OBROŃCA I PEŁNOMOCNIK O W PROCESIE KARNYM PO 1 LIPCA 2015 R.

Transkrypt

1

2

3 OBROŃCA I PEŁNOMOCNIK O W PROCESIE KARNYM PO 1 LIPCA 2015 R. PRZEWODNIK PO ZMIANACH redakcja naukowa paweł wiliński Zamów książkę w księgarni internetowej Warszawa 2015

4 Stan prawny na 1 lipca 2015 r. Recenzent Prof. dr hab. Stanisław Waltoś Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Agnieszka Zagozda, Szymon Makuch Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Krystyna Szych Projekt graficzny okładki Sławomir Sobczyk Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN: ISBN PDF-a: Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 Spis treści 5 Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wstęp Między konsensualizmem a kontradyktoryjnością w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. (Paweł Wiliński) Obrona obligatoryjna po 1 lipca 2015 r. (Ryszard A. Stefański) Obrońca i pełnomocnik z urzędu w postępowaniu karnym od 1 lipca 2015 r. (Tomasz Grzegorczyk) Śledztwo po 1 lipca 2015 r. z perspektywy obrońcy i pełnomocnika (Karolina Kremens) Dochodzenie po 1 lipca 2015 r. z perspektywy obrońcy i pełnomocnika (Maria Jeż Ludwichowska) Przedstawienie i modyfikacja zarzutów a rola obrońcy (Jacek Kosonoga) Gromadzenie dowodów przez obrońcę i pełnomocnika w postępowaniu przygotowawczym (Antoni Bojańczyk) Dostęp obrońcy i pełnomocnika do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym wybrane aspekty praktyczne (Janusz Śliwa) Stosowanie tymczasowego aresztowania po 1 lipca 2015 r. (Jacek Izydorczyk) Rola i znaczenie mediacji w sprawach karnych po nowelizacji kodeksu postępowania karnego (Piotr Karlik) Umorzenie postępowania karnego w trybie art. 59a k.k. a działania obrońcy (Jarosław Majewski)

6 Spis treści 6 Obrońca i pełnomocnik wobec instytucji skazania bez rozprawy (Arkadiusz Lach) Akt oskarżenia jako przedmiot procesowego sporu przed kontradyktoryjną rozprawą (Robert Zawłocki) Akta postępowania przygotowawczego i akta sprawy sądowej w nowym modelu procesu karnego (zagadnienia wybrane) (Dariusz Kala, Maja Klubińska) Aktywność obrońcy i pełnomocnika na etapie postępowania przejściowego (Małgorzata Wąsek Wiaderek) Udział obrońcy w posiedzeniu organizacyjnym jako element budujący strategię obrony oskarżonego w stadium jurysdykcyjnym (Hanna Paluszkiewicz) Obrońca i pełnomocnik wobec instytucji dobrowolnego poddania się karze (Maria Rogacka Rzewnicka) O kontradyktoryjności rozprawy głównej i jej konsekwencjach słów kilka (Kazimierz Zgryzek) Udział obrońcy i pełnomocnika w rozprawie obowiązek czy uprawnienie po dniu 1 lipca 2015 r. (Cezary Kulesza) Wprowadzanie i przeprowadzanie dowodów na rozprawie głównej (Jerzy Skorupka) Dowody publiczne (urzędowe) a dowody prywatne (Piotr Kardas) Zakaz przeprowadzenia i wykorzystania w procesie karnym dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego (art. 168a k.p.k.) (Wojciech Jasiński) Ujawnianie dowodów bez ich odczytywania na rozprawie (Anna Gerecka Żołyńska) Wymiar kary po 1 lipca 2015 r. (Michał Królikowski) Kilka uwag o modyfikacji podstaw wymiaru kary łącznej (Jacek Giezek) Między reformatoryjnością a kasatoryjnością, między apelacyjnością a rewizyjnością ku jakiemu modelowi zmierza postępowanie odwoławcze po zmianach kodeksowych z lat ? (Stanisław Zabłocki)

7 Spis treści Apelacja obrońcy i pełnomocnika po zmianach (Dariusz Świecki) Postępowanie dowodowe w postępowaniu apelacyjnym. Zarys problematyki (Andrzej Sakowicz) Granice rozpoznania sprawy w instancji odwoławczej w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego z dnia 27 września 2013 r. i 20 lutego 2015 r. (Maciej Fingas, Sławomir Steinborn) Kasacja obrońcy i pełnomocnika po 1 lipca 2015 r. (Michał Laskowski) Pełnomocnik w postępowaniu kompensacyjnym po 1 lipca 2015 r. (Łukasz Chojniak) Model postępowania dyscyplinarnego wobec adwokata i radcy prawnego działających w charakterze obrońcy i pełnomocnika po 1 lipca 2015 r. (Paweł Czarnecki)

8

9 Wykaz skrótów 9 Wykaz skrótów Akty prawne EKPC europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisana w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. k.p.k. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jedn.: Dz. U. z 1939 r. Nr 8, poz. 44 z późn. zm.) k.p.k. z 1969 r. pr. adw. u.r.p. ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. (nowela lutowa) ustawa z dnia 27 września 2013 r. (nowela wrześniowa) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 635 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 507 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396) ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz z późn. zm) Czasopisma, publikatory Biul. KKPK Biul. PG Biul. PK CzPKiNP GSP GSP-Prz.Orz. KKSSP KSAG KSP KZS Biuletyn Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego Biuletyn Prokuratury Generalnej Biuletyn Prawa Karnego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej Krakowskie Studia Prawnicze Krakowskie Zeszyty Sądowe

10 Wykaz skrótów 10 M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OAW Orzecznictwo Apelacji Wrocławskiej OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Karnej i Wojskowej OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich PiP Państwo i Prawo PPiA Przegląd Prawa i Administracji Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny St. Iur. Studia Iuridica WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy WSS Wrocławskie Studia Sądowe ZNUŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Inne ETPC KRRP NRA Europejski Trybunał Praw Człowieka Krajowa Rada Radców Prawnych Naczelna Rada Adwokacka

11 Wstęp 11 Wstęp 1 lipca 2015 r. nastąpiła doniosła zmiana przepisów kodeksu postępowania karnego. Objęła ona w szczególności tryby konsensualne i zakres orzekania wyrokiem poza rozprawą, a także sądowe postępowanie rozpoznawcze, rozszerzając jego kontradyktoryjność. Po długiej przerwie przywrócono istotne elementy modelu apelacyjnego w postępowaniu odwoławczym, wyeliminowano szereg rozwiązań sprzyjających przewlekłości postępowania. Wprowadzono m.in. także zmiany w postępowaniu przygotowawczym, w zakresie stosowania środków przymusu, odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne ich stosowanie. Zmiany te kształtują na nowo pozycję stron postępowania, w tym zwłaszcza samodzielność oraz aktywność procesową oskarżonego i oskarżyciela. Przynoszą ponadto zasadnicze rozszerzenie możliwości korzystania z pomocy obrońcy z urzędu na etapie postępowania sądowego, modyfikują przesłanki obrony obligatoryjnej. Do prowadzenia obrony w sprawach karnych upoważniają także radców prawnych. Rozszerzeniu ulega zakres uprawnień pokrzywdzonego i prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika z urzędu. Opracowanie zawiera szczegółową analizę wybranych, najważniejszych zmian przepisów kodeksu postępowania karnego, dokonaną z perspektywy obrońcy i pełnomocnika, a więc pomocników procesowych stron, w szczególny sposób powołanych do ochrony ich interesów. Służyć ma pomocą przede wszystkim adwokatom i radcom prawnym w poznaniu zakresu oraz istoty wprowadzanych zmian, stanowiąc szczególny rodzaj praktycznego przewodnika po zmianach. Okoliczność ta tłumaczy przyjętą systematykę i wybór omówionych zagadnień. Związane są one z dynamiką postępowania karnego i najważniejszymi z punktu widzenia obrońcy i pełnomocnika instytucjami procesowymi. Niektóre, szczególnie doniosłe zagadnienia, takie jak stosowanie trybów konsensualnych, umorzenie restytucyjne, kontradyktoryjność rozprawy czy postępowanie odwoławcze, są omawiane z różnych punktów widzenia przez kilku autorów. Pozwala to z jednej strony dostrzec ich złożoność, z drugiej zaprezentować wiele odmiennych, możliwych do przyjęcia punktów widzenia i ocen tych instytucji. Uznać należy, że ze względu na uniwersalność zawartych analiz opracowanie będzie przydatne także dla pozostałych uczestników postępowania karnego, w tym zwłaszcza dla sędziów i prokuratorów. Książka została napisana przez wybitnych specjalistów z zakresu postępowania karnego. Znakomita większość z nich wykonuje jednocześnie zawód sędziego, prokuratora, adwokata, radcy prawnego bądź jest zawodowo związana

12 Wstęp 12 z instytucjami wymiaru sprawiedliwości. Są wśród nich również członkowie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, autorzy i współautorzy wprowadzonych zmian. Z tych powodów jest to opracowanie, w którym praktyczne analizy konstrukcji procesowych przeważają nad rozważaniami dogmatycznymi. Za trud przygotowania tego opracowania, powstającego w gorącym okresie dyskusji i sporów wokół reformy, należą się Autorom szczególne podziękowania. Należy je także wyrazić wobec Wydawnictwa Wolters Kluwer, które podjęło się jego wydania. Oddając publikację w ręce Czytelników, pozostaje wierzyć, że okaże się ona lekturą interesującą i pożyteczną. Poznań, maj 2015 r. Paweł Wiliński

13 Między konsensualizmem a kontradyktoryjnością w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. 13 Paweł Wiliński Między konsensualizmem a kontradyktoryjnością w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. 1. Wprowadzenie Proces karny po 1 lipca 2015 r. wiąże się dla jego stron, a zwłaszcza dla profesjonalnych przedstawicieli (obrońców i pełnomocników) z koniecznością dokonywania nieznanych dotąd wyborów 1. Pojawiają się nowe albo rozbudowane instytucje procesowych porozumień konsensualnych oraz instrumenty kompensacyjne. Jednocześnie jednak wprowadzone zmiany rozszerzające kontradyktoryjność rozprawy wymuszają większą aktywność procesową oraz odpowiedzialność za podejmowane decyzje procesowe. Dotyczy to zarówno obrońców i pełnomocników, jak też sądu i prokuratora. Dla sądu oznaczają zerwanie z wieloma elementami inkwizycyjnej konstrukcji procesu karnego na jego etapie sądowym 2, w szczególności uwalniając sąd od materialnego ciężaru dowodu winy oskarżonego, odpowiedzialności za bierność czy nieudolność stron w weryfikacji postawionego w akcie oskarżenia zarzutu 3, pozostawiając jednocześnie stosunkowo szerokie możliwości reakcji, w tym w celu zapewnienia realizacji zasady prawdy w zakresie dokonywanych ustaleń faktycznych 4. Oskarżycielowi publicznemu przynoszą znacznie większy zakres samodzielności we wnoszeniu, popieraniu aktu oskarżenia i dysponowaniu samą skargą. Przekazują w jego ręce realne uprawnienia oskarżyciela publicznego, w tym odpowiedzialność za realizację onus probandi. 1 Zob. P. Wiliński, Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym w świetle projektowanych zmian (w:) Adwokatura a modele procedur sądowych, red. J. Giezek, A. Malicki, Warszawa 2014, s ; tenże Konfrontacyjny a konsensualny sposób zakończenia postępowania przygotowawczego przez prokuratora, w druku. 2 J. Skorupka, Wprowadzanie i przeprowadzanie dowodów na rozprawie głównej [ta i kolejne pozycje bez pełnej informacji bibliograficznej stanowią rozdziały tej książki]. 3 R. Zawłocki, Akt oskarżenia jako przedmiot procesowego sporu przed kontradyktoryjną rozprawą. 4 K. Zgryzek, O kontradyktoryjności rozprawy głównej i jej konsekwencjach słów kilka.

14 Paweł Wiliński 14 Obrońcom przynoszą poszerzony zakres swobody i samodzielności działania, a także nieznane dotąd uprawnienia do prowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie 5. Rozszerzają zakres i możliwości wprowadzania do procesu dowodów prywatnych 6, eliminują wiele formalistycznych rozwiązań. Wprowadzają zasadnicze rozszerzenie zakresu korzystania z pomocy obrońcy i pełnomocnika z urzędu na etapie postępowania sądowego Główne kierunki zmian i sporów wokół reformy postępowania karnego Wprowadzone zmiany opierają się na założeniach zgodnych z oczekiwaniami większości środowisk prawniczych, wyrażanych przed rozpoczęciem prac nad reformą postępowania karnego 8. Główne powody reformy były wielokrotnie publicznie dyskutowane, prezentowane, analizowane 9. Dokonując subiektywnej selekcji, można je sprowadzić do następujących sześciu najważniejszych zagadnień: 1) problem przewlekłości postępowania kwestia niemal ponadczasowa, umacniająca się od 25 lat, strukturalna już można stwierdzić cecha procesu karnego, której próby eliminacji na poziomie zmian przepisów, wpływania na praktykę poprzez dynamiczną ich wykładnię czy też w dyskursie naukowym okazują się nieskuteczne; nadto efektywność tych działań jest ograniczana przez rozbudowę rozwiązań gwarancyjnych niekiedy także w stopniu nieuzasadnionym realnymi potrzebami; 2) niespójność przepisów i nieustające ich zmiany zjawisko właściwe dla całego systemu prawa w Polsce jest także dolegliwe w zakresie prawa karnego i niezwykle negatywnie postrzegane w odniesieniu do przepisów postępowania karnego. Wprowadzone od uchwalenia w 1997 r. kodeksu postę- 5 Zob. P. Wiliński, Odpowiedzialność obrońcy za wynik postępowania dowodowego na rozprawie w świetle zmian K.p.k. z 23 września 2013 r. (w:) Etyka i tajemnica adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa P. Kardas, Dowody publiczne (urzędowe) a dowody prywatne; A. Bojańczyk, Gromadzenie dowodów przez obrońcę i pełnomocnika w postępowaniu przygotowawczym; W. Jasiński, Zakaz przeprowadzenia i wykorzystania w procesie karnym dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego (art. 168a k.p.k.). 7 C. Kulesza, Udział obrońcy i pełnomocnika w rozprawie obowiązek czy uprawnienie po dniu 1 lipca 2015 r. 8 Potwierdzeniem tego były opinie, stanowiska, żądania, postulaty przekazywane Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przed rozpoczęciem prac i w ich toku, a także wyniki trzech publicznych debat organizowanych w latach przez samą Komisję. 9 Zob. m.in. opracowania zawarte w: Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, red. P. Wiliński, Warszawa 2013; Polski proces karny i materialne prawo kar w świetle nowelizacji z 2013 r. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2014; Fiat Iustitia Pereat Mundus. Księga Jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014; Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, Warszawa 2015; zob. też Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, Sejm RP VII kadencji, druk nr 870, s. 2, nsf/druk.xsp?nr=870 (dostęp: ).

15 Między konsensualizmem a kontradyktoryjnością w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. powania karnego ponad 140 zmian tej ustawy rozbija spójność rozwiązań, pozostawia wiele do życzenia w zakresie ich jakości oraz precyzji. Jest to czynnik, na który wskazuje się od dawna w literaturze procesowej, jako na jeden z głównych powodów niedostatecznego stopnia dostosowania przepisów procesowych do wyzwań społecznych; 3) podwójne (dwukrotne) prowadzenie postępowania dowodowego oparte jest na nieefektywnym, lecz utrwalonym na poziomie normatywnym, a także w praktyce i mentalności uczestników procesu założeniu, że te same dowody są w toku postępowania karnego przeprowadzane i utrwalane oraz odtwarzane z pełnym rygoryzmem procesowym co najmniej dwukrotnie raz na etapie postępowania przedsądowego (śledztwa, dochodzenia), a powtórnie w postępowaniu sądowym, w tym zasadniczo często w istocie przez odtworzenie wyników postępowania przygotowawczego. Zagadnienie to wiąże się jednocześnie z rozstrzygnięciem modelowym, czy postępowanie karne ma pozostać oparte na dominacji postępowania przygotowawczego, czy też przesunąć zasadnicze i wiążące czynności do etapu postępowania sądowego, redukując dowodowe znaczenie czynności śledztwa i dochodzenia jako postępowania prowadzonego przez organ śledczy i na jego potrzeby; 4) eliminacja elementów inkwizycyjnych rozprawy oderwanie sądu od obowiązku poszukiwania dowodów winy, a zatem realnego łączenia roli orzekania i popierania oskarżenia, wzmocnienie roli sądu jako organu niezależnego i bezstronnego, którego podstawowym zadaniem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej za postawione i udowodnione przez oskarżenie zarzuty popełnienia przestępstwa; 5) zerwanie z patologią wieloinstancyjności zjawisko, które narastało w polskim systemie procesowym w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat, jako konsekwencja m.in. przyjmowania modelu rewizyjnego postępowania odwoławczego, pozostawienia w niewielkim zakresie elementów apelacyjnych i podobnie pozorne ich powtórne recypowanie po 1995 r., połączone z nadmierną rozbudową regulacji takich jak zakazy reformationis in peius, reguły ne peius, ograniczenia dowodowe w instancji odwoławczej; prowadzące do zmiany deklarowanego systemu dwuinstancyjnego w patologiczny układ o rzeczywistej sekwencyjnej wieloinstancyjności; 6) zwiększenie roli porozumień procesowych wprowadzone stosunkowo niedawno rozwiązania konsensualne (skazanie bez rozprawy i dobrowolne poddanie się karze) pomimo początkowych obaw i rezerwy okazały się skutecznymi instrumentami procesowymi pozwalającymi na rozstrzyganie spraw karnych w sposób zapewniający zarówno ochronę interesów wymiaru sprawiedliwości, jak i osiągnięcie rozstrzygnięć korzystnych dla oskarżonych; uznano zatem, że dalszy ich rozwój jest uzasadniony i wskazany. Opublikowanie projektu, a następnie uchwalenie zmian przepisów kodeksu postępowania karnego spotkało się zarówno z zainteresowaniem, aprobatą dla części rozwiązań, jak i z uwagami polemicznymi oraz krytycznymi. W toku rozgorzałej dyskusji ukształtowały się główne kierunki sporów i zarzutów. Wśród nich wskazać można na pięć najczęściej podnoszonych: 15

16