Postępowanie o wpis w księdze wieczystej trwałego zarządu nieruchomością

Transkrypt

1 Rejent, rok 8. nr 11 (91) listopad 1998 r. Aleksander Oleszko Postępowanie o wpis w księdze wieczystej trwałego zarządu nieruchomością I. Powstanie trwałego zarządu Oddanie w trwały zarząd zamieszczone zostało w rozdziale 5 działu II regulującym gospodarowanie nieruchomościami stanowiącymi własność Skarbu Państwa oraz gminy (ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami - Dz.U. Nr 115, poz cyt. dalej jako ustawa). Oddanie w trwały zarząd nieruchomości następuje tylko na rzecz nie posiadających osobowości prawnej państwowych jednostek organizacyjnych co do gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa bądź komunalnych jednostek organizacyjnych co do gruntów stanowiących własność gminy (art. 43 ust. 1 i 5 ustawy). Instytucję trwałego zarządu przewiduje wprawdzie dopiero omawiana ustawa, jednakże w pewnym zakresie wywodzi się ona z konstrukcji własności ogólnonarodowej i zasady jednolitego funduszu własności państwowej (ogólnonarodowej), znanej jeszcze przed wejściem w życie przepisu art. 128 k.c.wjego pierwotnym brzmieniu 1. Nowelizacja art. 128 k.c. przez 1 Zgodnie z art. 37 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz.U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 ze zm.), tereny stanowiące własność państwa i będące w dniu r. w użytkowaniu lub zarządzie jednostek państwowych, przeszły w użytkowanie tych jednostek. Przysługujące tym jednostkom użytkowanie nic było rozumiane jako ograniczone prawo rzeczowe, ponieważ ze względu na wspomnianą zasadę jedności własności państwowej doszłoby do skupienia w ręku Skarbu Państwa prawa własności i użytkowania jako ograniczonego prawa 23

2 Aleksander Oleszko ustawę z dnia 31 stycznia 1989 r. (Dz.U. Nr 3, poz. 11), a następnie jego uchylenie z dniem 1 października 1990 r. przez art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 321) i wprowadzenie jednolitego pojęcia własności, nie tylko że nie zniosły zarządu", ale utrzymały nadal określoną formę korzystania przez państwowe 2, a następnie komunalne jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej 3 z nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa oraz gminy. Stało się to na mocy uregulowań pozakodeksowych, a zwłaszcza ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. z 1990 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.), cyt. dalej jako ustawa z 1985 r. W świetle jej postanowień w pierwotnym brzmieniu, grunty państwowe będące w użytkowaniu państwowych jednostek organizacyjnych przeszły w zarząd tych jednostek 4. Z kolei z mocy art. 119 ust. 2 ustawy, zarząd nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa oraz własność gminy, sprawowany w dniu 1 stycznia 1998 r. przez jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej, przekształca się z mocy prawa z tym dniem w trwały zarząd tych nieruchomości. Od stycznia 1998 r. trwały zarząd powstaje: 1) z mocy prawa co do sytuacji wskazanych w ust. 2 art. 119 ustawy, 2) na podstawie decyzji administracyjnej właściwego organu (art. 45 ust. 1 w zw. z art. 4 pkt 9 ustawy) w razie oddania nieruchomości danej jednostce organizacyjnej, 3) na podstawie decyzji administracyjnej o przekazaniu trwałego zarządu między państwowymi bądź komunalnymi jednostkami organizacyjnymi (art. 48 ust. 1 i 2 ustawy). rzeczowego. Zob. Z. Truszkicwicz, [w:]e. Drozd, Z. Truszkicwicz, Gospodarka gruntami i wywłaszczanie nieruchomości, komentarz, Kraków 1996, s ; zob. także S. R u d - n ie k i, Przekazywanie terenów na obszarze miast, osiedla gromad, NP 1970, nr 4, s. 456 inast; G. Bieniek, A.Hopfer, Z. Marmaj.E. Mzyk, R.Źróbek, Komentarz do ustawy o gospodarce nieruchomościami, Warszawa-Ziclona Góra 1998, t. I, s. 187 i nast. 2 Por. np. M. Bednarek, Przemiany własności w Polsce, Warszawa 1994, s. 115 i nast.; tejże, Mienie. Komentarz do art.44-55' Kodeksu cywilnego, Kraków 1997, s. 19 i nast. oraz 34 i nast. 3 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. z 1996 r. Nr 13, poz. 74 ze zm.) oraz zwłaszcza art. 4 ust. 4 i art ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. z 1990 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.) - cyt. jako ustawa z 1985 r. 4 Zob. przypis 1. 24

3 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. W porównaniu do stanu poprzedniego oznacza to, iż trwały zarząd nie może powstać w wyniku umowy zawartej między jednostkami organizacyjnymi. Chodzi także o umowę o przekazanie do współzarządu (o czym niżej). II. Sposoby oraz tryby sprawowanego zarządu. Skutki ujawnienia w księdze wieczystej zarządu na rzecz przedsiębiorstwa państwowego 1. Zrozumienie charakteru trwałego zarządu wymaga zwrócenia uwagi na ewolucję ustawodawstwa oraz poglądów piśmiennictwa odnoszących się do zarządu ukształtowanego przede wszystkim ustawą z 1985 r. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem przepisu art. 4 ust. 1 tej ustawy w zw. z art. 128 k.c. w jego pierwotnym brzmieniu, zarząd był jedyną formą władania gruntami państwowymi przez państwowe osoby prawne, głównie przez przedsiębiorstwa państwowe 5. W zakresie postępowania wieczystoksięgowego wyrazem tej konstrukcji prawa materialnego był 17 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 marca 1983 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 84), według którego w dziale drugim księgi, ujawniającym jako właściciela Skarb Państwa, wpisywano nadto państwową osobę prawną wykonującą uprawnienia płynące z własności państwowej, z podaniem jej nazwy i siedziby. Nie zawsze w praktyce reguły te przestrzegano. Mimo że stosownie do ówczesnego stanu prawnego, a zwłaszcza art. 128 k.c. w jego pierwotnym brzmieniu, podmiotem wszelkich praw majątkowych wchodzących w skład mienia państwowego było samo Państwo (Skarb Państwa), nie zaś znane kodeksowi cywilnemu różne państwowe osoby prawne, to jednak zdarzały się sytuacje, iż przedsiębiorstwo państwowe, działając w imieniu Państwa", nabywało w drodze umowy prawa cywilnego określoną nieruchomość w trybie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz.U. z 1961 r. Nr 18, poz. 94 ze zm.) 6 i jako właściciela nabytej tą drogą nieruchomości w umowie zawartej w formie aktu notarialnego określano to właśnie przedsiębiorstwo, a nie Skarb 5 Por. np. S. G r z y b o w s k i, [w:] System prawa cywilnego, część ogólna, Ossolineum 1985, 1.1, s. 380 i nast.; tenże, Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1976, s Ustawa ta została uchylona na podstawie art. 89 pkt 3 ustawy z 1985 r. 25

4 Aleksander Oleszko Państwa - w zarządzie tegoż przedsiębiorstwa. W rezultacie czego, na podstawie takiej umowy nabycia nieruchomości", w dziale drugim księgi wieczystej spotykamy obecnie wpisy jako właściciela przedsiębiorstwo państwowe z podaniem jego nazwy i siedziby, zamiast ujawnienia jako właściciela Skarb Państwa - w zarządzie tegoż przedsiębiorstwa 7. Częstokroć z dokonanych w księdze wieczystych wpisów ujawniających prawo własności przedsiębiorstwa państwowego w okresie funkcjonowania konstrukcji jedności mienia ogólnonarodowego czy też prawidłowego wpisu prawa zarządu" na rzecz tegoż przedsiębiorstwa, próbuje się po nowelizacji ustawy z 1985 r. przez ustawę z dnia 29 września 1990 r. (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.) wyciągać" różne skutki w sferze prawa podmiotowego. Czyni się to tym bardziej, ilekroć ówczesne wpisy w księdze wieczystej stanowią jedyny dowód prawa" na rzecz ujawnionego przedsiębiorstwa. Godzi się zatem zwrócić uwagę na obecną w tej mierze różną praktykę sądów wieczystoksięgowych, wywołaną głównie wnioskami składanymi przez ujawnione wówczas przedsiębiorstwa państwowe bądź ich następców prawnych, w których żądają dokonania stosownych wpisów, powołując się na ujawnione prawo zarządu" bądź prawo własności na ich rzecz Wprawdzie w świetle uchylonego art. 128 k.c. podejmowano próby ujmowania zarządu jako prawa podmiotowego przysługującego państwowej osobie prawnej (poza Skarbem Państwa), to jednak nie ulega żadnej wątpliwości, iż zasada jednolitego funduszu własności państwowej wykluczała możliwość nabycia przez państwową osobę prawną w drodze czynności prawnej (i innego zdarzenia cywilnego) prawa własności nieruchomości. Ponieważ państwowa osoba prawna nie mogła nabyć w powyższej drodze własności nieruchomości, nawet gdy występowała wówczas w obrocie w imieniu własnym 8, to dawne wpisy w księgach wieczystych ujaw- 7 Praktyka ta wynikała z błędnej wykładni art. 2 ust. 2 w zw. z art. 6 cyt. ustawy 1958 r. przyjmującej, iż skoro o wywłaszczenie może ubiegać się przedsiębiorstwo państwowe, to tym samym jako państwowa osoba prawna może stać się w tym trybie właścicielem nabytej nieruchomości. Zapomniano jednak, iż z mocy art. 2 ust. 1 cyt. ustawy wywłaszczenie mogło nastąpić jedynie na rzecz Państwa. 8 Przyjmowało się wówczas, że państwowa osoba prawna jedynie wykonywała względem zarządzanych przez siebie częściami mienia państwowego uprawnienia płynące z własności państwowej. Zob. J.Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1997, s. 58 i

5 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. niające takie przedsiębiorstwo jako właściciela nieruchomości należy traktować jako wpisy stwierdzające prawo własności na rzecz Skarbu Państwa pozostające wówczas w zarządzie tegoż przedsiębiorstwa. Z tych samych przyczyn (tzn. konstrukcji zarządu co do części mienia państwowego) sąd wieczystoksięgowy odmówi obecnie wpisu prawa własności nieruchomości na rzecz przedsiębiorstwa państwowego na podstawie dołączonego do wniosku prawomocnego postanowienia sądu stwierdzającego nabycie przez to przedsiębiorstwo własności gruntu w drodze zasiedzenia 9. Powtórzmy to jeszcze raz - prawo zarządu" co do części mienia ogólnonarodowego nie posiadało żadnych cech prawa podmiotowego. Skoro przedsiębiorstwo państwowe nie mogło stać się podmiotem prawa własności nabytej" nieruchomości, przeto sąd wieczystoksięgowy, ilekroć stwierdzi nieprawidłowy wpis własności na rzecz takiego przedsiębiorstwa, powinien zgodnie z art. 57 ustawy o ks. w. i hip. w zw. z 35 rozp. wyk. z 1992 r. dokonać z urzędu sprostowania wpisu przez ujawnienie jako właściciela Skarb Państwa, a jako organ reprezentujący ujawniać go zgodnie z zawiadomieniem uzyskanym uprzednio przez właściwy organ (por. art. 4 pkt 9 ustawy) Uchylenie z dniem 1 października 1990 r. przepisu art. 128 k.c. przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 321) sprawia, iż po tej dacie przedsiębiorstwo państwowe nie może żądać wpisu na swoją rzecz prawa zarządu" na podstawie dołączonych do wniosku dokumentów, które taki zarząd ustanawiały w ówczesnym stanie prawnym. Uchylenie art. 128 k.c. i powołanie do życia nowego przepisu art. 44' 1 k.c., w myśl którego własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym, sprawia, iż obecnie prawo własności przysługuje także tym 9 Sporadycznie można spotkać w praktyce sądów rejonowych składane przez przedsiębiorstwa państwowe wnioski o wpis prawa własności na podstawie postanowień sądowych o stwierdzeniu nabycia prawa własności nieruchomości w drodze zasiedzenia wydanych pod rządem obowiązywania art. 128 k.c. W mniemaniu wnioskodawcy sąd wieczystoksięgowy związany" jest takim postanowieniem stwierdzającym zasiedzenie nieruchomości przez przedsiębiorstwo państwowe, a wniosek ma zmierzać do niedopuszczenia wpisu prawa użytkowania wieczystego gruntu na podstawie decyzji uwłaszczeniowej wojewody wydanej na rzecz innego przedsiębiorstwa, które sprawowało zarząd przedmiotową nieruchomością. Zob. A.Oleszko, Wyrok sądowy jako podstawa wpisu do księgi wieczystej, PS 1993, nr 5, s. 57 i nast. 27

6 Aleksander Oleszko osobom, a nie tylko państwu 10. Konstrukcja prawa zarządu" na rzecz państwowej osoby prawnej przestała istnieć jako prawo podlegające wpisowi. Wobec tych osób nie stosuje się przepisu art. 119 ustawy, ponieważ przekształcenie z urzędu prawa zarządu w trwały zarząd odnosi się tylko do jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej. Nie można podzielić praktyki tych sądów rejonowych, które uważały, iż odmowa wpisu prawa zarządu na rzecz państwowych osób prawnych możliwa była dopiero z dniem 5 grudnia 1990 r., kiedy to nastąpiło z mocy prawa uwłaszczenie prawem użytkowania wieczystego oraz własnością budynków i innych urządzeń w trybie ustawy z dnia 29 września 1990 r. Wprawdzie problem ten ma obecnie znaczenie historyczne, ale nie ulegało wątpliwości, iż w związku z uwłaszczeniem państwowych osób prawnych treść prawa zarządu" uległa zmianie o tyle, iż wskazane osoby z mocy prawa uzyskały określone prawo majątkowe dopiero z dniem 5 grudnia 1990 r. Prawo zarządu" gruntami państwowymi, o którym była mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z 1985 r. w jego pierwotnym brzmieniu, jako jedyna forma władania przez państwowe osoby prawne doznało istotnego przełomu z chwilą wejścia w życie wspomnianej już ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11). Od tej bowiem chwili państwowe osoby prawne mogły nabywać w drodze czynności prawnych własność nieruchomości w obrocie powszechnym. Zatem nie nabywały już tego prawa na rzecz Skarbu Państwa. Oznaczało to, że brak było z tą chwilą podstaw do kreowania prawa zarządu" jako formy" władania gruntami państwowymi Dostrzegając różnorodność własności państwowej, w piśmiennictwie zwraca się uwagę, iż zarząd mieniem państwowym nie był i nie jest jednolity. Obok sprawowanego jeszcze zarządu przez państwowe osoby prawne, głównie przez przedsiębiorstwa państwowe oraz obecnie przez państwowe jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, zwraca się uwagę, iż niezależnie od tych dwóch trybów zarządu, dokonujące się przemiany sprawiły, że obecnie występująjeszcze inne formy zarządu mieniem państwowym przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa J. I g n a t o w i c z, Prawo rzeczowe..., s. 58; zob. także M. Bednarek, Mienie..., s. 19 i nast. Co do możliwości wcześniejszego nabycia własności przez państwowe osoby prawne zob. art. 3 ustawy z 29 września 1990 r. 11 Tak J. 1 g n a t o w i c z, Prawo rzeczowe..., s. 58. Agencja WRSP jako państwowa osoba 28

7 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. Według J. Ignatowicza, skoro działalność Agencji odnosi się do własności Skarbu Państwa, to w istocie rzeczy Agencja jako państwowa osoba prawna jest tylko wyodrębnioną częścią Skarbu Państwa. W szczególności z przepisu art. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. wynika, iż mienie nadal należy do Skarbu Państwa, z tym że Agencja wykonuje względem niego prawa i obowiązki Skarbu Państwa". Jest to zatem - zdaniem J. Ignatowicza - nowa (kolejna) forma zarządzania mieniem państwowym 12. Oczywistą jest sprawą, iż pojęciu zarządu można nadać różną treść oraz przypisać mu odmienne formy zarządzania mieniem państwowym. Odnośnie do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa nie wydaje się jednak uzasadniony pogląd dopuszczający jakąkolwiek formę czy prawo zarządu" co do własności nieruchomości Skarbu Państwa. W świetle przepisu art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r., według którego Skarb Państwa powierza Agencji wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych na jego rzecz w stosunku do mienia Skarbu Państwa wskazanego w art. 1 i 2 tejże ustawy oraz że Agencja, obejmując we władanie składniki tegoż mienia, wstępuje w prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do Skarbu Państwa i osób trzecich - powszechnie w piśmiennictwie przyjmuje się, iż Agencja, chociaż jest państwową osobą prawną, to jednak nie nabyła ani użytkowania wieczystego, ani własności przekazanych gruntów, ani też zarządu. Agencja w odniesieniu do mienia przekazanego do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa wykonuje uprawnienia płynące z własności Skarbu Państwa. Jest czymś w rodzaju powiernika 13. Dla potrzeb postępowania wieczystoksięgowego wystarczy wskazać, iż brak jest jakichkolwiek podstaw do ujawnienia w dziale drugim księgi wieczystej prawa zarządu na rzecz Agencji co do nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa. W sprawie tej jednoznacznie wypowiedział prawna została powołana ustawą z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 57, poz. 199 ze zm.). 12 J. I g n a t o w i c z, Prawo rzeczowe..., s. 61. Według autora, formami zarządu mieniem państwowym są nadto: działalność jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz narodowych funduszy inwestycyjnych, tamże, s. 58 i Por. Z. M a r m aj, Prywatyzacja PGR, Zielona Góra 1992, s. 12; B. Z a ł ę s k a - Ś w i ą t - k i e w i c z, Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, Rejent 1993, nr 3-4, s. 49 i nast.; Z. T r u s z - k i c w i c z, [w:] Komentarz..., s. 342; S. P r u t i s, [w:] P. Czechowski, M.Korzycka-Iwanow, S.Prutis, A.Stelmachowski, Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej, Warszawa 1997, s

8 Aleksander Oleszko się Sąd Najwyższy, iż wniosek Agencji o jej wpis w dziale drugim księgi wieczystej należy traktować jako wniosek o uzupełnienie istniejącego już wpisu Skarbu Państwa przez dodanie słów: Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa", po wykreśleniu wpisanego uprzednio organu reprezentującego Skarb Państwa ( 17 ust. 1 pkt 1 rozp. wyk. z dnia 18 marca 1992 r.) W związku z dokonywanymi po 4 grudnia 1990 r. przekształceniami podmiotowymi, zmierzającymi do uwłaszczenia w zakresie prawa użytkowania wieczystego gruntu oraz własności budynków i innych urządzeń posadowionych na tych nieruchomościach, wyłonił się problem mocy dowodowej wpisów ujawniających prawo zarządu na rzecz przedsiębiorstw państwowych w sytuacjach, gdy odnośny wpis kwestionuje inny podmiot pretendujący do uwłaszczenia i wskazujący, że w dniu 5 grudnia 1990 r. sprawował on właśnie przedmiotowy zarząd, a nie przedsiębiorstwo ujawnione w księdze wieczystej 15. Problem ten jest nadal aktualny po wejściu w życie ustawy z 1997 r. o gospodarce nieruchomościami co do postępowań uwłaszczeniowych nie zakończonych przed dniem wejścia jej w życie (art. 200) oraz co do uwłaszczeń pozostałych osób, o których mowa w art. 202 ustawy. Zgodnie z 4 ust. 1 pkt 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 lutego 1998 r. w sprawie przepisów wykonawczych dotyczących uwłaszczenia osób prawnych nieruchomościami będącymi dotychczas w ich zarządzie lub użytkowaniu (Dz.U. Nr 23, poz. 120), odpis z księgi wieczystej, stwierdzający prawo zarządu, jest jednym z dowodów, na podstawie którego właściwy organ ( 2 rozp.) stwierdza dotychczasowe prawo zarządu uprawniające do wydania decyzji stwierdzającej uwłaszczenie państwowych oraz komunalnych osób prawnych ( 3 ust. 1 rozp.) 16. Niektóre z dokumentów wymienionych w 4 ust. 1 tegoż rozporządzenia mogą a nawet bywają ze sobą sprzeczne, np. wpis w księdze wieczystej i decyzja 14 Uchwala składu 7 sędziów SN z dnia 22 IV 1994 r. III CZP 189/93, OSNCP 1994, z. 6, poz Na tym tle dochodzi w praktyce wicczystoksięgowcj do nieporozumień, w wyniku których sądy bezpodstawnie uznają jako przeszkodę do wpisu uwłaszczony podmiot co do użytkowania wieczystego oraz własności budynkowej, jeżeli z treści działu drugiego księgi wieczystej wynika, iż prawo zarządu należało" do innego niż wnioskodawca podmiotu. 16 Co do poprzedniego stanu prawnego zob. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 marca 1993 r. (Dz.U. Nr 23, poz. 97 ze zm.). 30

9 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. o oddaniu gruntu w zarząd czy też inne dokumenty dotyczące przekazania nieruchomości państwowej. Aktualny jest pogląd wyrażony pod rządem obowiązywania ustawy z 1985 r., iż stwierdzenie prawa państwowej lub komunalnej osoby prawnej do zarządu w zakresie uwłaszczenia prawem użytkowania wieczystego oraz własnością budynkową jest czynnością procesową podejmowaną w ramach postępowania administracyjnego. W razie sporu co do stwierdzenia prawa zarządu, jeżeli nie zachowały się dokumenty stwierdzające zarząd bądź wpis jest nieaktualny, można przeprowadzać w postępowaniu administracyjnym dowód na powyższą okoliczność z zeznań świadków lub oświadczeń stron złożonych zgodnie z art. 75 k.p.a. Pozwala to na odejście od schematycznego sposobu ustalenia zarządu opartego na przekonaniu o wyłącznej wartości dowodowej księgi wieczystej Nie zawsze decyzja uwłaszczeniowa stwierdzająca nabycie użytkowania wieczystego gruntu jest zgodna z ujawnioną w księdze wieczystej powierzchnią nieruchomości, co do której uwłaszczony podmiot sprawował zarząd. Nie zwracając uwagi na te różnice powierzchniowe, uwłaszczony podmiot jako wnioskodawca, dołączając do wniosku decyzję uwłaszczeniową, wnosi o wpis stosownego prawa. Uwzględnienie takiego wniosku oznaczałoby, iż uwłaszczony podmiot jest użytkownikiem wieczystym gruntu o powierzchni mniejszej lub większej niż powierzchnia tej nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa (gminy). Do tego dopuścić nie wolno. Jeżeli decyzja uwłaszcza prawem użytkowania wieczystego co do nieruchomości o powierzchni mniejszej niż wsyazana w księdze wieczystej w zakresie ujawnionego zarządu, wówczas uwłaszczony wnioskodawca (bądź właściciel nieruchomości - Skarb Państwa), powinien we wniosku żądać odłączenia uwłaszczonej nieruchomości z dotychczasowej księgi wieczystej i urządzenia nowej księgi. Skutkiem decyzji uwłaszczeniowej nastąpił bowiem podział dotychczasowej nieruchomości, w wyniku którego powstały dwie nieruchomości. Jedna nieruchomość, co do której właściwy organ nie stwierdził uwłaszczenia, pozostawiona jest w dotychczasowej księdze wieczystej, zaś dla uwłaszczonej nieruchomości należy urządzić nową księgę wieczystą. W tym wypadku decyzja uwłaszczeniowa powinna dokładnie oznaczyć dotychczasową nieruchomość i posługując się w tym zakresie 17 Tak Z. Truszkicwicz, [w:] Komentarz..., s

10 Aleksander Oleszko oznaczeniem ewidencyjnym, jednoznacznie wskazać na podział dotychczasowej nieruchomości, który uzasadniałby dokonanie stosownych wpisów w dziale pierwszym każdej z tych ksiąg wieczystych. Nie jest wykluczone, iż dotychczasowy wpis co do powierzchni nieruchomości objętej zarządem jest nieaktualny, a decyzja uwłaszczeniowa stwierdza nabycie użytkowania wieczystego o obszarze większym niż ujawniony w dotychczasowej księdze wieczystej. W takiej sytuacji wnioskodawca powinien do wniosku dołączyć nadto dokument stwierdzający dowód własności Skarbu Państwa co do nie ujawnionej powierzchni nieruchomości. Aktualizacja wpisu powinna odnosić się zarówno co do powierzchni nieruchomości stanowiącej przedmiot własności Skarbu Państwa, jak i użytkowania wieczystego. III. Wykreślenie zarządu przysługującego państwowej osobie prawnej Po wejściu w życie ustawy z dnia 29 września 1990 r. (Dz.U. Nr 79, poz. 464) nie zawsze zarząd państwowej osoby prawnej, wpisany w księdze wieczystej i istniejący w dniu 5 grudnia 1990 r., prowadzi do uwłaszczenia z mocy prawa. Dzieje się tak zwłaszcza, gdy uwłaszczenie naruszałoby prawa osób trzecich (art. 2 ust. 2). W praktyce kierownicy urzędów rejonowych wnoszą o odłączenie z dotychczasowej księgi wieczystej niektórych ewidencyjne wyodrębnionych działek z nieruchomości Skarbu Państwa i urządzenie dla nich nowej księgi, z jednoczesnym wykreśleniem wpisu prawa zarządu ujawnionego na rzecz przedsiębiorstwa państwowego. W związku z tym powstał problem podstawy wykreślenia zarządu z księgi wieczystej. Zgodnie z trafną uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 1996 r. (III CZP 95/96), podstawę wykreślenia w księdze wieczystej wpisu o zarządzie i użytkowaniu (do którego stosowało się przepisy o zarządzie), przysługujących państwowej osobie prawnej do nieruchomości, stanowi decyzja kierownika urzędu rejonowego. 32

11 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. IV.Znaczenie oraz skutki ujawnionego zarządu na rzecz państwowych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej Charakter zarządu oraz znaczenie i skutki dokonanego wpisu w księdze wieczystej uległy pewnemu przewartościowaniu, zwłaszcza w orzecznictwie Sądu Najwyższego po wejściu w życie ustawy z dnia 29 września 1990 r., która z dniem 5 grudnia 1990 r. znowelizowała dotychczasowy przepis art. 4 ust. 4 ustawy z 1985 r., statuując, iż grunty będące własnością Skarbu Państwa mogły być oddane odpłatnie w zarząd państwowym jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej, zaś grunty stanowiące własność gminy - komunalnym jednostkom organizacyjnym bez osobowości prawnej. Ponadto, w świetle art. 4 ust. 6 zd. 2 ustawy z 1985 r. w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 10 października 1994 r. (Dz.U. Nr 123, poz. 601), grunty Skarbu Państwa lub gminy mogły być oddane nieodpłatnie w zarząd odpowiednio państwowym oraz komunalnym jednostkom organizacyjnym bez osobowości prawnej dla celów działalności charytatywnej, opiekuńczej, kulturalnej, leczniczej, oświatowo-wychowawczej oraz sportowo-rekreacyjnej. Wyrazem tych zmian była również nowelizacja rozporządzenia wykonawczego Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r., w wyniku której, zgodnie z 17ust. 1,jeżeli nieruchomość jest w zarządzie państwowej jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej - wymienia się w dziale drugim księgi Skarb Państwa ze wskazaniem tej jednostki jako zarządcy. Nie jest jednak przeoczeniem brak stosownego uregulowania co do ujawnienia zarządu na rzecz komunalnych jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej. Nie ujawnia się również trwałego zarządu sprawowanego przez te jednostki komunalne. Podmiotem jest bowiem gmina, która działa przez swoje organy jako osoba prawna. Ponieważ Skarb Państwa nie posiada organów, przeto uzasadniony jest wpis jednostki organizacyjnej sprawującej trwały zarząd nieruchomością Skarbu Państwa. Analizując charakter prawny tego zarządu, Sąd Najwyższy wskazał, iż zarząd jako odrębna, niekonwencjonalna instytucja prawna w zakresie gospodarowania zasobami gruntów państwowych - nie jest bezspornie ograniczonym prawem rzeczowym, wszakże nie sposób ujmować go jako 33

12 Aleksander Oleszko termin techniczny lub technicznoprawny, lecz jako prawo o określonej treści, do której należało - w sprawach nie uregulowanych - stosować przepisy kodeksu cywilnego (art. 7 ustawy z 1985 r.) 18. Zgodnie z art. 33 ust. 2 ustawy z 1985 r. podstawą wpisu zarządu na rzecz państwowej jednostki organizacyjnej bez osobowości prawnej były następujące dokumenty: 1) decyzja rejonowego organu rządowej administracji ogólnej, 2) umowa zawarta za zezwoleniem powyższego organu o przekazaniu zarządu między wskazanymi jednostkami, 3) umowa o nabycie nieruchomości na własność Skarbu Państwa. Na tle powyższego uregulowania oraz art. 33 ust. 3 ustawy z 1985 r. Sąd Najwyższy zauważył, iż istniała możliwość przeniesienia zarządu w drodze umowy między państwowymi jednostkami organizacyjnymi bez osobowości prawnej, co wskazało na to, że w świetle ustawy z 1985 r. po jej nowelizacji, nie sposób było traktować zarządu w kategoriach pojęć technicznoprawnych. Pojawił się także pogląd, iż zarząd, którego źródłem jest decyzja administracyjna, należy traktować jako quasi- ograniczone prawo rzeczowe, zaś zarząd powstały w drodze umowy - jako prawo obligacyjne 19. Wskazane konstrukcje zarządu zostały poddane krytyce. Zwrócono uwagę, iż zarząd nie był cywilnoprawnym prawem podmiotowym. Jednostki nie posiadające osobowości prawnej nie mogły być uważane za podmiot jakiegokolwiek prawa podmiotowego. Między właścicielem a jednostką zarządzającą nie powstaje stosunek cywilnoprawny, a oddanie w zarząd oznaczało jedynie przekazanie wykonywania niektórych uprawnień płynących z własności określonej jednostce organizacyjnej. Jest to zatem zagadnienie strukturalne, a nie doktrynalne 20. Próbując sumarycznie określić sytuację prawną jednostki organizacyjnej bez osobowości prawnej względem zarządzanej nieruchomości, wskazano w piśmiennictwie, iż trzeba zwrócić uwagę na rozróżnienie stosunków zewnętrznych oraz wewnętrznych. Jednostka taka pozbawiona władania przez inny podmiot prawa cyzwrócił także uwagą, że przewartościowanie zarządu wiąże się również z uwłaszczeniem państwowych osób prawnych zapoczątkowanym ustawą z dnia 29 września 1990 r E. D r o zd, [w:] Komentarz..., s

13 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. wilnego, występuje z roszczeniem jako Skarb Państwa. Jest ona po prostu Skarbem Państwa (statio fisci), a nie występuje w jego imieniu. Stosunki zewnętrzne między tymi jednostkami nie mają charakteru cywilnoprawnego, ponieważ jednostki te nie są podmiotami prawa cywilnego. Niektóre z nich przybierają postać stosunków administracyjnych; do innych zaś należy odpowiednio stosować przepisy prawa cywilnego 21. V. Zagadnienie współzarządu Zarówno na gruncie ustawy z 1985 r., jak i ustawy o gospodarce nieruchomościami przepisy dotyczące zarządu (trwałego zarządu) nie wspominały i nie wspominają o współzarządzie (trwałym współzarządzie). W orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle poprzedniego stanu prawnego, a zwłaszcza po wejściu w życie ustawy z dnia 29 września 1990 r., odróżniano możliwość powstania współzarządu między państwami osobami prawnymi (przedsiębiorstwami państwowymi) oraz jednostkami organizacyjnymi bez osobowości prawnej. Na gruncie obowiązywania ustawy z dnia 29 września 1990 r. zgodnie podnoszono, iż ustawa ta odnosiła się do nieruchomości będącej w zarządzie, a nie współzarządzie osoby prawnej i innej jednostki organizacyjnej. W świetle ówczesnych unormowań mogły być oddane w zarząd jedynie grunty wydzielone. Oznaczało to, że przy udostępnianiu takiej jednostce uprawnień do korzystania z gruntu i budynków w ułamkowej, nie wydzielonej części, nie można było mówić o oddaniu gruntu w zarząd w rozumieniu wspomnianych przepisów ustawy z 1990 r., a więc i ze skutkiem co do uwłaszczenia (art. 2 cyt. ustawy) 22. Zwrócono także uwagę, iż przedmiotem zarządu, jako formy władztwa nad gruntem, była i mogła być wyłącznie nieruchomość jako rzecz, a nie udział Skarbu Państwa. Dlatego przekształcenie zarządu z mocy art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z 1990 r., mającego za przedmiot fizycznie oznaczoną część powierzchni ziemskiej, w prawo użytkowania wieczystego może odnosić się tylko do nieruchomości w rozumieniu części wyodrębnionej z powierzchni ziemskiej, którą prawo uznaje za samodzielny przedmiot własności E. D r o z d, j w., s. 49 oraz Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 18 IX 1991 r. III CZP 38/91, OSNCP 1991, z , poz. 118; uchwała SN z dnia 29 I 1993 r. III CZP 171/92, OSNCP 1993, z. 6, poz Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia r. III CZP 81/93, OSNCP 1994, z. 2, poz

14 Aleksander Oleszko Natomiast w kwestii współzarządu nieruchomością przez państwowe jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej zgodnie orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszcza taką możliwość. Chodzi tutaj zarówno o współzarząd obejmujący całą nieruchomość Skarbu Państwa, jak i współzarząd kilku jednostek organizacyjnych ustanowiony na udziale we współwłasności tej nieruchomości przysługującemu Skarbowi Państwa 24. Zarząd na gruncie ustawy z 1985 r. został ukształtowany jako prawo podzielne. Wyrazem tego jest wskazana już uprzednio uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1993 r., stwierdzająca, iż osoba prawna może współzarządzać razem z państwową jednostką organizacyjną nie mającą osobowości prawnej, zabudowaną nieruchomością stanowiącą własność Skarbu Państwa. Jednostka ta nie może tylko nabywać z mocy prawa użytkowania wieczystego gruntu. Nie może również stać się współwłaścicielką budynku 25. Odnosząc powyższe stanowisko na grunt ustawy z 1997 r., zwraca się uwagę, iż chociaż wskazany pogląd wypowiedział Sąd Najwyższy w aspekcie uwłaszczenia, jednak nie podważa to również de lege lata konstrukcji współzarządu, którą należy także obecnie podzielić 26. Wyraźna tendencja ustawodawcy zmierzająca do oparcia gospodarowania gruntami państwowymi o konstrukcje prawa cywilnego, nie może pozostawać bez wpływu na ocenę charakteru prawnego i treści zarządu, jako swoistego prawa do gruntu państwowego, uprawniającego do korzystania, podlegającego ochronie prawnej oraz uprawniającego - w ograniczonym zakresie - do czynności rozporządzających 27. W świetle powyższego stanowiska, skoro 17 ust. 1 pkt 1 rozp. wyk. z 1992 r. przewiduje ujawnienie w księdze wieczystej zarządu ze wskazaniem państwowej jednostki organizacyjnej bez osobowości prawnej jako zarządcy, to w sytuacji współzarządu ujawnia się jednostki, którym ten współzarząd przysługuje. 24 Postanowienie SN z dnia 29 IX 1996 r. III CZP 92/96, OSNIC 1997, z. 1, poz Uchwała SN z 29 I 1993 r. cyt. w przypisie Tak G. B i c n i e k, [w:] Komentarz..., 1.1, s Zob. także J.Szachułowiczw glosie cyt. w przypisie 19; Z. S t r u s, Nabycie własności i prawa rzeczowe zastawnicze w praktyce Sądu Najwyższego, Palestra 1994, nr 9-10, s. 5 i nast. 27 Tak G. B i c n i c k, [w:] Komentarz..., s

15 Postępowanie o wpis w księdze wieczystej.. Z powyższego G. Bieniek wysuwa następujące wnioski 28 : Po pierwsze - za dopuszczalne należy uznać oddanie w trwały zarząd udziału we współwłasności nieruchomości należącego do Skarbu Państwa. Po drugie - uzasadnione jest oddanie nieruchomości w trwały współzarząd kilku państwowym jednostkom organizacyjnym. Po trzecie - możliwe jest oddanie kilku jednostkom organizacyjnym w trwały współzarząd udziału we współwłasności należącego do Skarbu Państwa. VI. Przekształcenie zarządu w trwały zarząd Zarząd sprawowany w dniu 1 stycznia 1998 r. przez państwowe jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej przekształcił się z tym dniem w trwały zarząd. Przekształcenie to następuje z mocy samego prawa i nie wymaga potwierdzenia decyzją administracyjną 29. Dla postępowania wieczystoksięgowego oznacza to, że jeżeli w dniu 1 stycznia 1998 r. ujawniony był w księdze wieczystej zarząd, to sąd z urzędu powinien dokonać niezwłocznego wpisu przez uzupełnienie trwały zarząd". Uważam bowiem, iż w przeciwieństwie do zarządu, sprawowanie trwałego zarządu przez takie jednostki organizacyjne wiąże się z przyznaniem im pewnych kompetencji co do podejmowania czynności prawnych w odniesieniu do danej nieruchomości. Do trwałego zarządu stosuje się bowiem odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o użytkowaniu (art. 50 ustawy). Można zatem twierdzić, iż trwały zarząd, mimo że przysługuje jednostce nie mającej osobowości prawnej, to jednak ma charakter podmiotowego prawa cywilnego 30. Wpis trwałego zarządu następuje na wniosek ujawnionej już jednostki jako sprawującej zarząd nieruchomością do 31 grudnia 1997 r. Jeżeli takiej jednostce przysługiwał zarząd, którego przed tą datą nie ujawniła w księdze wieczystej, a czyni to po 1 stycznia 1998 r., podstawą wpisu trwałego zarządu będą dokumenty stwierdzające powstanie tego zarządu przed 1 stycznia 1998 r. 28 Tak. G.Bieniek, jw.,s E. D r o z d, Ustawa o gospodarce nieruchomościami. Wprowadzenie, Kraków 1998, s