Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich.

Transkrypt

1 Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich

2 Сінагогі на польскіх землях

3 Уступ Перад пачаткам II сусветнай вайны ў Польшчы жыло больш за 3 млн. яўрэяў (паводле Народнага Перапісу Насельніцтва з 1931 г., які абапіраўся на дэкларацыю вызнаванай рэлігіі асоб). Лічыла гэта амаль 10% агульнага веравызнання. Разам з пераследваннем, у рэшце рэшт, з вынішчэннем III Рэйхам яўрэяў, было знішчаны таксама ўсялякія аб'екты звязаныя з іх культурай і рэлігіяй. Спальваліся сінагогі, школы, асквярналіся могілкі. Закатавана міліѐны чалавек і знішчана большасць слядоў іх жыцця...

4 Таксама пасля вайны па многім прычынам не адрэстаўравалі таго, што, быць можа, можна было яшчэ ўратаваць. Вынішчэнне слядоў прысутнасці яўрэяў на польскіх землях працягвалася яшчэ шмат гадоў. Разбурваліся рэшткі будынкаў, здараліся рабункі і іншай маѐмасці. Канешне, хапае таксама і пазітыўных прыкладаў дзейнасці звязанай з аховай забыткаў. Былі ўтвораны шматлікія фундацыі і таварыства, якія займаліся пошукам сродкаў, апекай і рэнавацыяй. Сѐння ня можам акрэсліць дакладнай лічбы аб'ектаў звязаных з яўрэямі ў перадваеннай Польшчы. На пэўна было іх тысячы, таму што кожная гміна патрабавала іх да свайго правільнага функцыянавання. Сынагога ў Кэмпне фот. Yarek Shalom

5 Па сѐнняшні дзень можам знайсці новыя невядомыя сляды прысутнасці яўрэяў у мейсцах дзе мы зараз жывем. Гэта ад нас залежыць, ці памяць пра мінулае будзе захавана да наступных гадоў. Па-гэтаму варта шукаць, задаваць пытанні, бо можа раптам аказацца, што дзякуючы нам будзе вернута памяць пра тое, што ўжо даўно было ўсімі забыта. Унутры сінагогі ў Бабовай фот. A.Olej-Kobus/K.KobusTRAVELPHOTO

6 Сінагога Сінагога гэта яўрэйскі малітоўны дом. Назва паходзіць ад грэцкага слова synagoge, які азначаў супольнасць. У выпадку прагрэсіўных яўрэяў маем таксама дачыненне з паняццем храм (tempel). У польскай мове распаўсюдзілася назва bożnicy (божніцы) альбо bóżnicy (бузьніцы) (ад слова: Бог). Сінагога была мейсцам адпраўлення набажэнстваў, але таксама была мейсцам збораў, вывучэння Торы і Сінагога ў Серпцу Тальмуда.

7 Паўстаючы ў рознах краінах і эпохах, сінагогі пераймалі архітэктанічны стыль часоў у якіх былі ўзнесены. Будову сінагогі рэгулявалі правілы Тальмуда і шэраг правілаў вызначаных дзяржавай, у якой жыла дадзеная яўрэйская супольнасць. Тальмуд прадпісваў, каб вернікі падчас малітвы кіраваліся ва ўсходні бок да Ерусаліма. З лац. oriens усход пагэтаму сінагогі называюць часам арыентаванымі. Сінагога ў Чэнстахове

8 Акрамя таго дах сінагогі павінен быў узвышацца над іншымі будынкамі, а яна сама павінна была стаяць непадалѐк струменя вады. Стараліся узвесці яе ў цэнтры горада, вѐскі, раѐна з ўвагі на небяспеку, а таксама з-за повадаў рэлігійных, якія абмяжоўвалі свабодны рух ў святочны дзень акрамя ўсталяваных адлегласцей. Сінагога ў Лэнчнай, fot. A.Olej-Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO

9 Унутры сінагогі Арон ха-кадэш Найбольш важным мейсцам ў галоўнай залі з'яўляецца арон ха-кадэш (з габр. святая шафа ). Гэта алтарная шафа, драўляная, адпаведна аздобленая скрыня. Змешчана пасярэдзіне, у глыбіні ўсходняй сцяны. Служыць для захавання радалу рулонаў уручную напісанага тэксту Пяцікніжжа. Сваім выглядам прыгадвае Браму Запавету, у якой у Ерусалімскай Святыні замкнѐны былі таблічкі з дзесяткам прыказанняў. Аб значнасці мейсца, дзе знаходзіцца Тора, нагадваюць замыканыя дзверцы, над якімі свеціцца лямпачка, якія ахоўваюць рулоны (з габр. ner tamid вечнае святло ). Сінагога ў Лодзі fot. Izrael Badacz

10 Скрыню таксама прыкрывае парахэт (з габр. заслона ). Звычайна гэта была багата аздобленая, аксамітная фіранка. У Ерусалімаскай Святыні яна аддзяляе мейсца Святое Святых ад Аркі Запавету. Складаецца з цэнтральнага кавалка матэрыялу, які завецца люстрам, аздобленая арнаментамі, часта залатога колеру, якія прадстаўлялі карону Торы, зорку Давіда альбо львоў, якія падтрымлівалі таблічкі дэкалогу. На некаторыя святы вешаліся святочныя фіранкі іншага колеру. Верхняя часткя арон ха-кадэш прыкрыта была kaporetem (з габр. заслона ) латбрыкінам з таго ж матэрыялу, з якога быў зроблены парахэт. Сінагога ў Тыкоціне, фот. K. Bielawski

11 Рулоны Торы альбо Пяцікніжжа з'яўляюцца асноўнай часткай габрэйскага канону Святога Пісання, якая спачывае ў арон ха-кадэш, запісаная на пергаміне, накручаная на валікі і апранутая щ так званую сукенку (meil). На павярхоўнасці сукенкі завешваўся металічны шчыт (tas) і знак (jad), які служыў да прачытання вершаў. Змяшчаліся таксама званочкі, на звон якіх, пры чытанні Торы з арон ха-кадэш вернікі ў сінагозе паўставалі з мейсц. Тора, Грыбоў, фот. M. Kamińska, A. Pawłowska

12 Новы Корчын, фот. M. Płoszaj Влодава, фот. M. Krajewska

13

14 Tas, фот. H. Marcinkowska Jad, фот. W. Bałabański

15 Біма У цэнтры сінагогі знаходзілася біма bima (з габр. вызвышэнне ). Гэта подыюм з пульпіта, які служыў моўніцай, г.зн. мейсцам да правядзення малітваў і чытання Святога Пісання. Часцей за ўсѐ біма прыймала форму васьмібаковай альбо чатырохбаковай (рэдка круглай) альтаны эстрады з балюстрадай. Праведзены былі да яе адзін альбо два ўваходы. Сінагога ў Гвозьдцу

16 Сінагога ў Тыкоціне, фот. A.Olej Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO

17 На вызвышэнню знаходзіўся стол для рулонаў Торы. Вакол яго было столькі мейсца, каб змясціць чатыры асобы асыстэнтаў, якія дапамагалі ў чытанні, а таксама было мейсца для асобы, якая апранала Тору ў строй і яе распранала. Балюстрада заканчвалася балдахімам альбо яго сімвалам ажурным стэлажам. У Польшчы шырокую папулярнасць набылі бімы, якія спалучалі балдахім над бімай з дахам сінагогі. Сінагога ў Ланьцуте, fot. M. Krajewska

18 Бабінец гэта назва выдзеленай часткі сінагогі, прызначаная для кабет. Паводле біблійнага апісання Святыні, вылучаліся ў ѐй асобы Дзедзінец Кабет. Асобнае памяшканне павінна было служыць большаму выцішэнню і сканцэнтраванню на малітве. Лічылася, што кабеты могуць перашкаджаць мужчынам сваѐй прысутнасцю. Бабінец быў залай над сенцамі альбо галерэяй уздоўж сцен. Часамі яго дабудоўвалі побач галоўнай залі, а ў сцяне паміж мужчынскай залай рабілі дзіркі, каб кабеты маглі Сінагога Ножыкаў ў Варшаве, fot. Yarek Shalom прыслоўхавацца да малітваў.

19 Сінагога ў Лодзі, fot. Izrael Badacz

20 Аздоба сінагог і сімволіка Галоўная зала ў сінагогах была неаднойчы вельмі багата аздоблена. Гэта была характэрная рыса для польскіх бажніц. Трэба памятаць, што яўрэйскае права забараняе прадстаўленне Бога альбо розных людскіх постацяў. Гэта звязана з інтэрпрэтацыяй словаў, якія Бог павінен быў прамовіць да Маісея (Wj 20, 4; por. Pwt 5, 8): Не будзеш чыніць ніякай разьбы ані ніводнага вобразу таго, што ѐсць высока на небе, што ѐсць на зямлі нізка, яні таго, што ѐсць у водах і на зямлі. Сінагога ў Тыкоціне, fot. K. Bielawski

21 Замест вобразаў прадсаўляючых Бога, у аздобах з'яўляюцца між іншым такія вобразы як: Менора сяміканечны свечнік. Паводле традыцый сімвалізуе палаючы куст, які заўважыў Маісей на гары Сінай. Увесь кшталт Меноры з'яўляецца упрошчанай формай дрэва, дзе ад пня адходзяць галіны. Сінагога Темпель, Кракаў, fot. E. Dyan

22

23 Сяміканечная зорка (называная Зоркай Давіда) Мае сімвалічнае значэнне. Паводле традыцыі Magen Dawid, альбо даслоўна шчыт Давіда быў сімвалам, які насілі жаўнеры караля Давіда у мэтах забеспячэння Божай аховай. Бялогард, fot. D. Przybyliński

24 Две калонны стаялі паводле паданняў каля увахода ў Святыню. Табліцы дэкалогу Сімвал дзесяці прыказанняў, атрыманых ад Бога праз Маісея, а таксама сімвал права. Карона - сімвал Торы і ўлады каралеўства. Табліцы дэкалогу, Сінагога ў Красніку fot. Yarek Shalom

25 Далоні ў жэсце благаславенства спалучаныя вялікімі пальцамі і ўказальнымі з двумя апошнімі адхіленымі. Сімвал капланства. Алень сімвал прагнення Бога і імкнення да яго. Арол сімвал апякунчай моцы Бога, павагі і сілы любові. Бывае прадстаўлены з распрасцѐртымі крыламі, адслаўняючы таблічкі запавету, Тору, кнігі, свечнікі Краснік, fot. Yarek Shalom

26 Леў сімвал вялікасцт, каралеўства. Знак найбольш вялікага племені Юды. Часта прадстаўлены парамі, якія падтрымліваюць Шчыт альбо іншы эмблемат. Леапард Сімвал адвагі. Вельмі часта прадстаўлены вобразы чатырох жывѐл разам з запісанай цытатай з Мішны: Будзь смелы як леапард, лѐгкі як арол, хуткі як алень, і моцны як леў. Каменіца Целейовска, Казімеж Дольны, fot. K. Bielawski

27 Знакі задыяку Знакі задыяку ілюстрацыя луннага календара, на падставе якога вызначаюцца яўрэйскія святы. Бык шор ха-бор сімвал місіянскіх часоў. Баранак сімвал апекі Бога. Вуж няма адназначнай сімволікі. Бывае асацыяваня з Левіатанам, мяса якога будзе Стшижув, fot. A. Potocki спажывана у будучым свеце на піру пасля прыйсця Месіі. У гэтым разуменні часы апошнія і адкупленне

28 Заяц сiмвал сціпласці. Адзінарог сімвал вазвышэнне душы праз Тору. Голуб Сімвал пакою і згоды. Прадстаўлены з аліўкавай галінкай у дзюбе, асацыяцыя з птушкай, якая несла навіну Ною і яго сям'і аб заканчэнні патопу. Пелікан сімвал ахвярнасці. Аісты сімвал м.інш. пабожнасці. Ланьцут, fot. M. Krajewska

29 Плод гранату знак Божага благаславенства. Вінаграднік сімвал пладароднасці, багацтва, Месіі. Пальма сімвал адкуплення. Шофар барані рог, у які дмухаецца на Рош Хашана (Новы Год) сімвал прыйсця Месіі і змартвыхпаўстання. Влодава, fot. E. Dyan

30 Ерусалім з адбудаванай святыняй сімвал прыйсця Месіі. Вавілонская Вежа сімвал выгнання з Ерусаліма. Дрэва з падвешанымі інструментамі сімвал выгнання з Ерусаліма, адносна фрагмэнту з Псальма 137: Над водамі Вавілону сядзелі мы і плакалі, прыгадваючы Сыѐн. На таполях той краіны павесілі мы свае арфы. Краснік, fot. Yarek Shalom

31 У аздобах сінагогі вялікую ўвагу надавалася прыгожым формам прадметаў звязаных з рэлігіяй. Меноры, ханукавыя лямпкі і г.д. Выконваліся з золата, срэбра і латуні. Парачэты, балдахімы багата аздабляліся арнаментам.

32 Рэфармаваныя сінагогі Развіццѐ ідэі яўрэйскага прасвятлення (хаскалі) і рэформа юдаізму, якая мела мейсца на пач. XIX ст., уплывала на падтрымку культу і фарміравання сінагог. Сінагогі называныя па нямецку tempel святыня, якія узводзілі прагрэсіўныя яўрэі, Темпель ў Чарнаўцах аддаленыя ад традыцый.

33 Тэмпель нагадваў сваѐй архітэктурай і дэкорам пратэстанцкі касцѐл. Былі з трыма навамі. Некаторыя з іх аздабляла на канцы капула. У некаторых частках усталѐўваліся арганы, якія ўжываліся падчас літургіі. На ўсходняй сцяне побач с арон ха-кадэш усталѐўвалася біма. Стварала гэта кампазіцыю на цэлай сцяне амаль як сцяна алтара ў касцѐлах. Інсталяваліся лаўкі да сядзення. Пры будове новых сінагог бралася пад увагу патрэба дапаможных памяшканняў. Пагэтаму знайшлі там сваѐ мейсца габінеты рабіна, пакоі прызначаныя на цырымонію шлюбу. Меншыя малітоўныя залы, класы і г.д. Кракаў, fot. D. Przybyliński

34 Вядомыя архітэктары, творцы сінагогаў Ажно да XIX ст. прозвішчы творцаў сінагог, акрамя некаторых выпадкаў, не былі вядомыя. Толькі ад таго часу іх творцы пачалі набываць сабе належную славу. Сярод польскіх дзеячаў варта памятаць м.інш. пра: Генрыха Марцоні (Ломжа 1835, Варшава па 1842), Леандра Марцоні ( Варшава), Ігнацыя Герцока ( Кракаў), Юзафа Гжэгожа Лэссля (1836 Варшава Прага), Уладыслава Экельскага (Тарнув 1909), Маурыцыя Градзеньскага (1922 Варшава). Варшава

35 Bibliografia: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław Warszawa Kraków1963. P. Buchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa A. Dylewski, Śladami Żydów polskich. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała Izrael serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu, dostęp on-line na: [25 II 2010]. M., K. Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa Synagogi. Architektura żydowskiej modlitwy i tradycji, cykl Żydzi polscy, Rzeczpospolita, nr 34, 2 XII W. Tyloch, Judaizm, Warszawa B. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.