ZASTOSOWANIE METODY EKSPERYMENTALNO SYMULACYJNEJ DO BADANIA ZASILAJĄCEGO PRZEPŁY- WU W ODLEWACH Z ŻELIWA

Transkrypt

1 29/9 Archives of Foundry, Year 2003, Volume 3, 9 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2003, Rocznik 3, Nr 9 PAN Katowice PL ISSN ZASTOSOWANIE METODY EKSPERYMENTALNO SYMULACYJNEJ DO BADANIA ZASILAJĄCEGO PRZEPŁY- WU W ODLEWACH Z ŻELIWA Z. IGNASZAK 1, B. BESZTERDA 2 N. HUEBER 3 1 Politechnika Poznańska, Instytut Technologii Materiałów ul.piotrowo 3, POZNAŃ 2 Odlewnia Żeliwa ŚREM S.A., ul.staszica 1, ŚREM STRESZCZENIE Metoda eksperymentalna wylewania połączona z metodą symulacyjną posłużyła do oceny wartości krytycznego ułamka fazy stałej używanej w systemach symulacyjnych do prognozowania mapy wad skurczowych w odlewach. Wykazano, że niewłaściwa interpretacja wyników eksperymentu może prowadzić do błędnych hipotez dotyczących morfologii krzepnięcia i przebiegu zasilania. Key words: solidification simulation, feeding model validation, NDT, ultrasonic testing 1. WPROWADZENIE W odlewnictwie żeliwa, szczególnie od kilku lat można zaobserwować następujące tendencje, które nie tracą nic ze swej aktualności: poszerzenie gamy oferowanych gatunków żeliwa sferoidalnego, z wprowadzaniem gatunków niskostopowych (czasem specjalnych, poza znanymi normami), w tym żeliw typu ADI, z osnową bainityczną w stanie po odlaniu lub po obróbce cieplnej, rosnące zainteresowanie konstruktorów żeliwem sferoidalnym, wywołane dążeniem do zmniejszania kosztów konstrukcji zawierających części odlewane i wykorzystaniem jego parametrów użytkowych, co należy łączyć z rosnącym zaufaniem do tego materiału konstrukcyjnego, ciągle rosnący udział zamówień na odlewy z żeliwa sferoidalnego (dotyczy to praktycznie wszystkich wielkości odlewów i sposobów odlewania) jako 1 dr hab. inż. prof. Politechniki Poznańskiej, zenon.ignaszak@put.poznan.pl 2 mgr inż., bogdan.beszterda@oz-srem.com.pl 3 profesor, Ecole Nationale Supérieure d Arts et Métiers, Paris

2 222 konkurencyjnych w stosunku do odlewów ze staliwa lub z żeliwa z grafitem płatkowym. Z licznego zbioru tematów dotyczących jakości odlewów z żeliwa sferoidalnego, najczęściej poruszanymi są te, związane z wadami wewnętrznymi wynikłymi z problemów zasilania [1]. Nawet jeżeli stosuje się systemy symulacyjne do optymalizowania opracowań koncepcji technologicznych [2], zgodnie podkreśla się, że rozwiązania problemów zasilania konkretnego odlewu powinno się poszukiwać nie w kopiowaniu przyzwyczajeń własnych i nie zawsze w przenoszeniu doświadczeń z innych odlewni. Droga do sukcesu wiedzie głównie przez: zrozumienie odmienności istoty zjawisk skurczowych, np. w odlewach staliwnych, w których brak jest fazy rozszerzającej się podczas krzepnięcia, w porównaniu z żeliwem, zrozumienie, że obecność fazy rozszerzającej się - eutektyki grafitowej [1,3] - oddziałuje w przypadku żeliwa sferoidalnego w odmienny sposób na samozasilanie niż w przypadku żeliwa z grafitem płatkowym, podniesienie poziomu świadomości wśród kadry technicznej, co do wagi zjawisk elementarnych podczas krzepnięcia i krystalizacji żeliwa w formie, uwarunkowań metalurgicznych i technologicznych tych zjawisk, zachowanie stabilności parametrów produkcji, dających oczekiwany efekt jakościowy, co jest szczególnie istotne dla żeliwa sferoidalnego, indywidualne podejście do opracowania technologicznego każdego odlewu, z uwzględnieniem jego rozmiarów, kształtu, grubości ścianek, gatunku stopu, wreszcie wymagań klienta. Prawidłowe samozasilanie odlewów z żeliwa sferoidalnego jest związane nie tylko ze zdolnością ekspansji grafitu eutektycznego ale i zdolnością do płynięcia żeliwa. I ważny jest tutaj zarówno przepływ w skali makro (tzw. masowy) i kapilarny (międzydendrytyczny). Zatrzymanie pierwszego prowadzi do powstania skupionych, drugiego rozproszonych wad skurczowych. W komputerowych systemach symulacyjnych podaje się w związku z tym jedną lub dwie wartości tzw. krytycznego ułamka fazy stałej i to one determinują rozkład i natężenie wad w wirtualnym odlewie. W artykule podjęto problem metodyki oszacowania i interpretacji krytycznego ułamka fazy stałej w krzepnącym stopie, zarówno dla przypadku żeliwa sferoidalnego jak i szarego. Badania wykonane metodą wylewania dla ferrytycznego żeliwa sferoidalnego zestawiono z wynikami otrzymanymi dla obu żeliw wykonując grubościenne odlewy o kształcie płyty. 2. NIEJ EDNOZNACZNOŚĆ OCENY ZDOLNOŚCI DO PŁYNIĘCIA KRZEP- NĄCEGO ŻELIWA PODCZAS ZASILANIA Z NADLEWU Zrealizowane przez zespół badania i studia nad omawianymi zagadnieniami, szczególnie analiza morfologii krzepnięcia staliwa i żeliwa oraz związków morfologii ze skutecznością zasilania [4], badania wad skurczowych w odlewach próbnych.[5,6],

3 223 weryfikacja eksperymentalna skuteczności przewidywania wad skurczowych za pomocą gradientowych kryteriów zasilania (kryteria te są stosowane w postprocedurach systemów symulacyjnych do prognozowania lokalizacji i natężenia wad skurczowych) [2], pozwoliło na poszerzenie wiedzy na ten temat. Prowadzi to do pełniejszego zrozumienia praktycznego znaczenia i wpływu poszczególnych czynników na lokalizację i dyspersję omawianych wad. Wiadomo, że morfologia krzepnięcia żeliwa sferoidalnego (typowe krzepnięcie endogeniczne) różni się od tejże dla żeliw szarych (zbliżone do krzepnięcia egzogenicznego) [7]. Niezrozumienie tych różnic oraz brak ich uwzględnienia w opracowaniu technologii, szczególnie dla odlewów grubościennych z żeliwa sferoidalnego, powoduje nadmierne powiększanie nadlewów, co prowadzi do drastycznego obniżenia uzysku [1], a ponadto do degeneracji grafitu w strefie podnadlewowej [8]. Engler i Dette [9] wykonali badania polegające na odlewaniu próbek z kilku gatunków żeliwa i opróżnianiu zalanych wnęk po określonym czasie od zalania. (rys.1). Rys. 1. Zasada prowadzenia badań z opróżnianiem zalanej wnęki formy. Wymiary średnicy D i wysokości H, odpowiednio : Engler i Dette walec 50 i 150 mm, w niniejszej pracy prostopadłościan (blok grubościenny) 200x200 i 300 mm Fig. 1. Principle of test by mould cavity emptying. Diameter D and height H, adequately: Engler and Dette cylinder 50 and 150 mm, in this work rectangular prism (thick block) 200x200x30 0 mm Przyjęli oni tę metodyke biorąc pod uwagę najczęstszą praktykę zasilania odlewów tzn. przez nadlewy górne. Z założenia nadlew taki musi gwarantować łatwy przepływ z zasilacza do odlewu, gdyż w większości przypadków ciśnienia: metalostatyczne oraz atmoferyczne ułatwiają przemieszczanie się metalu zasilającego. W związku z tym, w celu umożliwienia eksperymentalnego analizowania przebiegu zasilania żeliwa, Engler i Dette opracowali próbne oprzyrządowanie (rys. 1), w którym próbka cylindryczna spełnia w nim rolę zasilacza. Przebieg zjawisk zasilania w powiązaniu z morfologią krzepnięcia na powierzchni granicznej ciało stałe ciecz

4 Ilość metalu, który nie wypłynął [%] Ilość metalu, który nie wypłynął M [%] 224 były przez nich analizowane na podstawie wyników metody wylewania, dla grupy żeliw różniących się strukturami, o zróżnicowanych postaciach grafitu i stopniach nasycenia eutektycznego. Wyniki potwierdziły dominujący wpływ morfologii krzepnięcia na zjawiska zasilania, biorąc pod uwagę także właściwości stabilności stref całkowicie lub częściowo zakrzepłych na proces wylewania. Wszystkie gatunki żeliwa prawie eutektycznego i ponadeutektycznego z grafitem płatkowym wykazywały bardzo dobre warunki zasilania, podczas gdy gatunki z grafitem sferoidalnym charakteryzowały się stosunkowo szybkim zatrzymaniem przepływu (rys.2). Jednak mała wielkość próbki jaką zastosowali Engler i Dette oraz ewentualność równoległego oddziaływania niestabilności warunków odlewania (przy tak małej wielkości) nie gwarantują, że uzyskane wyniki mogą być ekstrapolowane na odlewy większe. Poza tym interpretacja wykresu na rys. 2 nie jest zawsze jednoznaczna. Karsay na przykład [10] oś rzędnych cytowanego za [9] wykresu tutułuje: % metalu zakrzepłego po zalaniu i za najważniejszy wniosek z tego wykresu uważa, że różnice całkowitego czasu krzepnięcia są spowodowane różnicami morfologii krzepnięcia (tłumaczenie dosłowne) żeliwo szare Czas po wypełnieniu [sec] żeliwo sferoidalne Żeliwo sferoidalne GGG Teut=1153ºC; CE=4,76 Rys. 2. Ilustracja badań porównawczych zdolności do płynięcia przeprowadzonych dla żeliwa szarego i sferoidalnego oraz wpływu temperatury odlewania. Przykłady [9] Fig. 2. Presentation of comparative testing results of flow ability made for gray and ductile cast iron as well as influence of pouring temperature. Examples [9] I cytując dalej za [10]..początkowo, żeliwo szare będąc lepszym przewodnikiem ciepła tworzy grubszą skorupę. To z kolei obniża szybkość odprowadzania ciepła w próbce z żeliwa szarego i powoduje, że ciecz na zewnątrz skorupy podlega swoistemu przegrzaniu. Próbka z żeliwa sferoidalnego dzięki swojej cienkiej zakrzepłej sk orupie poddawana jest w swej części ciekłej intensywniejszemu chłodzeniu. To jest tylko pewne uproszczenie tzn. że chłodzona próbka z żeliwa sferoidalnego osiaga temperaturę krzepnięcia w ciągu pierwszych 100 sekund i potrzebuje dalszych 75 sekund aby odprowadzić całe ciepło utajone przegrzanie metalu: 100ºC 250ºC Czas po wypełnieniu [s]

5 225 Powyższy akapit (także dosłowne tłumaczenie za [10]) świadczy naszym zdaniem o niezrozumieniu morfologii krzepnięcia żeliwa sferoidalnego w stosunku do żeliwa szarego. Niewłaściwie interpretuje Karsay fakt niewypływania żeliwa z próbki jako jej całkowite zakrzepnięcie czyli całkowite odprowadzenie z niej ciepła utajonego. Żeliwo sferoidalne krzepnie w tzw. grubej warstwie [1] czyli endogenicznie ze skłonnościa do formowania warstwy ciastowatej, zaś szare w zasadzie także endogenicznie, ze skłonnością do tworzenia bardziej zwartej skorupy. Z rys.2 wynika także, że istnieje oczywisty wpływ stopnia przegrzania na czas zablokowania wypływu żeliwa sferoidalnego. 3. BADANIA WŁASNE EKSPERYMENTALNO SYMULACYJNE ZDOLNOŚCI ŻELIWA SFEROIDALNEGO DO WYPŁYWANIA Badania zrealizowane i opisane w [9] wykonano na próbkach o średnicy 50 mm, w których zarówno ze względu na ograniczone wymiary jak i na kształt osiowo symetryczny zachodzi specyficzny splot zjawisk sprzyjający szybkiemu blokowaniu wypływu gęstwy (komórki eutektyczne + resztki cieczy o składzie eutektycznym). Estrapolacja na odlewy o większym przekroju i kształcie ścianki zbliżonym do płaskiej może być najwyżej jakościowa. Zachowując zbliżona zasadę i metodykę badań wykonanych przez Englera i Dette (por. rys.1) wykonano serię badań na znacząco wiekszych odlewach prostopadłościennych (bloki) z żeliwa sferoidalnego Wyniki analizy termicznej odlewu służące walidacji modelu pokazano na rys.3. Badania te poszerzono na odlewanie obu gatunków żeliw (sferoidalne i szare), z opróżnianiem wnęk o kształcie płyt za pomocą systemu zatyczkowego, opisane w roz.4. W tablicy 1 przedstawiono zestawienie wyników badań eksperymentalnych i s y- mulacyjnych. Symulację i analizę wyników obliczeń (post processing) przeprowadzono za pomocą systemu Magmasoft. Z analizy zawartych w tablicy 1 rezultatów i biorąc pod uwagę stan faktyczny uzyskany z eksperymentu wylewania, wyciągnąć można wniosek poddający w wątpliwość stosowaną dla żeliw, graniczną wartość krytycznego ułamka fazy stałej f Scr =0,7 (co jest równoznaczne z f Lcr =0,3). I dotyczy to nie tylko systemu Magmasoft, ale i innych podobnych systemów. Daleko lepsze oszacowanie uzyskać można stosując drastyczne obniżenie jej wartości do f Scr =0,01. Dla autorów tego rodzaju wniosek nie jest już niespodzianką. Do podobnego stwierdzenia doprowadziły wyniki innych badań doświa d- czalno symulacyjnych odlewów produkcyjnych z żeliwa sferoidalnego, z zastosowaniem innych (poza Magmą) systemów symulacyjnych, gdy poszukiwano potwierdzenia nie tylko lokalizacji wady skurczowej w nadlewie, ale i odtworzenia jej wielkości wirtualnej w porównaniu z rzeczywistą [11].

6 T[ C ] dt/dt[ C/min ] s = 85min termoelement 183 Szkic lokalizacji termoelementów C termoelement C1 w środku bloku 78min t[min] C Si Mn P S Cr Cu Mg Mo Ni 3,500 2,690 0,180 0,016 0, ,230 0, Rys. 3. Krzywe stygnięcia zarejestrowane w różnych miejscach odlewu bloku i porównanie czasu krzepnięcia odlewu rzeczywistego i wirtualnego (po walidacji energetycznej) termoelement nr 183 oznaczono jako C1. U dołu skład żeliwa. Fig. 3. Cooling curves recorded in different places of block casting and comparison of real and virtual solidification time (after validation) thermo couple no 183 indicated as C1. Below chemical analyse C1 poch C

7 227 Tablica 1. Zestawienie wyników badań odlewu bloku prostopadłościennego Table 1. Result list of tests for rectangular prism casting Odlew rzeczywisty bloku z żeliwa sferoidalnego : 200x200x300 mm (eksp. symul., =1,06) Eksperyment widok i szkic skorupy F Liq = % F Liq = % g skorupy po 12 min. g 1śrexp = 0 1 g 2śrexp = 0 1 g śr = 0 g śr < 2 po 20 min. g 1śrexp = g 2śrexp = g śr = 2 g śr = 8 po 30 min. g 1śrexp = g 2śrexp = g śr = 8 g śr = 20 po 40 min. g 1śrexp = g 2śrexp = g śr = 14 g śr = 36 po 50 min. nie uzyskano skorupy (metal nie wypłynął) g 1śrexp =? g 2śrexp =? g śr = 24 g śr = 60

8 228 Odlew wirtualny płyty L=200mm B= H=300mm (o module M wirt =1,6xM belki ) (wpływ przewodności cieplnej formy ) F Liq = % F Liq = % F Liq = % g skorupy =1,06 =2,0 =2,0 po 30 min (porów. 12 min. blok) g śr99 100, =1,06 = 0 g śr30 100, =2,0 = 10 g śr99 100, =1,06 = 14 =1,06 =2,0 =2,0 po 50 min (porów. 20 min. blok) g śr99 100, =1,06 = 12 g śr30 100, =2,0 = 22 g śr99 100, =1,06 = 30 =1,06 =2,0 =2,0 po 75 min (porów. 30 min. blok) g śr99 100, =1,06 = 36 g śr30 100, =2,0 = 38 g śr99 100, =1,06 = 64 g 1śrexp grubość rzeczywista skorupy ścisłej w mm g 2śrexp grubość rzeczywista średnia całkowita skorupy w mm g śr grubość skorupy wirtualnej wg skali f Liq = % tzn. brak wypływu gdy f Sol 70% g śr grubość skorupy wirtualnej wg skali f Liq = % tzn. brak wypływu gdy f Sol 1% uśredniona przewodność masy formierskiej furanowej F Liq = % f Liq = %

9 BADANIA WERYFIKACYJNE NA ODLEWACH PŁYT 4 W badaniach tych (rys.4) porównano zachowanie się żeliw : sferoidalnego i szarego, wypływających po określonych czasach od zalania z wnęki formy, w której zast o- sowano ochładzalniki. Kierunek podnoszenia rdzenia po czasie t w celu opróżnienia wnęki formy RDZEŃ zatyczka 1000mm Powierzchnia chłodzona przez testowane konfiguracje ochładzalników zewn. 100mm 500mm Rys. 4. Zasada badania morfologii krzepnięcia przez wylewanie (wnęka odlew płyty) Fig. 4. Principle of test on solidificqtion morphology by emptying (mould cavity plate casting) Odlew płyty z widocznymi ochładzalnikami Opróżnianie przez dno wnęki formy Wyniki symulacji przedstawione w tablicy 2 zostały uzyskane po uprzedniej ene r- getycznej walidacji modelu [2], dla tych samych wartości parametrów termofizycznych materiałów i warunków brzegowych. Jak wynika z tablicy (tab.2) również dla tego odlewu wartości otrzymane przy założeniu, że przepływ żeliwa jest jeszcze możliwy, gdy ilość fazy stałej osiąga granicznie 70%, nie odpowiadają zadowalająco rzeczywistości, zwłaszcza dla krótkich czasów kontaktu metalu z formą. Zagadnienie to jest bardziej złożone. Można to traktować jako przyczynek do kontynuowania badań nad zmiennością współczynników zarówno te r- mofizycznych materiałowych dla początkowego okresu wymiany ciepła odlewu z formą jak i krytycznych wartości ułamków fazy stałej warunkujących przepływ zasilający. Są to dwie z najbardziej prawdopodobnych hipotez mogących wyjaśnić zaobserwowane zmienności grubości zakrzepłej skorupy, w świetle klasy modeli stosowanych w opis y- wanych systemach symulacyjnych. 4 sponsorowane przez grupę metalurgiczną Ferry Capitain (Francja) i udostępnione dzięki jej uprzejmości

10 230 Tablica 2. Zestawienie wyników badań odlewu płyty Table 2. Result list of tests for plate castings Odlew rzeczywisty płyty 1000x500x100 (rys.4) gexp och gexp moch gexp pias Grubość skorupy z eksperymentu: g exp och przy ochładzalniku g exp moch między ochładzalnikami g exp pias od strony formy piaskowej [mm] F Liq = % F Liq = % g skorupy Po 10 sec. Zs g exp och = 8 f g exp moch = 0,5 L 75% g exp pias = 0 f L 90% Zs Zs f L 50% g och = + g moch = + g pias = 0 g och = 1 g moch = 0 g pias = 0 Po 40 sec. g exp och = 10 g exp moch = 0,5 g exp pias = 0,5 g och = 5 g moch = 0 g pias = 0 g och = 15 g moch = 10 g pias = 0 Po 90 sec. g exp och = 16 g exp moch = 0,5 g exp pias = 0,5 g och = 15 g moch = 5 g pias = + g och = 20 g moch = 15 g pias = 10

11 231 Zs Po 120 sec. g exp och = 16 g exp moch = 0,5 g exp pias = 0,5 g och = 15+ g moch = 5+ g pias = + g och = 25 g moch = 20 g pias = 10 F L 65% Zl 200 Po 10 sec. g exp och = 16 g exp moch = 7 g exp pias = 0,5 F L 90% g och = + g moch = + g pias = 0 g och = 25 g moch = 20 g pias = 10 g och grubość skorupy wirtualnej wg skali f Liq = % tzn. brak wypływu gdy f Sol 70%, przy ochładzalniku g moch = jak wyżej między ochładzalnikami g pias = jak wyżej przy ścianie formy piaskowej f liq = % f liq = % g och grubość skorupy wirtualnej wg skali f Liq = % tzn. brak wypływu gdy fsol 1%, przy ochładzalniku g moch jak wyżej między ochładzalnikami g pias jak wyżej przy ścianie formy piaskowej + oznacza, że podano wartość minimum f Liq w [%] dla pierwszej krzepnącej od strony formy warstwy (podział 5mm) 5. PODSUMOWANIE Można się zgodzić, że kontrowersyjne odnoszenie się badaczy do wyników bad a- nia krzepnięcia przez wylewanie niezakrzepłych resztek ma swoje uzasadnienie. Faktycznie interpretacja takich wyników i szacowanie na tej podstawie na przykład czasu krzepnięcia prowadzić może do błędów, co wykazano w niniejszym opracowaniu. Nie ominęło to uznanych pozycji literaturowych. Ciekawe i szerokie, jeśli chodzi o ilość

12 232 gatunków żeliw, badania Englera i Dette zostały nieprawidłowo zinterpretowane przez Karsaya, co zaowocowało błędną hipotezą dotyczącą wyjaśnienia mechanizmu i mo r- fologii krzepnięcia żeliw. W niniejszej pracy wykazano jednocześnie, że z badań metodą opróżniania wn ęki formy można wyciągać wnioski służące walidacji modelu i procedur stosowanych do prognozowania wad skurczowych i opartych o wskazanie à priori wartości krytycznego ułamka fazy stałej f Scr (lub odpowiednio ciekłej f Lcr ), granicznej ze względu na zatrzymanie przepływu zasilającego. Arbitralne przyjmowanie wartości f Scr, jak to ma miejsce w większości systemów symulacyjnych, i ocena jej poprawności tylko na podstawie porównywania intensywności i lokalizacji wad skurczowych nie jest do końca właśc i- wym podejściem. Ponadto z ostrożnością należy wyciągać wnioski wypływające z b a- dań odlewów o małych wymiarach, wykonywane w laboratoriach. Ekstrapolacja takich wyników na odlewy grubościenne, w aspekcie walidacji modeli, jest niebezpieczna. LITERATURA [1] Z. Ignaszak: Krzepnięcie i zasilanie odlewów z żeliwa sferoidalnego. Przegląd Odlewnictwa, nr 9, [2] Z. Ignaszak: Virtual Prototyping w odlewnictwie. Bazy danych i walidacja. Monografia. W ctwo Pol. Pozn., Poznań [3] C. Podrzucki: Żeliwo. Struktura, właściwości, zastosowanie. T.I i II, Wyd. ZG STOP, Kraków [4] Z. Ignaszak, A. Baranowski: Morfologia krzepnięcia a warunki zasilania odlewów. Krzepnięcie metali i stopów, (1994), z.19, s [5] Z. Ignaszak: Etudes de la solidification des pièces en acier et en fonte GS. Raporty z badań realizowanych w grupie odlewni francuskich, Archiwum Zakł. Odl. Pol. Pozn. [6] Z. Ignaszak, A. Baranowski: Studium porównawcze kryteriów zasilania odlewów.krzepnięcie metali i stopów, (1994), z.18, s [7] S. Engler: Erstarrungsmorphologie und Giesseigenschaften. Zeitschrift fur M e- tallkunde 63 (1972), nr 7. [8] Z. Ignaszak: Nodular graphite degeneration in the post inoculated ductile iron. Preprint of Seventh International Symposium Science & Processing of Cast Iron. (SPCI 7), 4 6 september 2002, Barcelona. [9] S. Engler, M. Dette Untersuchung des Speisungs und Erstarrungsverhaltens von Gusseisen mit Hilfe des Ausliessverfahrens. Giesserei 61 (1974) nr 26. [10] S. I. Karsay: Production de la fonte GS. QIT-Fer et Titane Inc., Montreal [11] L. Graczyk: Optymalizacja połączenia odlew nadlew w odlewach z żeliwa sferoidalnego. Praca dyplomowa pod kier. Z. Ignaszaka. Politechnika Poznańska, Poznań 2003.

13 233 APPLICATION OF EXPERIMENTAL SIMULATING METHOD FOR STUDY OF FEEDING FLOW IN CAST IRON CASTINGS SUMMARY The experimental emptying method combinated with simulating method served for the evaluation of critical solid fraction value, used in simulation codes to predict of shrin k- age defects mape. It s reaveleted that inappropriate interpretation of experimental results can to run to wrong hypothesis concerning solidification morphology and running of feeding. Recenzował dr inż. Jan Szajnar