Przegląd owadów - szkodników obiektów muzealnych. Dr Hanna Legutowska Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz SGGW Warszawa

Transkrypt

1 Przegląd owadów - szkodników obiektów muzealnych Dr Hanna Legutowska Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz SGGW Warszawa

2 Zagrożenie od szkodników Atakowi szkodników w archiwach, muzeach sprzyjają: wilgoć i ciepło w miejscu przechowywania zasobów, Brak częstych przeglądów zbiorów oraz sprzątania magazynów archiwalnych (kurz), Sąsiedztwo punktów gastronomicznych.

3 Zagrożenie od szkodników Kolekcje muzealne są niszczone przez szkodniki, nawet często. Stale należy monitorować kolekcje w celu wykrycia szkodników.

4 Organizmy szkodliwe Organizmy szkodliwe w muzeach i archiwach należą do: owady, gryzonie, nietoperze, ptaki, pleśń. Gniazda gryzoni i ptaków i obecność nietoperzy w budynku zagrażają kolekcjom, gdyż przyciągają owady (mrzyki, skórnik kolczatek, szubak dwukropek), które potem przemieszczają się do zbioru w poszukiwaniu pokarmu.

5 Owady szkodliwe Owady mogą całkowicie zniszczyć kolekcje trzymane w muzeach i archiwach. Kołatek domowy żywiak chlebowiec

6 Owady szkodliwe

7 Ślady obecności owadów Najczęstszym dowodem obecności owadów są ślady ich aktywności, a nie same owady.

8 Ślady obecności owadów Żywe lub martwe owady w różnych stadiach rozwoju ( larwa mola).

9 Ślady obecności owadów Obecność wylinek i różnych części ciała. Pusta osłonka poczwarkowa

10 Ślady obecności owadów Ślady żerowania.

11 Ślady obecności owadów Otwory wyjściowe na powierzchni wyrobu z drewna.

12 Ślady obecności owadów Ubytki w sierści, piórach i skórze. Pudełko ze skóry zniszczone przez larwę skórnika

13 Ślady obecności owadów Żerująca larwa Odchody: grudki, zasuszone plamki.

14 Ślady obecności owadów Po stwierdzeniu śladów obecności owadów należy określić, gdzie żerują i rozwijają się, aby je zniszczyć.

15 Owady szkodliwe Owady szkodliwe w muzeach i archiwach należą do następujących grup: szkodniki wyrobów tekstylnych szkodniki drewna wyrobionego szkodniki papieru szkodniki produktów przechowywanych szkodniki o znaczeniu sanitarnym

16 I. Szkodniki wyrobów tekstylnych Potrafią trawić keratynę i/lub chitynę.

17 Skórnikowate (Dermestidae) Wielożerne Produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego Futra, wyroby skórzane, wełna, jedwab, dywany,

18 Skórniki i szubaki Skórnik słoniniec - 10 mm Dermestes lardarius Skórnik kolczatek - Dermestes maculatus Szubak ciemny - Attagenus megatoma Szubak dwukropek Attagenus pellio Szubak smirnowa Attagenus smirnovi 3-5 mm

19 Skórniki i szubaki Tylko u skórnika (Dermestes) dorosłe i larwy są szkodliwe. U szubaków i innych skórnikowatych dorosłe żywią się innym pokarmem niż larwy: pyłkiem lub nektarem kwiatowym.

20 Skórniki i szubaki Larwy niszczą i zanieczyszczają: zbiory muzealne futra, skóry, materiały wełniane, materiały tekstylne, dywany, nasiona strączkowe, ziarno zbóż. Poroże uszkodzone przez larwy skórnikowatych

21 Skórnik słoniniec Dorosłe mogą żyć do 7-10 mm 3 lat (żerują w materiale, z którego wylęgły się). Niszczą zbiory entomologiczne, oprawy książkowe, wosk, kości, rogi, pióra, B. odporne nasiona (oleistych), na suszę i zimno wysuszone kwiaty, niechętnie wełnę, czułki buławkowate papieru nie atakują

22 Larwa skórnika słonińca Zostawiają b. liczne podłużne wylinki oraz dużo odchodów kiełbaskowatego kształtu, zlepione w łańcuszki. 20 mm Unikają światła. haki skierowane w dół

23 Larwy skórnika słonińca przed przepoczwarczeniem wgryzają się w twarde przedmioty Element drewniany uszkodzony przez skórnika

24 Skórnik kolczatek W warunkach naturalnych żyje w gniazdach ptaków i na trupach zwierzęcych. 10 mm

25 Skórnik kolczatek Rozwój larwalny dni. Larwa prawie czarna (czerwony i podłużny pasek na grzbiecie). Na brzegach małe chitynowe kolce. Uszkadzają futra: wyjadają włosy i dziurawią skórę. Wiercą korytarze w twardym materiale: drewnie, korku, plastyku, ołowiu i cynku mm haki skierowane do góry

26 Pudełko ze skóry zniszczone przez larwę skórnika

27 Szubak dwukropek Szubak Smirnowa Zasiedla gniazda ptaków założone w szczelinach budynku, przedostaje się do pomieszczeń. 4-5 mm Występuje tylko w budynkach. Przedostają się przez szczeliny wentylacyjne. Wabi je światło. Żyją kilka tygodni. 3-4 mm

28 szubak dwukropek, szubak smirnowa larwa Larwy płaskie, brunatne, w tyle kępka szczecinkowatych włosków. Uszkadzają wełnę, futra, skóry, wełnę, kości, oprawy książkowe, zbiory roślin i owadów, produkty żywnościowe. Dziury różnej wielkości. Pozostawiają znaczne ilości odchodów. 12 mm do 8 mm

29 Larwa szubaka żerująca na dywanie

30 Skórniki i szubaki 20 mm Skórnik słoniniec Dermestes lardarius mm Skórnik kolczatek - Dermestes maculatus Szubak ciemny - 7 mm Attagenus megatoma 12 mm Szubak dwukropek Attagenus pellio Szubak smirnowa Attagenus smirnovi 8 mm

31 Mrzyki w muzeach 2-4 mm Mrzyki (Anthrenus spp.), Rodzina skórnikowatych (Dermestidae) Najważniejsze szkodniki: mrzyk dziewannowiec (gabinetowy)- Anthrenus verbasci, mrzyk muzealnik - A. museorum, mrzyk krostowiec - A. scrophulariae, Anthrenus flavipes

32 Dorosłe mrzyka dziewannowca żywią się pyłkiem lub nektarem kwiatowym

33 Mrzyk dziewannowiec Ciało owalne Latają w kwietniu maju. Składają jaja do produktów mięsnych, padliny, martwe owady, wyroby z wełny, skóry, kości Wiosną instalować w oknach siatkę o drobnych oczkach, aby zapobiec przedostaniu się chrząszczy 2-4 mm

34 Mrzyk dziewannowiec Larwy niszczą: dywany, wyroby wełniane, jedwab, skóry, 4-5 mm futra, pierze, włosy, rogi, każdy inny produkt B. groźne dla dużych pochodzenia roślinnego zbiorów entomologicznych. i zwierzęcego.

35

36 Mrzyk muzealnik Pospolity w gniazdach ptaków, mrówek i os. W pomieszczeniach larwy niszczą: tkaniny, skóry, zbiory muzealne.

37 Szkody od mrzyka muzealnika

38 Mrzyki i ich szkodliwość kopyto zaatakowane przez larwy Anthrenus flavipes

39 Mrzyki i ich szkodliwość Wełna uszkodzona przez larwy Anthrenus flavipes

40 Mrzyki i ich szkodliwość Anthrenus, mrzyk

41 Mole Mole występują powszechnie w magazynach muzealnych i bibliotekach. Zagnieżdżają się chętnie pomiędzy książkami oprawianymi w tkaniny wełniane.

42 Mole Trzy gatunki moli są szkodliwe w muzeach: mól pospolity, Trichophaga tapetzella mól włosienniczek (ubraniowy), Tineola bisselliella mól futrzany (kożusznik), Tinea pellionella mm

43 Mole mól pospolity mól włosienniczek (ubraniowy) 11 rozpiętość skrzydeł (mm) mól futrzany (kożusznik) 10-14

44 Pokarm larw moli Larwy moli żerują na: tkaninach wełnianych, bawełnie, jedwabiu, futrach, wyrobach z piór, szczecinie.

45 Domek lub tunel Gąsienica mola futrzanego żeruje w rurkowatym oprzędzie (domku), który nosi z sobą. W nim przepoczwarcza się. Gąsienica mola pospolitego i włosienniczka formuje tunel, który przytwierdza do podłoża i rozbudowuje, tworzy kokon poczwarkowy. Długość czasu rozwoju larw zależy od jakości odżywczej porażonego produktu - 35 dni do 2,5 lat mm

46 Szkody od mola futrzanego włosienniczka

47 Mole

48 II. Szkodniki drewna wyrobionego suche drewno Kołatki (kołatkowate) Spuszczele (kózkowate) Miazgowce (miazgowcowate)

49 Kołatek domowy

50 Kołatek domowy

51 Kołatek domowy

52 Kołatek domowy

53 Kołatek domowy Pianino Pleyel

54 Kołatek domowy (Anobium punctatum) Czułki z 3-członową buławką. Głowa niewidoczna z góry, ukryta pod przedpleczem. 4 mm Najpospolitszy szkodnik drewna wyrobionego. Może rozwijać się w b. starym drewnie. Uszkadza drewno twarde Miejsca chłodne i wilgotne, nie toleruje suchych i miękkie. (centralne ogrzewanie). Rozwój pokolenia: 1-3 lat.

55 Kołatek domowy Larwy żerują w zewnętrznej warstwie bieli. Tunele wypełnione sypką mączką drzewną i proszkowatymi odchodami. 6 mm tunele Ø 1-2 mm Larwy i dorosłe drążą tunele

56 Kołatek domowy

57 Biel i twardziel sosna dąb cis jodła kalifornijska

58 Kołatek domowy Rozwija się w drewnie liściastych i iglastych gat. drzew (materiał konstrukcyjny obiektów, mebli, wyrobów wikliniarskich). Lepsze warunki odżywcze dla larw - drewno drzew liściastych.

59 Tykotek pstry (Xestobium rufovillosum) Zasiedla stare, rozkładające się konary i pnie drzew w lesie. B. groźny dla zabytków drewnianych, konstrukcji dachowych. Preferuje drewno zawilgocone i porażone przez grzyby. Zasiedla drewno dębowe, olchowe, bukowe, grabowe, niekiedy iglaste. 5-9 mm

60 Tykotek pstry Samica składa po 3-4 jaja w szczeliny na powierzchni drewna. Cykl rozwojowy trwa rok, nawet 3-10 lat. 10 mm

61 Tykotek pstry Nieregularne chodniki Ø 4 mm, najczęściej zgodne z kierunkiem włókien, wypełnione szczelnie mączką drzewną i odchodami w kształcie soczewicy. Występuje często w połączeniu z grzybami lub po ich ataku. Najchętniej niszczy drewno dębowe. Ø 4 mm

62 Spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulus) Zasiedla tylko martwe drewno iglaste o niskiej zawartości wilgoci. Ciepłolubne (30oC) mm mm

63 Spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulus) guzy Ciało silnie spłaszczone

64 Spuszczel pospolity Larwy rozwijają się w bieli drewna drzew iglastych (wilgoć 10-20%). Doskonale trawią celulozę. Unikają: drewna rozkładającego się, twardzieli bogatej w olejki i żywice. 30 mm

65 Spuszczel pospolity Chodniki Ø 5-7 mm, głównie wzdłuż włókien. Rozwój larw 3-4 lata. Starsze larwy drążą labirynty na głębokości 1-2 mm. Żerowiska wypełnione mączką drzewną i odchodami.

66 Spuszczel pospolity Zagraża głównie obiektom nie starszym niż letnie (połogi, meble, muzea typu skansenowskiego z XIX i I poł. XX w.). Spadek wraz z wiekiem emisji substancji przywabiających samice pinen.

67 Spuszczel pospolity

68 Miazgowiec brunatny (Lyctus brunneus) Miazgowce występują 3-5 mm w drewnie suchym. Drewno bogate w skrobię, białko - pożywienie dla larw. Ciało b. spłaszczone. Uszkadzają meble (najchętniej dębowe), ramy obrazów.

69 Miazgowiec brunatny 6 mm Ciało mięsiste, łukowato zgięte, drobno owłosione, 3 pary nóg. Odżywiają się zawartością komórek drewna (skrobia, cukry, białka). Nie produkują celulazy nie trawią komórek drewna. Stadium larwalne 2-9 miesięcy.

70 Miazgowiec brunatny Ø 0,8-1,6 mm Odchody larw b. drobne (jak puder lub talk). Uszkadza także materiał ochronny drewna tj. skóra, obicie, nawet złoto.

71 Miazgowiec parkietowiec (Lyctus linearis) Niszczy bielaste drewna twarde (dąb, jesion, mahoń, orzech) -parkiety, boazerie i meble. Zasiedla drewno bielu przez wiele pokoleń, aż do zupełnego zniszczenia. W Polsce występuje znacznie rzadziej niż kołatkowate. 2,5-5 mm

72 Miazgowiec parkietowiec 2,5-5 mm Chodniki miazgowców wypełnione są ubitą niezbyt silnie mączką drzewną, bez wyraźnie ukształtowanych grudek odchodów, co odróżnia je od kołatkowatych.

73 Miazgowiec parkietowiec Chodniki - okrągły przekrój poprzeczny Ø 2 mm. Otwory wylotowe miazgowców mylone z otworami wylotowymi kołatka domowego.

74 Szkodniki drewna wyrobionego długość (mm) kołatek domowy tykotek pstry spuszczel pospolity miazgowiec brunatny miazgowiec parkietowiec Ø otworów (mm) , ,5-5 4x ,5-5

75 Cechy otworów wylotowych i zawartość żerowisk miazgowcowatych i kołatkowatych Gatunek owada Uszkadzane gatunki drewna Kształt i wielkość Odchody larw otworów wylotowych postaci imaginalnych Kołatek domowy liściaste i iglaste okrągłe, Ø = 0,7-2,2 mm grudki w kształcie b. krótkiego wrzeciona i mączka drzewna Tykotek pstry liściaste (szczególnie dębowe) i iglaste okrągłe, Ø = 3,5-4 mm mączka drzewna i w formie silnie spłaszczonych kuleczek Miazgowce liściaste obfita mączka drzewna, okrągłe, brak wyraźnie Ø = 1-2 mm ukształtowanych grudek kału

76 Granice i optimum wilgotności drewna (w %) dla rozwoju larw szkodników drewna Gatunek owada Miazgowiec brunatny Górna granica Dolna granica Optymalna wilgotności drewna wilgotność drewna wilgotności drewna Spuszczel pospolity Kołatek domowy Larwy ksylofagicznych chrząszczy żerujące w powietrznosuchym drewnie zapotrzebowanie na wodę pokrywają w wyniku trawienia drewna.

77 Określenie gatunku owada, który spowodował zniszczenia drewna Inne metody Cechy taksonomicze (wygląd) postaci dorosłych, specjalistyczne urządzenia: poczwarek i larw. rentgenografia, tomografia komputerowa, Cechy żerowisk larw i termowizja, otworów wylotowych sonografia postaci dorosłych. (fale dźwiękowe). Zawartość żerowisk (kształt grudek odchodów larw w mączce drzewnej).

78 Odgłosy podczas żerowania Spuszczel pospolity starsze larwy słychać (odległość 1-2 m) Kołatki samice i samce (uderzanie przedpleczem o drewno) Metoda przyszłościowa: elektroakustyczna rejestracja Zapisanie fali głosowej w drewnie wytwarzanej sygnałów wytwarzanych przez owada podczas przez larwy. żerowania.

79 III. Szkodniki papieru 10 mm rybiki gryzki żywiak chlebowiec Rybik cukrowy

80 Rybik cukrowy, Lepisma saccharina Występuje w budynkach mieszkalnych (zawilgocone) magazynach, muzeach, bibliotekach. Zjadają produkty bogate w skrobię, celulozę, glukozę. Preferują ciemne, ciepłe i wilgotne (>60%) miejsca. Występują w książkach i papierach (magazynowane dłuższy okres czasu).

81 Rybik cukrowy, Lepisma saccharina Pozostawiają żółtawe przebarwienia na materiałach (wełna, bawełna, jedwab). Niszczą złote litery spożywają klej znajdujący się pod nimi. Rybik może przeżyć około roku bez pożywienia. Rozwój pokolenia 4-5 miesięcy, 2-3 lat. -

82 Papier zniszczony przez rybiki

83 Gryzki, psotniki (Psocoptera) Widoczne, gdy książka jest przeglądana. Ich obecność w książkach wskazuje na wysoką wilgotność. Żywią się strzępkami pleśni. Występują w zbiorach entomologicznych i botanicznych.

84 Gryzki Nie rozwijają się, gdy wilgotność powietrza jest niższa niż 55%. Żyją w wilgotnych i ciepłych magazynach archiwalnych. Niszczą oprawy ksiąg, żywiąc się klejem. Niszczą oprawy skórzane. Wygryzają płytkie i wąskie rynienki prowadzące w różnych kierunkach.

85 Gryzki Najczęściej spotykane: psotnik kołatek Wygryza okrągłe dziurki, pozostawiając znaczne ilości brunatnoczerwonych, proszkowatych odchodów. Kilka pokoleń w roku. 15 mm

86 Gryzki

87 Gryzki

88 Cykl rozwojowy żywiaka chlebowca (Stegobium paniceum) 2-5 mm Cykl rozwojowy: (200) dni. W ciągu roku: 2-3 pokolenia.

89 Zniszczenia od żywiaka chlebowca Larwy wszystkożerne: ziarno, mąka, suszone produkty spożywcze, zioła, bogaty w kleje papier w książkach. Szkody wyrządzają larwy (samice po złożeniu jaj giną). 4-5 mm 3 pary nóg

90 Żywiak chlebowiec B. niebezpieczny dla zbiorów. Wyrządza 4/5 szkód wywołanych przez owady w bibliotekach i zbiorach archiwalnych. Samice składają jaja w pobliżu grzbietów książek. Larwy posuwają się we wszystkich kierunkach, drążą podłużne kanały jednakowej średnicy.

91 Żywiak chlebowiec Starsze larwy uszkadzają oprawę ze skóry lub drewno. W okresie przepoczwarzania larwy zbliżają się do powierzchni zewnętrznej. Przekształcenie w dojrzałego owada zachodzi wewnątrz książki.

92 Zniszczenia od żywiaka chlebowca

93 Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowca Żywiak chlebowiec niszczy: zioła, preparaty farmaceutyczne, przyprawy, suszone owoce i warzywa, skóry.

94 Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowca

95 Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowca

96 Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowca

97 IV. Szkodniki magazynowe Do zbiorów muzealnych należą kolekcje orzechów, nasion, zboża, suszone owoce i warzywa, zioła i zasuszone rośliny. Zbiory te atakują szkodniki magazynowe.

98 Szkodniki magazynowe 3,5-4 mm Najpospolitsze w muzeach: świdrzyk cygarowiec, Lasioderma serricorne żywiak chlebowiec, Stegobium paniceum 2-5 mm

99 Świdrzyk cygarowiec Pozostawia pył, otwory wyjściowe. W pomieszczeniu mogą być widoczne osobniki latające.

100 Świdrzyk cygarowiec Szkodnik w muzeach: materiały tekstylne; zbiory botaniczne; książki. dorosłe nie pobierają pokarmu, najbardziej aktywne wieczorami i nocą. samice składają jaja bezpośrednio na produktach, którymi żywią się larwy. 4 mm

101 V. Szkodniki o znaczeniu sanitarnym Najpospolitsze karaczany, a wśród nich prusaki. Karaczany są wszystkożerne. Niszczą skórę, papier, kleje, włosie i wyroby wełniane, gdy zanieczyszczone są potem lub pokarmem.

102 Karaczan prusak (francuz) (Blatella germanica) Dobrze wykształcone skrzydła (nie fruwa). Rozwój pokolenia: 22oC 6 mies. 30oC 2,5 mies mm

103 Karaczan prusak Samica w ciągu życia składa 4-8 kokonów (ooteka). Z ooteki wychodzi małych larw.

104 Karaczan wschodni (karaluch) (Blatta orientalis) Ciało błyszczące i ciemnobrązowe, prawie czarne, płaskie. Porusza się powoli. Lubią ciepło (20-29oC), żyją także w pomieszczeniach nieogrzewanych. Jest bardziej wrażliwy na brak wody w pokarmie niż prusak mm

105 Szkodliwość karaczanów Przenoszą grzyby, wirusy, pierwotniaki i bakterie (chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt). Wywołują alergie u ludzi. Alergeny od karaczanów najpospolitsze po alergenach od roztoczy i kurzu domowego.

106 Szkodliwość karaczanów Żywią się: skórą i oprawami pergaminowymi, niszcząc również klej introligatorski.

107 Literatura Dominik J., Owady szkodniki techniczne drewna. PWRiL: 307 pp. Dominik J., Starzyk J. R., Ochrona drewna owady niszczące drewno. PWRiL: 440 pp. Gołębiewska Z., Nawrot., Szkodniki magazynowe. PWRiL: 274. Ignatowicz S Gryzki, ich biologia, szkodliwość i zwalczanie. Ochrona Roślin, 7/8: Ignatowicz S. 2003a. Szkodniki drewna wyrobionego. Biul. Pol. Stow. Prac. DDD, 1: Ignatowicz S. 2003b. Gryzki, ich szkodliwość i zwalczanie. Biul. Pol. Stow. Prac. DDD,

108 Literatura Ignatowicz S., Rybiki, ich szkodliwość i zwalczanie. Przegląd Piekarski i Cukierniczy, 7: Ignatowicz S Drewnojady groźne szkodniki drewnianych elementów budynków inwentarskich. Cz. 1. Spuszczel pospolity. Bydło, 9: Ignatowicz S Drewnojady groźne szkodniki drewnianych elementów budynków inwentarskich. Kołatki. Bydło, 12: Ignatowicz S Zwalczanie owadów w drewnie budowli za pomocą mikrofali. W: Ochrona budynków przed wilgocią i korozją biologiczną. Praca zbiorowa pod red. W. Skowrońskiego, Polskie Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa, Monografia nr 9:

109 Literatura Krajewski A., Spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulus) jako szkodnik wyrobionego drewna i obiekt zwalczania. Przemysł Drzewny, 11: Krajewski A., Witomski P., Ochrona drewna. Wyd. SGGW: 271 pp. Krajewski A., Kołatek domowy najgroźniejszy ksylofag niszczący zabytki w Polsce. Ochrona zabytków ½: Krajewski A., Witomski P., Ochrona drewna surowca i materiału. Wyd. SGGW, Warszawa: 332 pp. Krajewski A., Witomski P., Korozja biologiczna drewna materialnych dóbr kultury. Poradnik konserwatorski. Wyd. SGGW: 183 pp.

110 Literatura Kozarski P., 2008a. Ochrona dziedzictwa kulturowego, biologiczne szkodniki drewna. Głos Lasu, 4: Kozarski P., 2008b. Ochrona dziedzictwa kulturowego (III). Najgroźniejsze grzyby domowe i owady szkodniki techniczne drewna budowlanego. Głos Lasu, 9: Mazur A., Owadzie szkodniki techniczne drewna. Przemysł Drzewny, 9: Nawrot J., Kiejdysz T. Atlas owadów szkodników żywności. Wyd. Studio Reklamy ERZET: 147 pp. Skłodowski J., Co w drewnie piszczy, a właściwie w nim kołacze? Część II. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Pracowników DDD, 2: 7-8. Woźniak A., Spuszczel. Las Polski, 20: 17.

111 Dziękuję za uwagę!