POSTĘPOWANIA SZCZEGÓLNE I ODRĘBNE W PROCESIE KARNYM

Transkrypt

1 POSTĘPOWANIA SZCZEGÓLNE I ODRĘBNE W PROCESIE KARNYM redakcja naukowa Katarzyna Dudka Bartłomiej Dobosiewicz Katarzyna Dudka Barbara Dudzik Jakub Kosowski Ewa Kruk Marta Mozgawa-Saj Paweł Strzelec Warszawa 2012

2 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 9 Rozdział pierwszy Zagadnienia ogólne (Katarzyna Dudka) 11 Zagadnienia problemowe 16 Bibliografia 16 Część I Postępowania szczególne 17 Rozdział drugi Postępowanie uproszczone (Jakub Kosowski) Rys historyczny Kodeks postępowania karnego z 1928 r Uwagi wstępne Przesłanki postępowania uproszczonego Przebieg postępowania uproszczonego Uczestnicy postępowania uproszczonego Oskarżyciele Sąd Wstępna kontrola oskarżenia Dobrowolne poddanie się karze (art. 474a k.p.k.) Rozprawa główna Zmiana trybu postępowania Wyrok zaoczny Zaskarżenie orzeczenia 35 Zagadnienia problemowe 36 Orzecznictwo 37 Bibliografia 39 Rozdział trzeci Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego (Paweł Strzelec) Rys historyczny Ogólna charakterystyka postępowania prywatnoskargowego Typy przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego Oskarżyciel prywatny 47 5

3 5. Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych Czynności Policji w sprawach z oskarżenia prywatnego Prywatny akt oskarżenia Posiedzenie pojednawcze i postępowanie mediacyjne Oskarżenie wzajemne Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od skargi Termin przedawnienia przestępstw prywatnoskargowych 61 Zagadnienia problemowe 62 Orzecznictwo 62 Bibliografia 64 Rozdział czwarty Postępowanie nakazowe (Ewa Kruk) Rys historyczny Ogólna charakterystyka postępowania nakazowego Pozytywne przesłanki postępowania nakazowego Rozpoznawanie sprawy w trybie uproszczonym jako przesłanka postępowania nakazowego Brak konieczności przeprowadzenia rozprawy jako przesłanka postępowania nakazowego Sankcja karna jako przesłanka postępowania nakazowego Brak wątpliwości co do okoliczności czynu jako przesłanka trybu nakazowego Przesłanki negatywne postępowania nakazowego Niedopuszczalność wydania wyroku nakazowego w stosunku do osoby pozbawionej wolności Rozpoznawanie sprawy w trybie prywatnoskargowym jako negatywna przesłanka postępowania nakazowego Obrona obowiązkowa jako przesłanka negatywna trybu nakazowego Przebieg postępowania nakazowego Wyrok nakazowy Środki zaskarżenia wyroku nakazowego 81 Zagadnienia problemowe 84 Orzecznictwo 84 Bibliografia 86 Rozdział piąty Postępowanie przyspieszone (Barbara Dudzik) Geneza postępowania przyspieszonego w polskim procesie karnym Charakterystyka ogólna Przesłanki pozytywne postępowania przyspieszonego Przesłanki negatywne postępowania przyspieszonego Postępowanie przygotowawcze Wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym Postępowanie przed sądem pierwszej instancji 101 6

4 8. Zaskarżenie wyroku sądu pierwszej instancji wydanego w trybie przyspieszonym Postępowanie apelacyjne Nadzwyczajne środki zaskarżenia Podsumowanie 106 Zagadnienia problemowe 107 Orzecznictwo 108 Bibliografia 108 Część II Postępowania odrębne 111 Rozdział szósty Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie (Bartłomiej Dobosiewicz) Uwagi ogólne Charakter odpowiedzialności za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie Przesłanki odpowiedzialności Wyłączenie odszkodowania Strony postępowania Przebieg postępowania Termin do wniesienia żądania odszkodowania Zasada wzajemności 129 Zagadnienia problemowe 129 Orzecznictwo 130 Bibliografia 132 Rozdział siódmy Ułaskawienie (Marta Mozgawa Saj) Zagadnienia podstawowe Rys historyczny Istota ułaskawienia Przebieg postępowania ułaskawieniowego Postępowanie ułaskawieniowe na prośbę osoby uprawnionej Postępowanie ułaskawieniowe z urzędu Ułaskawienie na tle porównawczym (na przykładzie wybranych krajów) 146 Zagadnienia problemowe 152 Orzecznictwo 152 Bibliografia 152 Rozdział ósmy Postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego (Barbara Dudzik) Charakterystyka ogólna Warunki wydania wyroku łącznego Wszczęcie postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego 155 7

5 4. Właściwość i skład sądu do wydania wyroku łącznego Postępowanie przed sądem pierwszej instancji Wyrok łączny Postanowienie o umorzeniu postępowania Postępowanie odwoławcze Utrata mocy przez wyrok łączny 162 Zagadnienia problemowe 163 Orzecznictwo 164 Bibliografia 166 Autorzy 167 8

6 WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne p.w.k.p.k. z 1928 r. k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Przepisy wprowadzające kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 314 z późn. zm.) reg. prok. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 49, poz. 296) u.z.p.k. ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania karnego (Dz. U. Nr 38, poz. 348 z późn. zm.) Czasopisma i oficjalne publikatory Apel.-Lub. Apel.-W-wa AUW Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Acta Universitatis Wratislaviensis 9

7 Biul. PK CzPKiNP GSP GSP-Prz. Orz. KZS NP OSAW OSNKW OSNPG OSNwSK OSP PiP PPK Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. PS SIL WPP Biuletyn Prawa Karnego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacji Wrocławskiej Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Państwo i Prawo Przegląd Prawa Karnego Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sądowy Studia Iuridica Lubliniensia Wojskowy Przegląd Prawniczy Inne NSA SA SN TK Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny 10

8 Katarzyna Dudka Rozdział pierwszy ZAGADNIENIA OGÓLNE Mając na celu ochronę określonych wartości, przede wszystkim praw człowieka, ustawodawca stworzył pewien wzorcowy model procesu karnego, który w najpełniejszym stopniu chroni te wartości. Taki rodzaj procesu można nazwać podstawowym lub zasadniczym. Prowadzenie wszystkich postępowań karnych zgodnie z tym wzorcem nie jest jednak ani potrzebne, ani możliwe choćby dlatego, że w sprawach najdrobniejszych bezużytecznie angażowałoby wszystkie środki, jakimi dysponują aparat ścigania i organy wymiaru sprawiedliwości, a które powinny być przeznaczone na ściganie przestępstw poważniejszych. Nie ulega także wątpliwości, że wobec zwiększającej się liczby przestępstw (niekoniecznie wynikającej ze wzrostu przestępczości jako takiego, lecz np. niezbyt przemyślanego rozszerzania przez ustawodawcę zakresu kryminalizacji i wprowadzania do ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm., nowych typów przestępstw) nie jest możliwe skuteczne i w rozsądnym terminie osądzenie sprawców wszystkich przestępstw, co wręcz wymusza powstanie trybów szczególnych. W celu uniknięcia tego rodzaju komplikacji powstały więc pewne odmiany procesu karnego różniące się od modelu wzorcowego. Odmiany te noszą nazwę postępowań (lub trybów) szczególnych, a ich cechą wspólną jest to, że rozstrzygają o przedmiocie procesu karnego, a więc o kwestii odpowiedzialności karnej (niekiedy także cywilnej) oskarżonego. Przez pojęcie postępowania szczególnego należy rozumieć takie postępowanie, które pod względem przebiegu procesu zmierzającego do rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego istotnie różni się od postępowania uznanego za typowe w danym systemie procesowym 1. Uzasadnienie powstania trybów szczególnych nie jest jednolite. Utworzenie trybu szczególnego może wynikać z charakteru czynów podlegających rozpoznaniu w danym trybie (np. postępowanie nakazowe), podmiotu, przeciwko któremu prowadzone jest postępowanie (np. postępowanie przeciwko nieletnim), dążenia do szybkiego załatwienia sprawy (np. postępowanie przyspieszone). Argumenty, które leżały u podstaw utworzenia trybu szczególnego, jednocześnie przesądzają o tym, że przy ich konstruowaniu dopuszczalna jest zarówno redukcja niektórych instytucji procesowych, jak i tworzenie nowych, wzbogacających przebieg procesu karnego. Nie kwestionuje się także możliwości modyfikowania naczelnych zasad procesowych w tych postępowaniach, o ile nie zostaną one całkowicie wyeliminowane 2. Jakkolwiek ograniczenie naczelnych zasad pro- 1 S. Waltoś, Postępowania szczególne w procesie karnym. Postępowania kodeksowe, Warszawa 1973, s. 7, 11; tenże, Założenia konstrukcyjne trybów szczególnych w procesie karnym, NP 1970, nr 7 8, s i n. 2 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s

9 Katarzyna Dudka cesowych w postępowaniach szczególnych jest dopuszczalne, organy procesowe mają obowiązek dążenia do prawdy i oparcia rozstrzygnięcia na prawdziwych ustaleniach faktycznych (art. 2 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Ponieważ uregulowania trybów szczególnych są odstępstwami od trybu zwyczajnego, należy je traktować jako wyjątki, które w żadnym razie nie mogą być interpretowane rozszerzająco. Jak słusznie wskazywał A. Gaberle, zakaz analogii w postępowaniu szczególnym prowadzi do tego, że jeśli przepisy o postępowaniu uproszczonym stosowane odpowiednio w innym trybie szczególnym nie regulują jakiejś kwestii, nie wolno w celu wypełnienia tej luki posługiwać się analogią (która w procesie karnym pod pewnymi warunkami jest dopuszczalna), lecz należy zastosować przepisy postępowania zwyczajnego 3. Biorąc za kryterium odniesienie do postępowania zwyczajnego, tzn. czy w kwestiach nieuregulowanych stosuje się przepisy postępowania zwyczajnego, czy innego postępowania szczególnego, tryby szczególne dzielą się na: 1) tryby szczególne I stopnia, 2) tryby szczególne II stopnia. W trybie szczególnym I stopnia w kwestiach nieuregulowanych stosuje się przepisy postępowania zwyczajnego. Tryb szczególny II stopnia nakazuje odpowiednie stosowanie trybu szczególnego I stopnia. Taka metoda tworzenia trybów szczególnych trafnie nazwana została przez S. Waltosia metodą kolejnych wyjść. Polega ona na dopuszczeniu najpierw odstępstw od rygorów obowiązujących w trybie zwyczajnym, powodujących powstanie pierwszego trybu szczególnego, następnie wprowadzeniu do systemu procesowego kolejnych odstępstw od tego trybu szczególnego, tworząc w ten sposób dalsze tryby szczególne 4. Rysunek 1. Metody tworzenia trybów szczególnych metoda kolejnych wyjść Postępowanie zwyczajne Postępowanie szczególne I stopnia Postępowanie szczególne II stopnia Postępowanie szczególne II stopnia Postępowanie szczególne II stopnia Źródło: opracowanie własne. 3 A. Gaberle, Postępowania szczególne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Kraków 1998, s S. Waltoś, Postępowania szczególne, s

10 Katarzyna Dudka Opisany powyżej model jest efektywny ze względu na jego przejrzystość i jasno określone reguły odesłania do innych przepisów. Hipotetycznie istnieje co prawda możliwość utworzenia kilku trybów szczególnych I stopnia oraz odnoszących się do nich trybów II stopnia, jest to jednak nieracjonalne, przede wszystkim z punktu widzenia sprawności postępowania, bowiem wprowadzałoby do procesu zbyt dużo wątpliwości interpretacyjnych. W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) ustawodawca przyjął inną metodę tworzenia trybów szczególnych, a mianowicie z trybu zwyczajnego wyodrębnił równoległe postępowania szczególne, z których każde w kwestiach nieuregulowanych odsyłało do trybu zwyczajnego. W takim przypadku przepisy żadnego z trybów szczególnych nie mają zastosowania do pozostałych postępowań szczególnych, każde z nich jest równoważne ze sobą i z postępowaniem zwyczajnym. Rysunek 2. Metody tworzenia trybów szczególnych w stosunku do trybu zwyczajnego Postępowanie zwyczajne Postępowanie szczególne Postępowanie szczególne Postępowanie szczególne Źródło: opracowanie własne. Przedstawiony na rysunku 2 sposób kreowania trybów szczególnych jest zdecydowanie mniej efektywny niż zaprezentowana powyżej metoda kolejnych wyjść, bowiem konieczność każdorazowego stosowania przepisów trybu zwyczajnego oznacza powinność respektowania wszystkich naczelnych zasad procesowych i szczegółowych regulacji przewidzianych dla postępowania zasadniczego wszędzie tam, gdzie przepisy postępowania szczególnego odsyłają do niego. Powoduje to, że w istocie cel, dla którego dany tryb powstał, nie jest realizowany, jako że zmusza organy procesowe do zachowania formalizmu typowego dla postępowania zwyczajnego. Obecnie w przypadku trybów szczególnych II stopnia w kwestiach nieuregulowanych dochodzi pierwotnie do wykorzystania (zastosowania) norm postępowania uproszczonego, charakteryzującego się takimi ograniczeniami formalizmu, które zapewniają szybsze i skuteczniejsze prowadzenie postępowania. Dopiero w przypadku gdy odesłanie do trybu szczególnego I stopnia okaże się niewystarczające (lub takiego odesłania brak), sięga się po regulacje trybu zwyczajnego. Trybem szczególnym I stopnia w kodeksie postępowania karnego jest postępowanie uproszczone (rozdział 51, art ). Do trybów szczególnych II stopnia zalicza się: 1) postępowanie w sprawach oskarżenia prywatnego (rozdział 52, art k.p.k.), 2) postępowanie nakazowe (rozdział 53, art k.p.k.), 13