Leksykon. historii prawa i ustroju. podstawowych pojęć. Wydawnictwo C.H. Beck. pod redakcją: Prof. zw. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego

Transkrypt

1 Leksykon historii prawa i ustroju 100 podstawowych pojęć pod redakcją: Prof. zw. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego Wydawnictwo C.H. Beck

2 Leksykon historii prawa i ustroju 100 podstawowych pojęć

3 W sprzedaży z tej serii: red. J. Ciechanowicz-McLean LEKSYKON OCHRONY ŚRODOWISKA red. A. Wypych-Żywicka LEKSYKON PRAWA UBEZPIECZEŃ SPOŁECZYCH red. Bogumił Szmulik, Sławomir Serafin LEKSYKON OBYWATELA red. Jakub Stelina LEKSYKON PRAWA PRACY red. E. Bojanowski, K. Żukowski LEKSYKON PRAWA ADMINISTRACYJNEGO Radosław Krajewski LEKSYKON INSTYTUCJI WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI I OCHRONY PRAWA red. Andrzeja Powałowskiego LEKSYKON PRAWA GOSPODARCZEGO PUBLICZNEGO red. dr Kamil Zeidler LEKSYKON PRAWA OCHRONY ZABYTKÓW

4 Leksykon historii prawa i ustroju 100 podstawowych pojęć Pod redakcją Prof. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2010

5 Autorzy leksykonu: Anna Machnikowska [A.M.], Maja Maciejewska-Szałas [M.M.-S.], Tadeusz Maciejewski [T. M.], Izabela Nakielska [I.N.] Redakcja: Joanna Ablewicz Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H. Beck 2010 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN

6 SPIS TREŚCI Słowo wstępne... IX Wykaz literatury... XIII Wykaz skrótów... XVII ABGB (ALLGEMEINES BÜRGERLICHES GESETZBUCH).. 1 ABSOLUTYZM... 8 ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE. PRAWA KARDYNALNE AUTORYTARYZM BGB (BÜRGERLICHES GESETZBUCH) BOLSZEWICKI SYSTEM PRAWA CESARSTWO. CESARZ COMMON LAW CORPUS IURIS CANONICI/CODEX IURIS CANONICI DEMOKRACJA ATEŃSKA DESPOTIE WSCHODNIE ELEKCYJNOŚĆ TRONU EQUITY LAW FEDERACJA FEUDALNY USTRÓJ LENNY GŁOWA PAŃSTWA W PAŃSTWACH KONSTYTUCYJNYCH HUMANITARYZM PRAWNICZY IMMUNITET ISLAMU PRAWO KARA W PRAWIE NOWOŻYTNYM KARA W PRAWIE ŚREDNIOWIECZNYM KLASYCZNA SZKOŁA PRAWA KARNEGO KODEKS CYWILNY NAPOLEONA KODEKS HAMMURABIEGO KODEKSY KARNE ABSOLUTYZMU OŚWIECONEGO KODEKSY KARNE PÓŹNONOWOŻYTNE (XIX/XX W.) KODEKSY PRAWA HANDLOWEGO KODEKSY PROCEDURY CYWILNEJ PÓŹNONOWOŻYTNEJ (XIX/XX W.) V

7 SPIS TREŚCI KODEKSY PROCEDURY KARNEJ PÓŹNONOWOŻYTNEJ (XIX XX W.) KOMISJA KODYFIKACYJNA W II RZECZYPOSPOLITEJ KONSTYTUCJA 3 MAJA KONSTYTUCJA. PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE KORONA KRÓLESTWA KRÓLESTWO POLSKIE. ZABÓR ROSYJSKI KSIĘSTWO WARSZAWSKIE LANDRECHT PRUSKI LEGES BARBARORUM/ LEGES ROMANAE BARBARORUM MONARCHIA PATRYMONIALNA MYŚL KODYFIKACYJNA. KODEKS NATURALIZM PRAWNICZY ODPOWIEDZIALNOŚĆ WŁADZY WYKONAWCZEJ OGRANICZENIA WŁADZY MONARSZEJ ORGANIZACJA ADMINISTRACJI NOWOŻYTNEJ. ZASADY PAŃSTWO KRZYŻACKIE W PRUSACH. PRUSY KRÓLEWSKIE. PRUSY KSIĄŻĘCE PAŃSTWO PRAWNE PARLAMENTARYZM W PAŃSTWACH KONSTYTUCYJNYCH PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE. SAMORZĄD TERYTORIALNY W PAŃSTWACH KONSTYTUCYJNYCH POLICJA. POLICYZM POLIS POZYTYWIZM PRAWNICZY PRAWA OBYWATELSKIE PRAWO MAŁŻEŃSKIE W ROZWOJU HISTORYCZNYM PRAWO MIEJSKIE PRAWO OPORU PRAWO OSOBOWE W ROZWOJU HISTORYCZNYM PRAWO RODZINNE W ROZWOJU HISTORYCZNYM PRAWO RYCERSKIE PRAWO RZECZOWE W ROZWOJU HISTORYCZNYM. 411 VI

8 SPIS TREŚCI PRAWO SPADKOWE W ROZWOJU HISTORYCZNYM. 422 PRAWO STANOWIONE CZASÓW WCZESNONOWOŻYTNYCH (XVI XVIII w.) PRAWO STANOWIONE ŚREDNIOWIECZA PRAWO ZOBOWIĄZAŃ W ROZWOJU HISTORYCZNYM PROCES ANGIELSKI PROCES INKWIZYCYJNY PROCES KARNY MIESZANY PROCES RZYMSKO-KANONICZNY I CYWILNY NOWOŻYTNY PROCES ZWYCZAJNY ŚREDNIOWIECZNY PRZESTĘPSTWO CZARÓW. PROCESY CZAROWNIC PRZESTĘPSTWO W PRAWIE NOWOŻYTNYM PRZESTĘPSTWO W PRAWIE ŚREDNIOWIECZNYM PRZYWILEJE SZLACHECKIE RADA KRÓLEWSKA/KRÓLESTWA RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO REPUBLIKA RZYMSKA REPUBLIKI NOWOŻYTNE I WSPÓŁCZESNE ROZDROBNIENIE FEUDALNE RZĄD. PREMIER I MINISTROWIE W PAŃSTWACH KONSTYTUCYJNYCH RZĄDY PARLAMENTARNO-GABINETOWE RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE SĄDY STANOWE SĄDY WESTMINSTERSKIE SEJM WALNY. SEJMIKI ZIEMSKIE SPISY PRAWA ZWYCZAJOWEGO STANY STOSUNEK PAŃSTWA DO KOŚCIOŁA STUDIA I WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE ŚRODKI PRAWNE PRZECIWKO WYROKOWI TOTALITARYZM TRYBUNAŁ KORONNY/LITEWSKI UNIA PERSONALNA I REALNA VII

9 SPIS TREŚCI USTRÓJ KONSTYTUCYJNY II RZECZYPOSPOLITEJ USTRÓJ PAŃSTW KOMUNISTYCZNYCH I SOCJALISTYCZNYCH WOLNE MIASTO GDAŃSK ZASADY PRAWA WYBORCZEGO ZGB (ZIVILGESETZBUCH) ZGROMADZENIA STANOWE ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ZIEMIE ZABORU AUSTRIACKIEGO I PRUSKIEGO ŹRÓDŁA I SYSTEMATYKA PRAWA Indeks VIII

10 SŁOWO WSTĘPNE Przedstawiany Czytelnikowi leksykon zawiera objaśnienia 100 podstawowych pojęć z historii prawa i ustroju, zarówno powszechnej, jak i polskiej. Został opracowany przez pracowników naukowych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Jego formuła odpowiada innym leksykonom dotychczas wydanym przez C.H. Beck, odzwierciedlając podstawowe instytucje i konstrukcje z zakresu historii prawa i historii ustrojów państwowych, wzbogaconych o elementy historii administracji. Obejmuje on wiele problemów, z których niemało jest nadal przedmiotem badań, a nawet sporów naukowych. W dodatku jego autorzy stanęli przed ogromem materiału, spośród którego nale ało dokonać właściwego wyboru i uzasadnionej selekcji. W rezultacie, ma on charakter subiektywny, gdy niemo liwe było objęcie w leksykonie wszystkich kwestii, być mo e nawet istotnych i doniosłych. Wa ne natomiast jest, e autorzy starali się uniknąć szczegółów, gdy ich przyswojenie nie jest celem samym w sobie. Pod względem chronologicznym treść leksykonu obejmuje okres kilku tysięcy lat, od staro ytności IX

11 SŁOWO WSTĘPNE po czasy współczesne, generalnie jednak do 1945 r. Większość uwagi poświęcono ostatnim stuleciom. W historii prawa to okres wielkich kodyfi kacji, zaś w historii ustrojów, czasy państwa konstytucyjnego. Wybór taki wydaje się być uzasadniony, gdy obecne czasy znajdują coraz więcej entuzjastów. Argumentem dodatkowym jest te niepodwa alny fakt, e stworzone w czasach pó nonowo ytnych kodeksy, oczywiście ze zmianami, obowiązują w niektórych państwach do dzisiaj, a kraje, które wówczas w procesie kodyfi kacji nie uczestniczyły, uznając ich rangę i znaczenie, zwyczajnie je bezpośrednio lub pośrednio przejęły w formie rodzimego ustawodawstwa. Podobnie rzecz się ma ze światowym konstytucjonalizmem. Jego historia oddziałuje bowiem w sposób niepodwa alny zarówno na treść, jak i na formę współczesnych ustaw zasadniczych. Jak by tego było mało, najstarsza konstytucja świata amerykańska z 1787 r. obowiązuje do dzisiaj, zaledwie z 26 poprawkami. Tak przyjęty układ z pewnością nie zadowoli zwolenników prawa i ustroju: staro ytności, średniowiecza i czasów wczesnonowo ytnych, którym poświęcono proporcjonalnie znacznie mniej miejsca. Mo na więc z tego tytułu mieć do autorów pretensje. Jednak odwrócenie proporcji by je spotęgowało jeszcze bardziej. Dla autorów liczyła się bowiem klamra spinająca przeszłość z tera niejszością, nie zaś dywagacje o instytucjach dawno zapomnianych. Zawartość merytoryczną leksykonu podzielono przy tym proporcjonalnie, połowę poświęcając historii prawa, a połowę historii ustroju. Treść leksykonu oparto zarówno na dorobku uczonych polskich, jak i obcych, zawartym w fundamentalnych podręcznikach, oraz w monografi ach, rzadko jednak sięgając do opracowań cząstkowych. Wydaje się to być zrozumiałe. Ułatwieniem dla Czytelnika, pragnącego dotrzeć do bogatej literatury prawno-historycznej, jest zamieszczenie wykazu polskich podręczników na X

12 SŁOWO WSTĘPNE początku leksykonu oraz głównej literatury tematu po ka dym haśle, ograniczonym jednak co najwy ej do pięciu podstawowych pozycji. Dla ułatwienia korzystania z leksykonu wprowadzono pogrubienia druku, odsyłacze i indeks rzeczowy. Liczba autorów została ograniczona do czterech i był to słuszny wybór. Leksykon przeznaczony jest nie tylko dla studentów prawa i administracji, ale te historii ogólnej i politologii. Być mo e zainteresuje on te i inne osoby pasjonujące się dziejami państwa i prawa. Wszystkich więc zachęcam do jego lektury. Za autorów prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski redaktor Gdańsk, maj 2009 r. XI

13

14 WYKAZ LITERATURY 1. Wykaz zbiorów tekstów ródłowych G. Bałtruszajtys, J. Kolarzowski, M. Paszkowska, K. Rajewski, Wybór ródeł do historii prawa sądowego czasów nowo ytnych, Warszawa A. Bereza, G. Smyk, W.P. Tekely, A. Wrzyszcz, Historia administracji w Polsce. Wybór ródeł, Warszawa J. Chodorowski, Wybór tekstów ródłowych z dziejów sądownictwa polskiego do 1795 roku, Wrocław J. Chodorowski, A. Konieczny, Wybór tekstów ródłowych z historii ustroju Polski , Wrocław J. Ciągwa, A. Lityński, Teksty ródłowe z historii państwa i prawa Polski ( ), Katowice B. Cybulski, S. Rogowski, Wybór tekstów ródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Chłopi, mieszczanie, Wrocław A. Dziadzio, D. Malec, Historia prawa. Prawo karne w świetle ródeł, Kraków S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór ródeł, Warszawa A. Gulczyński, B. Lesiński, B. Walachowicz, J. Wiewiórkowski, Historia państwa i prawa. Wybór tekstów ródłowych, B. Lesiński (red.), Poznań M. Hład, D. Malec, J. Malec, Z. Zarzycki, Historia administracji. Wybór ródeł, Kraków P. Jurek, Wybór tekstów ćwiczeniowych do historii prawa, cz. 1, Własność, posiadanie, Wrocław P. Jurek, F. Połomski, Historia państwa i prawa Polski. Źródła, Wrocław M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/ Wybór ródeł, Warszawa F. Połomski, Wybór tekstów ródłowych z historii ustroju ziem polskich , Wrocław XIII

15 WYKAZ LITERATURY S. Rogowski, Historia ustroju i prawa w Polsce Wybór ródeł, Warszawa S. Rogowski, Wybór tekstów ródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Szlachta, Wrocław J. Sawicki, Wybór tekstów ródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. 1 2, Warszawa M. Szczaniecki, Wybór ródeł do historii państwa i prawa w dobie nowo ytnej, Warszawa W. Witkowski, Wybór tekstów ródłowych z historii prawa (epoka feudalizmu i kapitalizmu), Lublin Wykaz podręczników polskich J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa J. Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk W. Bojarski, J. Justyński, M. Kallas, R. Łaszewski, Historia ustroju Polski na tle porównawczym, Toruń E. Borkowska-Bagieńska, K. Krasowski, J. Walachowicz, Historia państwa i prawa Polski, Poznań E. Borkowska-Bagieńska, B. Lesiński, Historia prawa sądowego, Poznań P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. 1 2, Lwów G. Górski, Historia administracji, Warszawa G. Górski, S. Salmonowicz, Historia ustroju państw, Warszawa S. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wrocław (istoria państwa i prawa Polski J. Bardach red t do poło wy XV w opracowany przez J. Bardacha, Warszawa t od połowy XV w do r w opracowaniu Z. Kaczmarczyka i B. Leśnodorskiego Warszawa t od rozbiorów do uwłaszczenia w opracowaniu zbiorowym Warszawa t od uwłaszczenia do odrodzenia państwa opracowany przez K. Grzybowskiego Warszawa t w opraco waniu zbiorowym cz Warszawa cz Warszawa XIV

16 WYKAZ LITERATURY H. Izdebski (istoria administracji Warszawa D. Janicka Ustrój administracji w nowo ytnej Europie Toruń P. Jurek (istoria państwa i prawa polskiego Źródła prawa sądow nictwo Wrocław M. Kallas (istoria ustroju Polski Warszawa M. Kallas (istoria ustroju Polski X XX w Warszawa M. Kallas A. Lityński (istoria ustroju i prawa Polski Ludowej War szawa K. Kamińska, A. Gaca (istoria powszechna ustrojów państwowych Toruń K. Koranyi Powszechna historia państwa i prawa t 4 Warszawa A. Korobowicz W. Witkowski (istoria ustroju i prawa polskiego Kraków A. Korobowicz W. Witkowski Ustrój i prawo na ziemiach polskich Od rozbiorów do odzyskania niepodległości Lublin S. Kutrzeba Dawne polskie prawo sądowe w zarysie Lwów S. Kutrzeba (istoria ródeł dawnego państwa polskiego t Lwów R. Łaszewski, S. Salmonowicz (istoria ustroju Polski Toruń T. Maciejewski (istoria administracji Warszawa T. Maciejewski (istoria powszechna ustroju i prawa Warszawa T. Maciejewski (istoria ustroju i prawa sądowego Polski Warszawa D. Makiłła (istoria prawa w Polsce Warszawa D. Makiłła Z. Naworski (istoria prawa na ziemiach polskich cz Polska przedrozbiorowa cz Polska pod zaborami )) Rzeczpo spolita Toruń D. Malec J. Malec (istoria administracji i myśli administracyjnej Kraków D. Malec J. Malec (istoria administracji nowo ytnej Kraków S. Płaza (istoria prawa w Polsce cz Polska przedrozbiorowa Kraków cz Polska pod zaborami Kraków S. Płaza (istoria prawa w Polsce na tle porównawczym cz X XV))) w Kraków S. Płaza (istoria prawa w Polsce na tle porównawczym cz Kra ków XV

17 WYKAZ LITERATURY S. Płaza (istoria prawa w Polsce na tle porównawczym cz Kra ków J. Rafacz Dawne polskie prawo sądowe w zarysie Warszawa K. Sójka-Zielińska (istoria prawa Warszawa M. Sczaniecki Powszechna historia państwa i prawa Warszawa W. Witkowski (istoria administracji w Polsce Warsza wa XVI

18 WYKAZ SKRÓTÓW ABGB... Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch AK... Armia Krajowa ALR... Allgemeines Landrecht für die Preußen Staaten art.... artykuł BGB... Bürgerliches Gesetzbuch cm.... centymetr cz.... część ds.... do spraw etc.... et cetera gen.... generał HGB...Handelsgesetzbuch itd.... i tak dalej itp.... i temu/tym podobne GG... Generalne Gubernatorstwo GPU... Państwowy Zarząd Polityczny km 2... kilometr kwadratowy m.in.... między innymi n.e.... naszej ery NEP... Nowa Polityka Ekonomiczna NKWD... Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR np.... na przykład Nr... numer NRD... Niemiecka Republika Demokratyczna NSDAP... Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników NTA... Najwy szy Trybunał Administracyjny ok.... około p.n.e.... przed naszą erą pkt... punkt PPP... Polskie Państwo Podziemne XVII

19 WYKAZ SKRÓTÓW PPS WRN... Polska Partia Socjalistyczna Wolność, Równość, Niepodległość r.... rok red.... pod redakcją RFSRR... Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka RP...Rzeczpospolita Polska SL... Stronnictwo Ludowe SN... Sąd Najwy szy SS... Schutzsta eln św.... święty t.... tom tj.... to jest tys.... tysiące/tysięcy tzw.... tak zwana/-e/-y UCC... Uniform Commercial Code USA... United States of America w.... wiek WCzK... Wszechrosyjka Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją, Sabota em i Spekulacją WKP (b)... Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) z.... zeszyt ZBG... Zivilgesetzbuch zł... złoty ZSRR... Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich XVIII

20 ABGB (ALLGEMEINES BÜRGERLICHES GESETZBUCH) Prace kodyfi kacyjne w zakresie prawa prywatnego w Austrii zapoczątkowała w połowie XVIII w. cesarzowa Maria Teresa ( ). Z uwagi na fakt, i posiadłości Habsburgów były niejednolite pod względem narodowościowym, ekonomicznym, politycznym oraz ustrojowym, monarchia absolutna dą yła do unifi kacji tych ziem. Przekonano Marię Teresę, i warunkiem koniecznym politycznej centralizacji państwa jest wprowadzenie i obowiązywanie jednolitego prawa na całym jego terytorium. Początkowo zamiarem cesarzowej była jedynie unifi kacja prawa, a nie jego reforma. W tym celu powołano w 1753 r. komisję kompilacyjną, zło oną z przedstawicieli czterech krajów koronnych, tj. Czech, Moraw, Austrii i Styrii, której polecono przygotować projekt Kodeksu, mający zunifi kować prawa prowincjonalne w zakresie prawa prywatnego oraz prawa sądowego. Na czele komisji stanął profesor J. Azzoni ( ) z Pragi. Ze względu na fakt, i prace się przeciągały, Maria Teresa powołała w 1755 r. w Wiedniu drugą komisję, którą nazwała rewizyjną. 1