Do ratowania rękopisów miałam więcej szczęścia Racheli Auerbach pisma z getta warszawskiego

Transkrypt

1 Karolina Szymaniak Wstęp Do ratowania rękopisów miałam więcej szczęścia Racheli Auerbach pisma z getta warszawskiego 1. Zawartość tomu Edycja niniejsza obejmuje teksty i dokumenty osobiste Racheli Auerbach powstałe w getcie warszawskim w latach i przechowywane w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Dwa z nich zostały napisane dla grupy Oneg Szabat, czyli podziemnego archiwum getta warszawskiego, kierowanego przez dra Emanuela Ringelbluma 1. Są to: Dziennik, pisany od 4 sierpnia 1941 do 26 lipca 1942 r., sygn. ARG I 405 (Ring. I/641 i I/654), oraz brulionowa wersja pracy Monografia kuchni ludowej, figurująca obecnie w Inwentarzu Archiwum Ringelbluma pod tytułem Wspomnienia i notatki, sygn. ARG I 406 (Ring. I/655). Ostatni dokument z Archiwum ŻIH pomieszczony w tomie ma charakter stricte osobisty to list do bratanka Mundka, sygn. ARG II 460 (Ring. I/176), który wraz z innymi dokumentami prywatnymi swoimi i swojego partnera Icyka Mangera autorka oddała do Archiwum Getta, mając, jak się wydaje, nadzieję po wojnie je odzyskać lub przekazać Mangerowi. Teksty te dopełnia Aneks z poematem żałobnym Jizkor, datowanym przez autorkę na jesień 1943 r., którego zalążki (podobnie jak zalążki innych tekstów pisanych po wyjściu z getta lub po wojnie) można odnaleźć wśród notatek sporządzanych na gorąco w czasie akcji likwidacyjnej getta warszawskiego, dołączonych do 1 Na temat grupy Oneg Szabat i prowadzonego przez nią archiwum zob. Samuel D. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta. Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. Grażyna Waluga i Olga Zienkiewicz, Warszawa 2010, a także Ludzie i prace Oneg Szabat. 17

2 Pisma z getta warszawskiego Brulionu monografii kuchni ludowej i złożonych do archiwum getta. Uznałam, że ten tekst należący dziś do kanonu literatury Zagłady (choć w Polsce ciągle zbyt słabo znany) będzie stanowić swoiste dopełnienie tomu, da Czytelnikowi/-czce możliwość częściowego prześledzenia, w jakim kierunku mogły się rozwinąć nieukończone, czynione pośpiesznie ostatnie notatki robione przez Auerbach w getcie. 2. Podstawy źródłowe edycji i historia wydania tekstów Podstawę źródłową edycji stanowią oryginalne rękopisy złożone w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Jedynie dla tekstu zamieszczonego w Aneksie przyjęłam za podstawę wydanie prasowe Dziennik Dziennik przechowywany jest w Archiwum ŻIH i składa się z dwóch dokumentów (części) mających obecnie jedną sygnaturę ARG I 405 (dawniej Ring. I/641 i I/654) i tworzących spójną całość. Tekst został napisany po polsku z niewielkimi fragmentami w języku jidysz (zapisanymi alfabetem jidysz lub w transkrypcji). Składają się nań dwa pliki kartek o różnej wielkości. Pierwsza część Dziennika pisana jest na gładkim papierze zeszytowym o wymiarach mm i liczy 33 karty, tj. 66 zapisanych stron. Są to kartki wyrwane gniazdami z zeszytu (zachowały się ślady po zszywkach i jedna okładka), być może, jak podaje Auerbach, z szytego brulionu, w którym prowadziła swój przedwojenny dziennik. Ostatnia nienumerowana strona tej części zawiera dwie daty, w tym jedną roczną: 31 V W innym miejscu autorka wspomina, że zeszyty otrzymywała też od sekretarza Oneg Szabat Eliasza Gutkowskiego (WAW, s. 183, zob. też cyt. dalej), mogło to jednak dotyczyć kolejnej części i innych opracowywanych dla grupy dokumentów. Jak ustaliła Agnieszka Szymczak 2, 2 Agnieszka Szymczak, Dziennik Racheli Auerbach materialność, praktyka piśmienna, tekst, maszynopis pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Jacka Leociaka, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

3 Wstęp pisząc pierwszą część Dziennika, Auerbach prowadziła notatki od końca zeszytu. Drugi plik kartek liczy 31 kart, tj. 61 zapisanych stron, liniowanych, o wymiarach mm. Był to zapewne nowy zeszyt, w którym Auerbach prowadziła swoje zapiski, zaczynając, można założyć, od początku brulionu. Pierwszy plik zapisków zachowany jest w bardzo dobrym stanie, drugi zanim został odkopany, uległ uszkodzeniom chemicznym i biologicznym i zawiera, szczególnie w końcowych partiach, wiele słabo czytelnych i nieczytelnych fragmentów. Najwcześniejszy wpis Dziennika pochodzi z 8 sierpnia 1941 r., ostatni, dokonany prawdopodobnie w przeddzień złożenia dokumentu w Archiwum, z 26 lipca 1942 r. Dziennik ma wielowarstwową numerację, wynikającą być może z tego, że był do Archiwum Getta przekazywany fragmentami, a nie jako jedna całość (zob. dalsze uwagi), a być może z innych przyczyn. Dokładną analizę numeracji dokumentu przeprowadziła Agnieszka Szymczak, na której ustaleniach się tu w częściowo opieram, uwzględniając również uwagi Tadeusza Epszteina 3. Pierwsza część dziennika ma do s. 18 na większości stron podwójną paginację, prowadzoną atramentem czarnym i niebieskim. Numeracja sporządzona czarnym atramentem, tym samym, którym prowadzone były zapiski, jest pierwotna w stosunku do numeracji naniesionej atramentem niebieskim. Trzeba natomiast przyjąć, że paginacja pierwotna musiała być wynikiem pomyłki czy przemieszania stron, mogła też zostać sporządzona in blanco. Pierwotna paginacja jest zapisana dość niestarannie, numery stron rozmaitej wielkości umieszczono w różnych miejscach, niekiedy z boku i krzywo. Nie wydaje się, by odzwierciedlała ona jakiś alternatywny porządek tekstu. Materiał złożony zgodnie z tą paginacją nie tworzy całości, spójność i ciągłość zachowuje tylko w obrębie tej samej karty. Dotyczy to stron 3(5) 4(6), 7(11) 8(12), 9(7) 10(8), 11(15) 12(16), 15(17) 16(18) (w nawiasach podano anulowaną 3 Z recenzji niniejszego opracowania. 19

4 Pisma z getta warszawskiego pierwotną numerację). Wyjątkiem są strony 17(10) 18(9), gdzie kolejność stron jest odwrotna. Uznałam więc, że zmieniona paginacja nie jest efektem przebudowy (zmiany konstrukcji) pierwszego fragmentu dziennika, lecz raczej sprawą techniczną. Ostateczna paginacja tekstu powstała po napisaniu całości, zapewne przed oddaniem dokumentu do Archiwum lub ewentualnie, choć nie sposób tego bez bardziej zaawansowanych badań stwierdzić, po odnalezieniu dokumentu po wojnie. Drugi plik zapisków ma w sumie cztery porządki paginacji, niektóre strony w ogóle są pozbawione numerów. Pierwotnie tekst, pisany na luźnych kartkach, składał się z dwóch części, numerowanych na bieżąco, od s. 1. Pierwszy ciąg zaczyna się 6 marca 1942 (s. 1 31), drugi 6 czerwca 1942 r. (s ). Później numeracja całości została ujednolicona, a tekstowi nadano ciągłą paginację od 1 do 61. W tekście możemy jednak wyodrębnić jeszcze inne warstwy: (1) do s. 15 paginacja prowadzona jest na bieżąco, tym samym atramentem co zapiski; (2) od s. 16 do 40 inaczej numerowane są strony parzyste i nieparzyste; (2a) część parzysta została oznaczona najprawdopodobniej przed ukryciem dokumentów, tekst odbił się na innych stronach; (2b) strony nieparzyste od 17 do 21 nie mają paginacji, pozostałe, od s. 23, zostały ponumerowane czarnym atramentem, który nie odbił się na sąsiednich stronach. Zapis jest miejscami rozmyty, co ewentualnie mogłoby wskazywać na to, że numery zostały zapisane na papierze słabej jakości lub wilgotnym. Numery od 23 do 31 wpisywane są w miejscu, gdzie odbiła się numeracja stron parzystych, co może sugerować późniejszy czas zapisu; (3) od s. 38 do końca dokumentu paginacja sporządzona została czarnym atramentem, który także nie pozostawił odbicia na innych stronach i, jak przypuszcza Szymczak, jest to również paginacja powojenna. Na s. 42, na której zaczyna się wpis z 11 czerwca 1942 r., w lewym górnym rogu wpisany jest ponadto numer 1, który mógł stanowić początek nowej paginacji, ale nie jest kontynuowany, trudno więc wyrokować o jego naturze. Podobnie nie można wyjaśnić pochodzenia numeru 10 na lewym marginesie s

5 Wstęp Na s. 12 drugiej części Dziennika pojawia się krótka notatka wydzielona osobnymi liniami, która wydaje się pierwotna wobec tekstu dziennika, gdyż przerywa tok narracji. Można założyć, że Auerbach nie przerwała pisania tekstu w pół zdania, by zapisać luźno związaną z nim refleksję. Była to zapewne notatka-impresja czy refleksja, sporządzone wcześniej (takie notatki znajdujemy też w pracy o kuchni ludowej). W ten sposób powstał szczególny charakter zapisu, z całostką wmontowaną w tok ciągłej narracji. Układ ten, jakkolwiek niezaplanowany jak sądzę przez autorkę, został zachowany w obecnym wydaniu. Zachowała go też sama Auerbach w odpisach, choć już nie w wydanych drukiem fragmentach Dziennika. Innego rodzaju całostki znajdujemy we wpisie z 6 czerwca 1942 r. ze s. 32 drugiej części Dziennika. Mamy tam serię wydzielonych liniami krótkich wpisów na różne tematy, niektóre stanowią uzupełnienia do poprzedniego wpisu z 30 maja. Jeden z nich nosi również osobny tytuł: O chaperach. Co ciekawe, wydając fragmenty Dziennika po wojnie, Auerbach łączyła te notatki w całość. W tekście Frankenstein zebrała np. różne fragmenty dziennika dotyczące niesławnego niemieckiego żandarma, zachowując wszakże datowanie poszczególnych tekstów. Z kolei w tekście Nocna egzekucja do wpisu z 30 maja 1942 r. autorka włączyła (bez informowania o tym czytelnika) dopisek z 6 czerwca tego roku, opatrzony w oryginalnym dokumencie komentarzem: W opisie wydarzeń nocnych sprzed paru dni brak było pewnego szczegółu (s. 32 części drugiej). Wydając dziennik po wojnie, autorka próbowała go uporządkować, bez zachowania wszakże rygorów należnych wydaniom historycznych dokumentów. Nie bez znaczenia zapewne był fakt, że dziennik w odcinkach nie ukazywał się w publikacji naukowej, a standardy edycji tego typu dokumentów niekiedy odbiegały od dziś przyjętych. Być może Auerbach, pracując nad tekstem, robiąc jego odpisy i przygotowując fragmenty do druku, wprowadziła część poprawek, nie tylko dodając nową numerację, lecz także poprawiając fragmenty zapisu bardziej zniszczonej drugiej części Dziennika (s ), dopisując uwagi typu: ciąg dalszy (s. 43), wydziela- 21

6 Pisma z getta warszawskiego jąc nawiasem kwadratowym lub ostrokątnym akapity i fragmenty tekstu (np. s. 47, 54, 55). Dodatkowo kilka części o charakterze osobistym zostało przekreślonych ołówkiem, co może oznaczać, że autorka nie chciała ich upubliczniać (nie zostały opublikowane w żadnym z wydanych za jej życia fragmentów Dziennika). Te ostatnie wykreślenia według Tadeusza Epszteina można uznać za zmiany wprowadzone przez autorkę po 1946 r. Oprócz tych ingerencji, których nie można wszakże precyzyjnie datować, dokument zawiera liczne skreślenia z czasu wojny. Skreślenia można podzielić na czynione ze względów konspiracyjnych (dotyczące imion, nazwisk i miejsc) i poprawki stylistyczne. Na jednym z odpisów dziennika Auerbach tak wyjaśniała naturę tych skreśleń: Zgodnie z instrukcją dra Ringelbluma nie podawałam w dzienniku lub myliłam specjalnie dane adresów i nazwisk, by w razie wsypy materiałów nie naprowadzić na trop współpracowników archiwum (notatka na odpisie AYV, P.16/29 4 ). Autorka stosuje tu kilka sposobów pseudonimy (Damówna, Pffeferowa), inicjały i skróty nazw. Nie zawsze są to jednak prawdziwe inicjały lub pierwsze litery nazw ulic. Mimo wyraźnych instrukcji, jakie otrzymała już na początku współpracy z Oneg Szabat (WAW, s ), część zmian wprowadzała post factum, przed oddaniem tekstu do Archiwum. Dlatego też sposób notacji skrótów czy pseudonimy nie zawsze są identyczne (np. przy skrótach imion Auerbach raz stosuje kropkę, raz wielokropek). W obecnym wydaniu zostało to ujednolicone. Przy czym należy dodać, że tego typu zmiany występują w pierwszej części Dziennika. W drugiej 4 Jeśli nie zaznaczono inaczej, przypisy do zbioru Racheli Auerbach w AYV odsyłają do starych sygnatur tego zbioru. W toku prac nad tym wydaniem kolekcja P.16 została całkowicie zreorganizowana. Teczki rozbito na nowe całości, a poszczególne dokumenty przeniesiono w inne miejsce, bez odnotowywania ich poprzedniej sygnatury i bez jakiejkolwiek konkordancji starych i nowych sygnatur. Tam, gdzie udało mi się to ustalić, odnotowuję nową sygnaturę, oznaczając je dodatkowo literą n. Część odpisów Dziennika znajduje się obecnie pod sygnaturą AYV P.16/6n, ale nie są to wszystkie odpisy z kolekcji. Nie wiadomo, dlaczego przy reorganizacji nie zdecydowano się na zgromadzenie ich w jednej teczce. 22

7 Wstęp autorka najczęściej już od razu stosowała inicjały, choć w niektórych fragmentach, zapewne przez przeoczenie, zachowały się pełne nazwiska (np. na s. 9). Skreślenia konspiracyjne były robione przez pisarkę dość starannie, udało mi się jednak odszyfrować lub z dużym prawdopodobieństwem zrekonstruować większość z nich albo na podstawie rękopisów, albo też posiłkując się odpisami i powojennymi wydaniami tekstu. Drugi typ skreśleń (skreślenia stylistyczne) jest dobrze widoczny. Te zostały w obecnym wydaniu uwzględnione częściowo, o tyle, o ile wnosiły coś do naszego rozumienia procesu powstawania Dziennika, sposobu pisania Auerbach, jej poszukiwania odpowiednich słów. Opuszczono natomiast zwykłe pomyłki czy drobne zmiany. Uważa się, że posiadane przez nas zapiski stanowią jedynie fragment całości. W opisie AŻIH podaje się również, że dokument ten nie ma zakończenia. Obecne badania pozwalają do pewnego stopnia zweryfikować te przypuszczenia. Auerbach zaczęła prowadzić Dziennik w 1941 r. na zlecenie dra Emanuela Ringelbluma (BCH, s. 5; WAW, s ). Zlecenie to, rozpoczynające współpracę pisarki z grupą Oneg Szabat, otrzymała ona wiosną lub z początkiem lata 1941 r. Rozmowa na ten temat odbyła się w mieszkaniu Ringelbluma przy ul. Leszno 18: Dowiaduję się o istnieniu grupy zbieraczy dokumentów i osób opisujących czas obecny. Grupa istnieje już dłuższy czas. Ringelblum powołuje mnie do współpracy (WAW, s. 180). Oprócz zlecenia, by zapisywała codzienność getta, historyk informuje pisarkę o konkursie dla ludzi pióra (ibidem), na który Auerbach decyduje się przygotować pracę o prowadzonej przez siebie kuchni ludowej (zob. dalej) 5. Kolejnym zadaniem, jakie Ringelblum wyznaczył autorce, było przygotowanie opracowania na temat żydowskiej twórczości literackiej w czasie okupacji. W tym celu Auerbach miała otrzymać materiały zebrane wcześniej przez Oneg Szabat, część z nich była już wtedy przepisana na maszynie (WAW, s. 182). Wśród tekstów, 5 Nie ustaliłam, o jaki dokładnie konkurs chodzi. Zob. uwagi w dalszej części, dotyczącej tekstu o kuchni ludowej. 23

8 Pisma z getta warszawskiego których kopie dostała do opracowania wymieniała: dramat Icchaka (Jicchoka) Kacenelsona Al naharos Bowl [Nad rzekami Babilonu], mesjanistyczny dramat Szlojme Gilberta, poematy Jechiela Lerera i Josefa Kirmana, wiersze Izraela (Jisroela) Szterna, powieść Zalmana Skałowa o życiu przesiedleńców, a także teksty Kalmana Lisa i Jehudy Felda 6. Opracowanie takie w całości w getcie nie powstało, jego pierwszą wersję, zatytułowaną Z ludem pospołu, dotyczącą jednak raczej losów pisarzy niż analizy ich twórczości, Auerbach ukończyła dopiero po przejściu na aryjską stronę. W liście do Adolfa Bermana z 15 maja 1944 r. stwierdziła: pisałam [ten tekst] z myślą o tym, że on [Ringelblum] to będzie czytał, że mu się to pośle, zwłaszcza że ta «kronika», w której w miarę możności starałam się dać przegląd twórczości wojennej grupy pis[arskiej?] warszawskiej, stanowiła w tej materii spóźnioną odpowiedź na zamówienie, którego wykonania on domagał się ode mnie wielokrotnie przed dwoma laty [podkreślenia RA] 7. Zanim jednak Auerbach w ogóle zaczęła prace dla Archiwum, minęło kilka dobrych tygodni: Łatwo jest zapalić się do zadania, ale zrealizować plany jest o wiele trudniej. Upłynęły więc tygodnie, a może miesiąc dwa, zanim 4 sierpnia 1941 roku napisałam mój pierwszy reportaż z getta. Emanuel Ringelblum nie chciał się zdawać tylko na nasze ustalenia. Wysłał do mnie dodatkowo egzekutora w osobie Eliasza Gutkowskiego, jednego z sekretarzy podziemnego archiwum. Gutkowski, nauczyciel gimnazjalny, uchodźca z Łodzi, był wspaniałym człowiekiem, ser- 6 Rachela Auerbach, Dr Emanuel Ringelblum un zajn historiszer archiw unter di churwes fun getto (cum cwejtn jorcajt), Dos Naje Lebn 1946, nr 11, s. 5. Spośród wymienionych przez Auerbach tekstów tylko część znajduje się obecnie w ARG. Niektóre znajdują się w innych archiwach, np. dramat Kacenelsona ocalał w archiwum Droru przy ul. Dzielnej 34, obecnie przechowywany jest w Archiwum Beit Lochamej Ha-Getaot (Ghetto Fighters House Archives, czyli Archiwum Kibucu Bojowników Gett). Teksty literackie, które zachowały się w ARG, zostaną wydane w serii Archiwum Ringebluma w tomie pod redakcją Agnieszki Żółkiewskiej i Marka Tuszewickiego (w przygotowaniu). 7 Archiwum Beit Lochamej Ha-Getaot, Kolekcja Adolfa Bermana 5980, dok , List Racheli Auerbach do Adolfa Bermana z 15 maja 1944 r., rkps (on-line). 24

9 Wstęp decznym przyjacielem. Wkrótce stał się konsumentem w naszej kuchni. Tym samym widywałam go codziennie i tak mnie on pilnował, tak dopingował, przynosił a to nowy zeszyt, a to zaliczkę na honorarium, że chcąc nie chcąc, mogąc nie mogąc, zaczęłam mu dostarczać materiały. Gdy już mu coś przekazałam, zaczął mnie informować o reakcjach Ringelbluma i innych działaczy na moje zapiski (WAW, s , podkreślenia moje K.S.) 8. Tak więc pierwszy zachowany wpis z Dziennika jest, jeśli wierzyć autorce, pierwszym zapisem Dziennika w ogóle. Wpis z 26 lipca 1942 r. z kolei, zapisany na górnym marginesie s. 59 drugiej części, to ostatni zapis Dziennika. Mamy zatem do czynienia z dokumentem kompletnym, jakkolwiek heterogenicznym. Powyższe informacje pozwalają nam zrozumieć, jak wyglądał system współpracy Auerbach z Oneg Szabat, i wskazują, że Dziennik przekazywany był do Archiwum w transzach, co zresztą nie było wyjątkiem i stanowiło praktykę stosowaną przez Ringelbluma w wypadku innych autorów 9. Dostarczane dokumenty były później omawiane na spotkaniach ścisłego kręgu współpracowników grupy, a komentarze przekazywano dalej autorom. Jak wspominała sama Auerbach, pisząc o późniejszym już etapie swojej współpracy z Archiwum, po akcji likwidacyjnej: Niemal codziennie przekazuję Winterowi plik zapisków [chodzi o zapis relacji uciekiniera z Treblinki Abrama Krzepickiego, zob. też dalej K.S.]. Nie zawsze udaje mi się przeczytać, co napisałam, ale po kilku dniach Winter przekazuje mi opinię Ringelbluma o tekście. Nawet teraz wciąż czyta on wszystko, co trafia do archiwum [podkreślenie moje K.S.] 10. Komentarze miały stanowić zapewne wskazówki do kolejnych działań i je ukierunkowywać, a także dopingować do dalszej pracy. Temu też służył ciągły kontakt z autorami, przez pośred- 8 O ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie przekłady z języków jidysz, hebrajskiego czy angielskiego są mojego autorstwa. 9 Jak wynika z relacji innych autorów (np. Abraham Lewin) i zachowanych fragmentarycznie Spisów materiałów Oneg Szabat sporządzonych przez Hersza Wassera, inne dzienniki też były przekazywane do Archiwum fragmentami. Por. Ludzie i prace Oneg Szabat, s. 52 i n. 10 Rachela Auerbach, Pgiszot im Emanuel Ringelblum, Dawar, 20 marca

10 Pisma z getta warszawskiego nika, którym w przypadku Auerbach był Gutkowski. Interesujące w świetle zachowanej dokumentacji grupy Oneg Szabat jest, że autorka wspomina o kwotach pieniężnych otrzymywanych tą drogą. Nazwisko Auerbach nie znajduje się w Księdze kasowej Oneg Szabat prowadzonej od jesieni 1940 do sierpnia 1942 r. Trudno jednak wysnuć stąd jakieś dalsze wnioski, jako że jak zauważają Aleksandra Bańkowska i Tadeusz Epsztein do zapisów dotyczących honorariów należy podchodzić z ostrożnością, a Auerbach nie jest jedynym współpracownikiem grupy, którego nazwisko nie znalazło się w wykazie wypłat 11. Informacje, które podaje Auerbach, pozwalają nam lepiej zrozumieć złożoną naturę Dziennika, choć nie są to sprawy wyróżniające ten dokument spośród innych dzienników pisanych na zamówienie Oneg Szabat 12. Prawdą jest, że sama autorka w wielu miejscach określa swoje zapiski mianem dziennika i jako taki funkcjonuje on w literaturze przedmiotu. Niejednokrotnie nazywa jednak swoje teksty reportażami, serią reportaży dziennymi reportażami (jid. reportażn, a serje reportażn, tog-reportażn) 13. Zapiski Auerbach nie są prowadzone systematycznie i często stanowią samodzielne całostki, niekiedy nawet mające osobne tytuły (np. O chaperach ). O swoistym genologicznym charakterze tych tekstów świadczy również sposób, w jaki Auerbach wydawała fragmenty Dziennika po wojnie, nadając im zwykle osobne tytuły: Mamusiu, co to jest bez? O losie dzieci zamkniętych w ghetcie warszawskim, Szopa, Frankenstein, Nocna egzekucja, Niemiecki film w getcie, Szmugiel żywności do getta. Podobnie ma się sprawa z tłumaczeniami Dziennika na jidysz i hebrajski, wydawanymi pod takimi tytułami, jak Dos hunger-gezang fun di geto-gasn 11 Aleksandra Bańkowska, Tadeusz Epsztein, Wstęp, w: Ludzie i prace Oneg Szabat, s. XXXI. 12 O dziennikach zob. ibidem, s. XLIX. Zob. też: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 23: Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. Katarzyna Person, Michał Trębacz i Zofia Trębacz, Warszawa To ostatnie określenie można też uznać za odpowiednik określenia sprawozdanie dzienne (tog-baricht) stosowanego w ewidencji Oneg Szabat na oznaczenie dzienników. 26

11 Wstęp [Pieśń głodu ulic getta], w wersji hebrajskiej: Szirat ha-ir ha-sgura [Pieśń zamkniętego miasta]. Tak też Dziennik został wydany w porządku tematycznym raczej niż chronologicznym w języku hebrajskim (BCH, zob. też uwagi dalej). W zestawieniu z innymi dokumentami osobistymi Auerbach z tego czasu widzimy wyraźnie, że Dziennik z Archiwum ŻIH jest, poza nielicznymi fragmentami, pisany ze świadomością, że będzie przeczytany przez osoby trzecie, a później może służyć jako świadectwo czasu, dokument historyczny. Innymi słowy, pisany jest niemal od razu jako tekst publiczny. Jak wspominała Auerbach, pisanie dla samej siebie, prywatne, przychodziło jej w czasie wojny z trudem. Pół żartem, pół serio mówiła Ringelblumowi, że zrobił z niej na powrót pisarkę (WAW, s. 183). Auerbach po wybuchu wojny próbowała pisać i zmierzyć się z traumatycznymi dla niej przeżyciami września 1939: Zaczęłam pisać, ale nie kontynuowałam ciężko pisać dla samej siebie (WAW, s. 182). Niektóre fragmenty o charakterze prywatnym autorka starała się wyraźnie usunąć, wykreślając ołówkiem najbardziej intymne fragmenty tekstu. Chodzi tu o te fragmenty, które dotyczą przede wszystkim sfery cielesności i delikatnie zasygnalizowanej erotyki. Co nie oznacza rzecz jasna, że w Dzienniku wymiar osobisty został zredukowany. Tekst wychodzi daleko poza ramy faktograficznej relacji, a podmiotowość piszącej ujawnia się w nim niezwykle wyraziście. Jak zauważył Michał Głowiński, zapis w dzienniku intymnym może być [w sensie gatunkowym] wszystkim [podkreślenie w oryginale K.S.] 14. Teksty Auerbach są przez niektórych badaczy klasyfikowane z kolei, z dużo słusznością, jako eseje. Warto jednak zadać sobie pytanie, dlaczego autorka dość konsekwentnie używa jednak określenia reportaż 15. Może to po prostu 14 Michał Głowiński, Gry powieściowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych, Warszawa 1973, s Zob. też rozważania Grzegorza Gazdy na temat reportażu jako gatunku literatury Zagłady i reportażowego charakteru redagowanego przez Auerbach tekstu Leona Weliczkera Brygada śmierci. Gazda, krytycznie odnosząc się do ingerencji redaktorki i analizując reportażowość tekstu Weliczkera, 27

12 Pisma z getta warszawskiego wynikać z terminologii, jaką posługiwała się Auerbach w odniesieniu do tekstów w kontaktach z Oneg Szabat. Uwzględnienie jednak tej kategoryzacji także jako pewnej autorskiej propozycji genologicznej otwiera nowe możliwości interpretacji Dziennika, np. w kontekście rozwijanej konsekwentnie przez pisarkę od przedwojnia nowej praktyki reportażu, który był jednym z głównych uprawianych przez nią gatunków pisarstwa 16. Auerbach dążyła, jak sądzę, do zredefiniowania kategorii reportażowości, inspirowana modernistycznymi praktykami pisarskimi i wizualnymi 17. Zapiski dla Oneg Szabat powstawały w późnych godzinach nocnych lub raczej wczesnych godzinach porannych. Jak wyjaśniała sama Auerbach: wieczorami, po powrocie z kuchni, po 12 godzinach pracy i różnych bolesnych przeżyć, nie byłam w stanie zabrać się do pisania. Gdy wszyscy śpią, a samemu się jest jakoś wypoczętym to moje, w zasadzie do dzisiaj, najlepsze godziny na pisanie, nawet w normalnych czasach (WAW, s. 183). Następnie oddawała je Gutkowskiemu, jak wspomniałam, w transzach, a ten przekazywał jej następnie uwagi Ringelbluma i innych osób. Ostatnią część Dziennika odebrał Gutkowski pod koniec lipca 1942 r., w końcu pierwszego tygodnia akcji likwidacyjnej w getcie, kilka dni przed ukryciem pierwszej części Archiwum. Według relacji Auerbach, przekazała mu ona wówczas ostatnie wyrwane kartki z mojego «dziennika», na których zostały opisane zdaje się jednak nie brać pod uwagę wpływu, jaki na jego charakter miały właśnie ingerencje Auerbach i jej, można by rzec, reportażowa dykcja. Grzegorz Gazda, Literature of the Holocaust and Genre Theory (on Leon Weliczker s Book Brygada śmierci), w: The Holocaust in the Central European Literatures and Cultures since 1989/Der Holocaust in den mitteleuropäischen Literaturen und Kulturen seit 1989, red. Reinhard Ibler, Stuttgart 2014, s Odrzucenie takiej klasyfikacji genologicznej tekstów Auerbach zaproponowała ostatnio w bardzo ciekawym tekście Aleksandra Ubertowska, pisząc o eseistycznej dykcji pisarki. Zob. eadem, Rachela Auerbach opłakuje ślady, resztki, widma, wyrwy z ziemi, Teksty Drugie 2014, nr 1, s Więcej na ten temat piszę w tekście Śmietnik. Kształtowanie się (po)zagładowej poetyki Racheli Auerbach, przygotowywanym dla Kwartalnika Historii Żydów. 28

13 Wstęp wydarzenia z ostatniego tygodnia przed wysiedleniem (WAW, s. 192). W innym miejscu autorka precyzuje datę oddania dokumentów, określając ją jako 27 lipca 1942 r. (WAW, s. 91). Z pewnością przekazanie dokumentów musiało nastąpić po 26 lipca 1942 r. (ostatni wpis w dzienniku), a przed zakopaniem pierwszej części Archiwum. Dziennik wraz z Brulionem monografii kuchni ludowej oraz innymi dokumentami pisarki i Icyka Mangera został umieszczony w jednej blaszanych skrzynek z pierwszą częścią archiwum grupy Oneg Szabat 3 sierpnia 1942 r., a odnaleziono je, m.in. dzięki zabiegom samej Auerbach, we wrześniu 1946 r. (więcej na ten temat w rozdziale Dalsze losy dokumentów z AŻIH ). W latach czterdziestych powstały również pierwsze odpisy tekstu, z których korzystała sama pisarka. W AŻIH znajduje się jednak tylko odpis pierwszej części Dziennika, nie udało mi się ustalić, co stało się z odpisem części drugiej, być może Auerbach zabrała go ze sobą, gdy wyjeżdżała. Kolejny odpis, z którego do czasu wydania pełnej wersji Dziennika korzystała część badaczy, sporządziła Marta Janczewska z ŻIH. Na potrzeby prac magisterskich następne odpisy przygotowały Agnieszka Szymczak (UW) i Aleksandra Ślósarska (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie). Odpisy obu części, w kilku wersjach rękopiśmiennej i kilku maszynowych, niektóre z odręcznymi uwagami autorki znajdują się w Archiwum Instytutu Jad Wa-Szem, kolekcja P.16. Przygotowując obecne wydanie, korzystałam z odpisów znajdujących się pod sygnaturami P.16/1, P.16/29, P.16/40. W kolekcji tej znajduje się jeszcze kilka fragmentarycznych maszynowych kopii tych odpisów, rozrzuconych w różnych częściach zbioru (m.in. P.16/35). Zbiór ten zawiera także brudnopisowe wersje przekładów Dziennika na jidysz. Po reorganizacji kolekcji Auerbach część dokumentów gettowych została zgromadzona w teczce P.16/6, niestety nie zawiera ona nawet wszystkich odpisów Dziennika. Dziennik wydawany był we fragmentach zarówno w języku polskim, jak i w przekładach na hebrajski i jidysz. Teksty polskie publikowane były tuż po wojnie przede wszystkim na łamach 29

14 Pisma z getta warszawskiego Naszego Słowa, dwa fragmenty ukazały się też w Robotniku, z okazji odnalezienia pierwszej części Archiwum. W ostatnich latach fragmenty Dziennika drukowane były kilkakrotnie, m.in. w zbiorze Archiwum. Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady, który ma również wersję angielską 18. Przekłady na jidysz ukazywały się m.in. w Dos Naje Lebn, a także w żydowskiej prasie zagranicznej. W języku hebrajskim przekład znacznej części Dziennika, współfinansowany przez samą autorkę, ukazał się w 1954 r. w przekładzie Mordechaja Chalmisza w tomie Be-chucot Warsza [Na ulicach Warszawy], jako pierwsza część książki zatytułowana Ha-geto [Getto]. Tekst został poprzedzony wstępem i uzupełniony przypisami przez samą pisarkę. W języku polskim próbę krytycznego opracowania tekstu podjęła Aleksandra Ślósarska, na potrzeby pracy magisterskiej. Z tego opracowania korzystała częściowo Katarzyna Person, przygotowując wydanie Dziennika w ramach pełnej edycji dokumentów z Archiwum Ringelbluma wydawanej w ŻIH. Edycja ta stanowi część opracowanego przez nią tomu Spuścizny 19. Ona też była punktem wyjścia obecnego wydania poprawionego i poszerzonego w stosunku do swojej podstawy. Tekst został na nowo odczytany z oryginału, zaproponowałam nowe lekcje słów i fragmentów tekstu, rozszyfrowałam wiele skreśleń uznanych w poprzednim wydaniu za nieczytelne Brulion monografii kuchni ludowej Rękopis w jidysz ma charakter nieukończonego brudnopisu. Tekst jest zapisany atramentem na kartkach w kratkę i okładkach zeszytu o wymiarach mm. Niewielkie fragmenty są nieczytelne z powodu zamoknięcia tekstu lub mechanicznych uszkodzeń (urwany kawałek tekstu zapisanego na okładce, zniszczenia powstałe prawdopodobnie przy przerywaniu okładki). Tekst liczy 27 kart, w tym 18 Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady, wybór i oprac. Marta Markowska, Warszawa 2008, wersja ang. The Ringelblum Archive. Annihilation Day By Day, tłum. Barbara Herchenreder, red. Marta Markowska, Warsaw Spuścizny, zob. wykaz skrótów. 30