stosowanie: Najlepsze wyniki w zwalczaniu warrozy uzyskuje się przeprowadzając odymianie wiosną dwukrotnie i jesienią dwu- lub trzykrotnie, w odstępach 4-6 dni, kiedy w ulu znajduje się najmniejsza ilość zasklepionego czerwiu. Uwagi: - preparat oddziałuje wyłącznie na roztocza znajdujące się na powłokach zewnętrznych pszczół; - najlepszą skuteczność leczenia uzyskuje się przy braku czerwiu w rodzinach; - odymianie należy wykonywać należy wieczorem, po zakończonych lotach pszczół; - nie należy odymiać rodzin przy temp. niższej niż +10 C;

7 - wylot należy zamknąć na okres 20 minut; - przy niewłaściwym stosowaniu może wystąpić zamieranie czerwiu; - odymianie może powodować wzmożoną ruchliwość pszczół; - nie należy stosować w okresie produkcji miodu przeznaczonego do spożycia przez ludzi; - jesienne leczenie należy przeprowadzać po usunięciu zapasów miodu z leczonej rodziny; - okres ważności tabletek Apiwarolu po pierwszym otwarciu pojemnika wynosi 24 dni (okres ważności preparatu od daty produkcji wynosi 1 rok). Informacje o skuteczności: Ostatnie krajowe badania (Pohorecka i wsp. 2014, 2015) wykazały utrzymującą się, wysoką skuteczność Apiwarolu stosowanego w rodzinach bez czerwiu, wynoszącą po jednym zabiegu odymiania 97%. W rodzinach z dużą ilością czerwiu skuteczność pojedynczego zabiegu jest istotnie niższa ( średnio wynosi około 10-15%), a końcowa efektywność zależy od liczby wykonanych zabiegów. Po czterokrotnej aplikacji prowadzonej w odstępach, co 4; 6; 8; i 10 dni uzyskano obniżenie populacji roztoczy w rodzinach odpowiednio średnio o 44%, 56%, 47% i 58%, przy czym skuteczność preparatu była tym wyższa, im mniej czerwiu znajdowało się w rodzinach pszczelich. Niemniej jednak, przy silnej inwazji roztoczy, wykonanie zabiegów w tym okresie jest niezwykle istotne dla skutecznej ochrony pokolenia pszczół zimowych (wychów głównie w sierpniu i 1. połowie września). Ponieważ, w obecności czerwiu, nawet czterokrotna fumigacja powoduje tylko częściowe obniżenie poziomu infestacji V. destructor, w związku z tym zwalczanie pasożytów nie powinno ograniczać się jedynie do tego okresu zbieg/i należy powtórzyć warunkach braku lub minimalnej ilości czerwiu (późną jesienią). Skuteczność odymiania rodzin Apiwarolem zależy także od metody aplikacji tabletek. Stosowanie do tego celu odymiacza elektrycznego (typu Wakont) obniża skuteczność warroabójczą preparatu, w porównaniu do efektywności zabiegów wykonanych metodą tradycyjną, polegającą na umieszczaniu tlącej się tabletki na dennicy ula. Metoda aplikacji Apiwarolu ma szczególne znaczenie w rodzinach z czerwiem. Czterokrotne odymienie rodzin poprzez spalenie tabletek bezpośrednio w ulach skutkowało zniszczeniem średnio 74% roztoczy, podczas gdy, w rodzinach, w których stosowano odymiacz elektryczny zginęło o 30% mniej pasożytów. BAYVAROL (Bayer Animal Health GmbH), s. a. flumetryna 3,6 mg/pasek Stosowanie: Dawka: rodziny pszczele w pełni rozwinięte - 4 paski, rodziny małe, odkłady - 2 paski. W ulach wielokorpusowych 4 paski należy umieścić w każdym korpusie gniazdowym. Paski

8 zawiesza się pomiędzy ramkami w części gniazdowej każdego ula. W rodzinach bez czerwiu paski należy pozostawiać w ulach przez 15 dni. Przy obecności czerwiu paski powinny pozostawać w gnieździe przez 42 dni. Preparat powinien być stosowany w okresie pełnej aktywności pszczół, po miodobraniu (od końca lipca do połowy września). Uwagi: - stosowanie preparatu przy niskiej temperaturze obniża efekt leczniczy; - należy zadbać, aby pszczoły miały dostęp do obydwu stron pasków; - nie należy zaniżać dawki, gdyż sprzyja to powstawaniu oporności wśród roztoczy; - nie pozostawiać pasków dłużej niż 6 tygodni - powoduje to uodparnianie się roztoczy na stosowany preparat, a nie poprawia efektu leczniczego; - nie należy stosować w okresie produkcji miodu konsumpcyjnego. Informacje o skuteczności: Skuteczność przeciwwarrozowa preparatu Bayvarol po 6 i 8 tygodniach ekspozycji pasków w rodzinach była w poszczególnych latach oceny prowadzonej w krajowych pasiekach istotnie zróżnicowana (tabela 2). Tabela 2. Skuteczność warroabójcza preparatu Bayvarol stosowanego w krajowych pasiekach (badania Zakładu Pszczelnictwa IO w Puławach) Rok Preparat Skuteczność po 6 tygodniach (%) średnia (zakres) Skuteczność po 8 tygodniach (%) średnia (zakres) 2007 Bayvarol 2010 Bayvarol 2015 Bayvarol 91,6 (86,3-99,5) 34,0 (brak danych) 95,6 (95,6 99,5) 94,0 (89,9-99,5) 43,8 (11,0 93,0) 96,2 (96,2 99,7) Biowar 500 (Biowet Puławy Sp. z o.o.), s. a. amitraza 500 mg/pasek Stosowanie: Paski do zawieszania w ulu w dawce 2 paski/rodzinę. Paski należy pozostawić w ulu na okres 6 tygodni, a następnie je usunąć. W sytuacji, gdy ruch pszczół wewnątrz ula odbywał się z dala od pasków, należy zmienić miejsce ich zawieszenia tak, aby znajdowały się one w roju pszczelim i pozostawić przez kolejne 2 tygodnie. Maksymalny okres po jakim należy usunąć paski wynosi 8 tygodni. Zalecany okres leczenia: po ostatnim miodobraniu (koniec lata/jesień) i na wiosnę przed pierwszym pożytkiem towarowym.

9 Uwagi: - paski umieścić w uliczkach międzyramkowych o największej ruchliwości pszczół; - paski zawiesić w taki sposób, aby pszczoły miały swobodny dostęp do ich obu stron; - zaleca się prowadzić leczenie we wszystkich ulach jednocześnie; - nie należy stosować w okresie produkcji miodu konsumpcyjnego. Informacje o skuteczności: Ostatnie, krajowe badania preparatu Biowar 500 wykazały jego wysoką i raczej wyrównaną skuteczność warroabójczą (tabela 3). Tabela 3. Skuteczność warroabójcza preparatu Biowar 500 stosowanego w krajowych pasiekach (badania Zakładu Pszczelnictwa IO w Puławach) Rok badań Powierzchnia czerwiu (dm 2 ) 60 > > 60 Skuteczność po 6 tygodniach (%) średnia (zakres) 96,3 (88,2 100) 89,8 (67,4 98,9) 91,1 (79,1 98,6) 82,5 (58,5 98,9) Skuteczność po 8 tygodniach (%) średnia (zakres) 98,0 (92,5 100) 94,9 (79,7 99,4) 95,0 (82,7 100) 88,4 (72,9 99,3) Thymovar (Dr. Schaette AG), s.a. tymol 15 g/pasek Stosowanie: Pojedynczy pasek należy podzielić na dwie części i umieścić na górnych beleczkach gniazdowych w przeciwległych rogach korpusu (beleczki międzyramkowe powinny być usunięte, żeby zapewnić swobodną cyrkulację substancji lotnych pomiędzy plastrami). W ulu typu Dadant należy stosować 1,5 paska. W ulu składającym się z dwóch korpusów gniazdowych należy zastosować 2 paski na górnym korpusie. Czas leczenia wynosi 3 4 tygodnie, po tym czasie należy wymienić paski na nowe i leczenie kontynuować przez kolejne 3 4 tygodnie. Należy zapewnić około 5mm przestrzeń pomiędzy paskiem i powałką, bądź daszkiem. Leczenie należy wykonać po ostatnim miodobraniu. Uwagi: - nie należy stosować, gdy temperatura w dzień jest wyższa niż 30 ºC; - optymalna temperatura stosowania mieści się w zakresie ºC;

10 - skuteczność leku obniża się, gdy średnia temperatura spada poniżej 15 ºC; - zapas i czerw znajdujący się w odległości mniejszej niż 4 cm od paska może zostać usunięty przez pszczoły; - należy stosować preparat we wszystkich rodzinach jednocześnie. b/. Preparaty i substancje organiczne Kwas szczawiowy W pszczelarstwie wykorzystuje się dwuwodny kwas szczawiowy, dostępny w postaci krystalicznej. Wszelkie czynności związane ze stosowaniem kwasu należy wykonywać z zachowaniem środków ochrony osobistej (maseczki, okulary i rękawice). Metody aplikacji kwasu szczawiowego: A/. Nakrapianie na pszczoły w uliczkach międzyramkowych - sposób najbardziej bezpieczny dla pszczelarza i najmniej czasochłonny: stosuje się 3,5% r-r kwasu szczawiowego w syropie cukrowym 1:1 (stosunek wagowy wody do cukru) dawka - 5ml/uliczkę międzyramkową - średnio 30ml/mała rodzina, 40 ml/średnia, 50ml/duża rodzina; zabieg należy wykonać w okresie bezczerwiowym - listopad (najwyższa skuteczność); wymagana minimalna temp. zewnętrzna >3 C należy wykonać tylko jeden zabieg (powtórne zastosowanie kwasu przed upływem trzech miesięcy może być dla pszczół szkodliwe). B/. Opryskiwanie pszczół na plastrach roztworem przygotowanym jak przy nakrapianiu. C/. Odymianie zaleca się użycie tej metody po utworzeniu przez pszczoły kłębu zimowego (najefektywniejsze zwalczanie roztoczy):j zabieg wykonuje się poprzez odparowywanie różnych postaci kwasu (kryształków, tabletek, żelu) wykorzystując przeznaczone do tego urządzenia (Varrox, Varrex); dawka gramy/rodzinę (w zależności od jej siły); czas pojedynczego odymiania 4 minuty; zabieg wykonuje się przy zamkniętych wylotkach; przy braku czerwiu skuteczność zabiegu powyżej 90%, w obecności czerwiu około 45%; wymagana minimalna temp. zewnętrzna > 2 C; sposób aplikacji kwasu mniej szkodliwy dla pszczół, ale bardziej szkodliwy dla pszczelarzy.

11 Kwas mrówkowy Jego stosowanie jest najbardziej rozpowszechnione w Niemczech. Skuteczność zabiegów uwarunkowana jest ilością odparowanego kwasu. Dobre rezultaty uzyskuje się wówczas, gdy przez okres 10 dni, w ciągu doby odparowuje od 7 g (95% skuteczność) do 10 g (97% skuteczność) przez okres 10 dni. Podczas zabiegów wyloty uli muszą być otwarte, a temperatura zewnętrzna nie może być niższa niż 12 C i wyższa niż 25 C. W zakresie temperatur C używany jest 60% kwas mrówkowy, w niższych temperaturach stosuje się kwas 83%. Terapię przy użyciu kwasu mrówkowego prowadzi się zwykle dwukrotnie. Pierwszy raz po głównym miodobraniu, zabieg ten ma na celu ograniczenie rozmnażania się pasożytów w komórkach z czerwiem, z którego wygryzą się pszczoły do zimowli. Drugi zabieg, który powinien trwać dni wykonywany jest na przełomie września i października, po zakończeniu podkarmiania. Przed podaniem kwasu do ula należy go schłodzić, co zapobiega gwałtownemu parowaniu po włożeniu do ula, które niepokoi pszczoły i w rzadkich przypadkach może doprowadzić do utraty matki przez jej okłębienie. Na terenie Unii Europejskiej najpopularniejszym zestawem służącym do odparowywania kwasu mrówkowego jest dozownik z Nassenheider, zwany także dozownikiem Beckera. Zaletą tego urządzenia jest możliwość oceny ilości odparowywanego kwasu (dozownik wyposażony jest w skalę) i regulacja tempa parowania poprzez zastosowanie odpowiedniego knota. Kwas mrówkowy jest jedyną substancją warroabójczą przenikającą przez zasklepy na czerwiu i niszczącą tam pasożyty. Wszelkie czynności związane ze stosowaniem kwasu należy wykonywać stosując środki ochrony osobistej w tym maseczki, okulary i rękawice. Kwas mlekowy Kwas mlekowy wykorzystuje się głównie do jesiennego, wspomagającego zwalczania warrozy przy niskich temperaturach otoczenia, które uniemożliwiają użycie innych metod. Kwasu mlekowego nie należy stosować w czasie pożytku i w obecności w gnieździe miodu towarowego. Ponieważ substancja ta nie wykazuje działania bójczego na pasożyty znajdujące się pod zasklepami komórek, wskazane jest stosowanie jej w okresie bezczerwiowym. Działanie kwasu polega na podrażnianiu aparatu gębowego V. destructor, przez co nie mogą one pobierać pokarmu i giną z głodu. Należy jednak pamiętać, że kwas mlekowy (podobnie jak inne kwasy) w zbyt dużych stężeniach działa również drażniąco na języczki pszczół oraz może powodować uszkodzenia czerwiu niezasklepionego.

12 Kwas mlekowy stosuje się w postaci 15% wodnego roztworu. Pszczoły opryskuje się na plastrach (nie dopuszczając do ich przemoczenia) dawką 5 6 ml kwasu na jedną stronę plastra, jeżeli pszczół jest mało dawkę należy zmniejszyć. Na jeden korpus gniazdowy używa się jednorazowo ml roztworu kwasu. Wszelkie czynności związane ze stosowaniem kwasu należy wykonywać stosując środki ochrony osobistej w tym maseczki, okulary i rękawice. BEEVITAL HIVE CLEAN Instrukcja producenta zawiera następujące dane: Skład: woda, sacharoza, kwas cytrynowy, kwas szczawiowy, ekstrakt propolisu, olejki eteryczne BEEVITAL HIVE CLEAN aktywuje naturalną skłonność pszczół do oczyszczania się. Preparat nie ma działania toksycznego, czyli NIE ZABIJA WARROZY. BEEVITAL HIVE CLEAN stosować przy temperaturze zewnętrznej od -5 C do 25 C. Stosowanie w niższych temperaturach podnosi skuteczność preparatu. Szczególnie gdy dennice są zimne lub temperatura zewnętrzna jest około + 10 C Wystarczy "polać" pszczoły w 3 do 6 uliczkach. W zależności od siły rodziny i pory roku zaleca się użycie od 10 ml do 20 ml BEEVITAL HIVE CLEAN Aby całkowicie unieszkodliwić opadłe na dno ula pasożyty należy stosować wkładki dennicowe z lepką substancją Przy właściwym zastosowaniu nie występują żadne negatywne działania na pszczoły, czerw i matkę pszczelą. Zabiegi można przeprowadzać w ciągu całego roku. Luty/Marzec/Kwiecień, w momencie gdy pszczoły zaczynają zbierać pierwszy pyłek. Maj/Czerwiec - w trakcie silnego rozwoju rodziny, szczególnie w momencie tworzenia odkładów. Lipiec/Sierpień po miodobraniu. Listopad/Grudzień/Styczeń w zależności od sytuacji rodziny pszczelej oraz temperatur zewnętrznych (można stosować do -5ºC, lepszy wynik przy + 5ºC i więcej) Informacje o skuteczności: W badaniach nad skutecznością preparatu BEEVITAL HIVE CLEAN (BVHC) (badania Oddziału Pszczelnictwa ISK 2008) dowiedziono, że jego skuteczność zależy głównie od ilości czerwiu w rodzinach pszczelich i stosowanie BVHC w okresie wiosennym i letnim

13 pozwala w niewielkim stopniu ograniczyć populację V. destructor w rodzinach pszczelich, natomiast zastosowanie BVHC późną jesienią pozwala na ograniczenie populacji V. destructor średnio o 97,6%. 6. Lekooporność Ciągłe, coroczne stosowanie określonych substancji chemicznych może prowadzić do powstawania lekooporności roztoczy V. destructor. Jedną z przyczyn zmniejszonej wrażliwości V. destructor na stosowane leki jest fakt, iż w obrębie każdej populacji roztoczy wrażliwość na akarycydy jest osobniczo zróżnicowana, w wyniku czego pewna liczba roztoczy, na ogół bardzo niewielka, nie ulega zniszczeniu podczas zastosowanych zabiegów i może wydać nowe, oporne pokolenie. Po dłuższym okresie stosowania danego leku prowadzi to do wyselekcjonowania szczepu opornego. Szczep oporny namnażając się w danej populacji, na skutek działania tzw. presji selekcyjnej, staje się dominującym. Zmniejszona wrażliwość roztoczy V. destructor na stosowane związki chemiczne jest związana także z zanieczyszczeniem wewnętrznego środowiska ula. Większość warroacydów wykazuje właściwości lipofilne (rozpuszczalne w tłuszczach). Jak wykazano pozostałości substancji rozpuszczalnych w tłuszczach (za wyjątkiem amitrazy, która bardzo szybko ulega rozkładowi na nieaktywne metabolity, a wosk jest uważany za katalizator tej reakcji), długo pozostają w wosku ze względu na ich dużą stabilność chemiczną, a w wyniku kolejnych zabiegów dochodzi do ich kumulowania się. W efekcie, nawet przy zaprzestaniu zwalczania warrozy danym preparatem leczniczym, roztocza mają ciągły kontakt, z niższymi od terapeutycznych, dawkami jego substancji czynnej, co skutkuje wzrostem oporności. Zatem nawet i w tym kontekście niezwykle ważna i cenna jest stała wymiana plastrów na nowoodbudowane. Duży wpływ na powstawanie oporności ma także szeroko rozpowszechnione stosowanie w różnej postaci, chałupniczo wykonywanych przez pszczelarzy preparatów opartych na środkach opracowanych i służących do zwalczania szkodników upraw roślin. W ten sposób do ula wprowadzane są substancje w niekontrolowanych dawkach, przy czym nie jest także znana ich farmakodynamika w rodzinie pszczelej. W doświadczeniach przeprowadzonych we Włoszech obliczono, że ilość tau-fluwalinatu (pyretroid, podobnie jak flumetryna) potrzebna do zniszczenia 50% osobników (LC50-median lethal concentration) wzrasta z zakresu 15,9 18,5 mg/kg dla osobników wrażliwych, do zakresu mg/kg w przypadku osobników opornych, a więc od 24 do 54 razy. Natomiast dla zniszczenia 95% populacji roztoczy (LC95) konieczne okazało się zwiększenie dawki od 440 do 1100 razy. Wyniki badań prowadzonych we Francji nad opornością na amitraz dowiodły, że w przeciągu 3 lat jego stosowania średni czas śmiertelności (MLT - mean lethal

14 time) dla roztoczy wydłużył się z 24,9 ( 1,9) min. do 57,6 ( 3,5) min., czyli prawie dwukrotnie. Uważa się, że zjawisko oporności może mieć charakter wieloczynnikowy. Zmiany w obrębie procesów metabolicznych warunkujących posiadanie przez roztocze zdolności do wytwarzania oporności prowadzą do ich zaburzeń, co powoduje, że osobniki oporne mają zwykle mniejszą zdolność do rozmnażania i przeżywania w zmiennych warunkach środowiskowych. Dlatego w naturalnych warunkach przy braku czynników ograniczających wzrost całej populacji (np. akarycydy) pozostałe roztocze szybko zyskują przewagą nad opornymi, co określa się mianem rewersji. W badaniach przeprowadzonych we Włoszech stwierdzono, że w przeciągu trzech lat, w trakcie których powstaje ponad 30 pokoleń pasożyta, odsetek opornych na fluwalinat roztoczy spada z 42,2 % do 4,6 % (w przybliżeniu dziesięciokrotnie). Dlatego też, dla uzyskania zadowalającej skuteczności, po pojawieniu się oporności należałoby przerwać stosowanie tej substancji czynnej przez okres 4 6 lat. Zjawiskiem utrudniającym walkę z warrozą jest także powstawanie u roztoczy tzw. oporności krzyżowej, polegającej na tym, że w przypadku stosowania określonej substancji czynnej preparatu leczniczego z danej grupy chemicznej (np. pyretroidy) u roztoczy pojawia się także oporność na pozostałe akarycydy, których substancje aktywne należą do tej samej grupy, ze względu na ich duże podobieństwo chemiczne. Dowiodły tego badania przeprowadzone we Włoszech, gdzie porównano wrażliwość roztoczy pochodzących z regionów kraju, w których obserwowano spadek skuteczności preparatu opartego na fluwalinacie, w porównaniu z roztoczami pochodzącymi z miejsc, gdzie ww. pyretroid nadal wykazywał zadowalającą skuteczność. W grupie roztoczy, u których LC50 dla fluwalinatu wzrosło razy, zauważono także wzrost LC50 dla pozostałych badanych pyretroidów. W przypadku flumetryny wzrost był krotny, a dla akrynatryny krotny. Oporności krzyżowej nie stwierdzono natomiast pomiędzy substancjami pochodzącymi z różnych grup chemicznych. W badaniach prowadzonych w Wielkiej Brytanii w latach , w których do zwalczania warrozy stosowano tylko preparaty oparte na bazie pyretroidów (fluwalinat, flumetryna), przeprowadzono testy terenowe celem uzyskania roztoczy wrażliwych na działanie pyretroidów (skuteczność terenowa preparatów na poziomie %) i opornych (skuteczność terenowa preparatów na poziomie 2 5 %). Te dwie grupy roztoczy poddano badaniom laboratoryjnym i stwierdzono, że LC50 fluwalinatu dla roztoczy wrażliwych wynosiło średnio 42,7 mg/kg, a dla roztoczy opornych 477 mg/kg (około 11 razy wyższe). Podobnie było w przypadku LC50 flumetryny, dla roztoczy wrażliwych wynosiło 0,47 mg/kg, dla roztoczy opornych 6,3 mg/kg (wzrost ok. 13-krotny). Nie zaobserwowano natomiast istotnych zmian, dla roztoczy wrażliwych i opornych na pyretroidy, w wartościach LC50 dla warroacydów z

15 innych grup chemicznych takich jak: zw. fosforoorganiczne (kumafos), czy formamidyny (amitraz). Badania laboratoryjne przeprowadzone w Polsce, których celem było porównanie w warunkach laboratoryjnych poziomu wrażliwości na amitraz, populacji V. destructor pochodzących z rodzin leczonych przynajmniej przez 5 kolejnych lat preparatami zawierającymi tę substancję aktywną (Apiwarol, Biowar), z poziomem wrażliwości na amitraz populacji V. destructor pochodzących z rodzin leczonych prze taki sam okres innymi substancjami chemicznymi (fluwalinatem), wykazały istotne różnice w wielkości ocenianego parametru tj. średniego czasu śmiertelności (MLT mean lethal time). Obserwacje roztoczy pochodzących z pasieki leczonej amitrazem wykazały, że średnio pasożyty ginęły po 2,5 godziny, natomiast w grupach kontrolnych po średnio 5,4 i 7 godzin. W przypadku roztoczy z pasieki leczonej fluwalinatem średni czas śmiertelności wyniósł 1,5 godz., natomiast w grupach kontrolnych odpowiednio 6 i 8 godzin. Kolejne polskie doświadczenia mające na celu stwierdzenie w warunkach krajowych, czy kilkuletnie stosowanie fluwalinatu spowodowało obniżenie wrażliwości pasożyta V. destructor na flumetrynę substancję należącą do tej samej grupy związków chemicznych (syntetyczne pyretroidy), jako wynik nabycia przez niego oporności krzyżowej nie wykazały istotnych różnic w średnich stężeniach flumetryny (LC50, LC95) dla roztoczy pochodzących z pasiek, w których rodziny pszczele leczono przez kilka lat preparatami zawierającymi fluwalinat oraz populacji V. destructor pochodzących z pasiek, gdzie do zwalczania warrozy stosowano w tym czasie inne substancje chemiczne (amitraz, kwasy organiczne). W innych krajowych badaniach dotyczących wrażliwości krajowej populacji Varroa destructor na pyretroidy (tau fluwalinat), których celem było ustalenie jakim procencie pasiek mogą występować oporne na tę substancję pasożyty oraz jak dalece oporność ta jest zaawansowana, wśród 74 badanych pasiek w 17 (23%) stwierdzono obecność populacji Varroa destructor opornych na pyretroidy (spadek wrażliwości roztoczy na substancję aktywną w dawce 200 mg/kg powyżej 10%). W kolejnych 5 pasiekach (7%) stwierdzono obecność populacji Varroa destructor częściowo opornych na pyretroidy (spadek wrażliwości roztoczy na substancję aktywną w dawce 200 mg/kg w zakresie 5-10%).

16 Zgnilec amerykański pszczół w świetle nowych przepisów lek. wet. Andrzej Bober Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Chorób Pszczół, Al. Partyzantów 57; Puławy, andrzej.bober(at)piwet.pulawy.pl Zgnilec amerykański pszczół (zgnilec złośliwy) jest chorobą czerwiu pszczoły miodnej Apis mellifera i pozostałych gatunków Apis pojawiającą się we wszystkich rejonach świata, gdzie utrzymywane są pszczoły. Czynnikiem wywołującym chorobę są bakterie Paenibacillus larvae, zdolne do wytworzenia miliarda przetrwalników (spor) w każdej zakażonej larwie. Bakteria jest koliście zakończoną, prostą, a czasem zakrzywioną pałeczką, której wielkość może się wahać (0,5 m szerokości na 1,5 6 m długości), występującą pojedynczo, w łańcuszkach lub nawet nitkach, niektóre szczepy posiadają zdolność ruchu. Bakterie zdolne są do wytwarzania elipsoidalnych przetrwalników mogących się lokalizować w środkowej lub podbiegunowej części bakterii. Przetrwalniki są niezwykle ciepło oporne i mało wrażliwe na czynniki chemiczne. Tylko przetrwalniki są zdolne do indukowania (wywoływania) zakażenia. Choroba szerzy się na skutek przenoszenia przez pszczoły, które opiekują się czerwiem lub na skutek zarażania się czerwiu przetrwalnikami pozostającymi w komórkach plastra. Chociaż larwy robotnic, trutni i matek są podatne na infekcję, zakażone matki i trutnie są rzadko obserwowane w warunkach naturalnych. Wrażliwość larw na zakażenie bakteriami Paenibacillus larvae maleje wraz z wiekiem; larwy nie ulegają zakażeniu później niż 53 godziny po wykluciu z jaja. Średnia dawka infekcyjna przetrwalników ID50 (powodująca rozwój zakażenia u 50% larw) wynosi w przybliżeniu 9 przetrwalników dla larwy w wieku godzin. Główną drogą rozprzestrzeniania się choroby między rodzinami jest przenoszenie plastrów zawierających pozostałości obumarłych, chorych larw. Do rozprzestrzeniania choroby może się przyczyniać dodatkowo karmienie lub rabowanie skażonego sporami miodu, bądź łączenie rodzin. Wczesne wykrywanie obecności przetrwalników bakterii Paenibacillus larvae w rodzinach pszczelich ma kluczowe znaczenie dla podejmowanych działań prewencyjnych, które zapobiegną pojawieniu się objawów klinicznych i rozporzestrzenianiu się zgnilca amerykańskiego pszczół. Na mocy Ustawy z dnia 11 marca 2004 r. O ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U Nr 69 poz. 625, t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1539, z 2015 r. poz. 266, 470, z 2016 r. poz. 1605) zgnilec amerykański pszczół (American foulbrood) jest chorobą podlegającą obowiązkowi zwalczania. Szczegółowy sposób i tryb zwalczania zgnilca

17 amerykańskiego pszczół reguluje rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju wsi z dnia 11 lipca 2016 r. W sprawie zwalczania zgnilca amerykańskiego pszczół (Dz.U poz. 1123).