TEMAT 12: ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO I KARNEGO (MATERIALNEGO I PROCESOWEGO) NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI. STAN PRAWNY DO 1918 R.

Transkrypt

1 TEMAT 12: ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO I KARNEGO (MATERIALNEGO I PROCESOWEGO) NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI. STAN PRAWNY DO 1918 R. 1/ Prawo cywilne Kolejne rozbiory Rzeczypospolitej, w wyniku których ziemie polskie włączone zostały do państw ościennych, skutkowały stopniowym uchylaniem obowiązującego wcześniej prawa sądowego. W jego miejsce wprowadzano prawo państw zaborczych, co tworzyło skomplikowaną mozaikę źródeł prawa zarówno materialnego, jak i procesowego. - Zabór pruski. Proces recepcji pruskiego prawa prywatnego najwcześniej rozpoczął się na tych ziemiach polskich, które znalazły w obrębie monarchii Hohenzollernów w wyniku I rozbioru z 1772 r. Na nowo utworzoną prowincję tzw. Prusy Zachodnie rozciągnięto moc obowiązywania Landrechtu wschodniopruskiego z 1721 r. Na ziemiach zagarniętych przez Prusy w II i III rozbiorze zasadniczą rolę zaczął odgrywać Landrecht pruski z 1794 r. Początkowo miał on charakter subsydiarny, ale od roku 1797 uzyskał moc zupełną. Obowiązywanie Landrechtu uległo zawieszeniu w latach na ziemiach pruskich, które weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku ponownie przywrócono ich moc w ramach powstałego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Po zjednoczeniu Niemiec rozpoczęto prace nad nową kodyfikacją prawa cywilnego. Ich efektem finalnym był Kodeks cywilny Rzeszy z 1896 r. (BGB), który wszedł w życie cztery lata później. Na ziemiach popruskich obowiązywał on do 1946 r. - Zabór austriacki. W monarchii Habsburgów, w tym i na ziemiach polskich, które weszły w jej skład, prace nad kodyfikacją prawa cywilnego rozpoczęły się za czasów Marii Teresy. Realnego kształtu nabrały one w okresie panowania Józefa II i Leopolda II. Ten ostatni przyjął ostateczną wersję kodyfikacji, którą pod nazwą Kodeksu Cywilnego Zachodnio-Galicyjskiego wprowadzono w roku 1797 w Galicji Zachodniej, a w rok później w Galicji Wschodniej. Po kilkunastu latach jego obowiązywania w Galicji oraz po niewielkich przeróbkach redakcyjnych ostateczna redakcja kodeksu w 1811 uzyskała sankcję cesarską i zaczęła, jako ABGB obowiązywać we wszystkich krajach austriackich. Poważniejsze zmiany w materiach kodeksowych ABGB wprowadzono w latach Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie Pewną specyfikę w zakresie obowiązywania prawa cywilnego, ale nie tylko, posiadało Księstwo Warszawskie. Napoleon tworząc Księstwo nie zgodził się na przywrócenie dawnego prawa polskiego. Zgodnie z zapowiedzią konstytucji z dniem 1 maja 1808 r. w Księstwie wprowadzony został Kodeks cywilny Napoleona. W tym samym miesiącu wprowadzono też francuską procedurę cywilną. W Królestwie Polskim po jego utworzeniu przez kilka lat utrzymano stan prawny z czasów Księstwa Warszawskiego. Zasadnicze zmiany w zakresie prawa cywilnego nastąpiły w 1

2 roku 1818 i Mocą ustaw z 1818 i 1825 r. zmieniono prawo hipoteczne, zaś w roku 1825 wydano Kodeks cywilny Królestwa Polskiego, który uchylał przepisy księgi I i niektóre przepisy księgi III Kodeksu Napoleona. Po upadku powstania listopadowego w sferze prawa cywilnego dokonano jeszcze jednej zmiany, wprowadzając w roku 1836 nowe unormowania dotyczące prawa małżeńskiego. Kodeks Napoleona, wraz ze zmianami z lat 1818, 1825 i 1836, obowiązywał w byłej Kongresówce do końca II wojny światowej. Równie skomplikowany był stan prawny w zakresie obowiązywania na ziemiach polskich prawa procesowego cywilnego. - Zabór pruski Analogicznie jak w przypadku prawa cywilnego również w zakresie procedury cywilnej na ziemiach polskich włączonych do Prus obowiązywały przepisy pruskie. Początkowo zawarte one były w prawach partykularnych, już jednak w roku 1793 zastąpione one zostały Powszechną Ordynacją Sądową obowiązującą w całym Królestwie. Niedoskonałości tej Ordynacji spowodowały, że ulegała ona kilkukrotnym nowelizacjom. Po utworzeniu w 1871 r. II Rzeszy Niemieckiej przystąpiono do opracowania ogólno- niemieckiego kodeksu postępowania cywilnego, wzorowanego na procedurze napoleońskiej z 1806 r. Efektem tych starań było wydanie w roku 1877 Ordynacji Procesowej. Pod koniec XIX wieku (w roku 1898) uległa ona nowelizacji w związku z potrzebą jej dostosowania do przepisów nowego kodeksu cywilnego (BGB). - Zabór austriacki Prawo cywilne procesowe w Austrii, po raz pierwszy zostało skodyfikowane w roku 1781 w tak zwanej Powszechnej Ordynacji Sądowej, regulującej postępowanie w sprawach spornych. Jej obszerniejszą wersję, pod nazwą Ordynacji sądowej dla Galicji Zachodniej wprowadzono roku 1796 na ziemiach polskich pod zaborem austriackim. Obie te procedury, oparte na jednakowych założeniach obowiązywały do końca XIX w. Ze względu na krytykę niektórych zasad proceduralnych w roku 1895 wprowadzono nowe przepisy o cywilnym postępowaniu procesowym, które określano mianem kodyfikacji kleinowskiej. Obowiązywała ona w II RP (na ziemiach b. Galicji) do roku 1933, to jest do czasu wejścia w życie polskiego KPC z 1930 r. - Zabór rosyjski Skodyfikowanie procedury cywilnej w Rosji (w tym i na ziemiach polsko-litewskich) po raz pierwszy nastąpiło mocą przepisów zawartych w części II tomu X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z roku Procedura ta, oparta na zasadach procesu powszechnego, przetrwała do reform Aleksandra II. W roku 1864, wraz z przebudową sądownictwa w Rosji, ukazały się nowe przepisy procedury cywilnej, które w 11 lat później przyjęte zostały w Królestwie Polskim. - Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie Utworzenie Księstwa Warszawskiego pociągnęło za sobą gruntowną reformę nie tylko prawa cywilnego, ale również procedury cywilnej. W praktyce oznaczało to recepcję Kodeksu Napoleona z 1804 r. i napoleońskiej procedury cywilnej z roku Obie te kodyfikacje 2

3 weszły w życie w maju 1808 r. Co prawda prawo procesowe miało obowiązywać tymczasowo, jednak z czasem uzyskało ono uznanie i pozostawało w użyciu przez kilkadziesiąt lat, a więc również w Królestwie Polskim. W czasach Królestwa miały miejsce niewielkie modyfikacje w obowiązujących przepisach. Zasadnicza zmiana, nastąpiła w roku 1875, kiedy to na terytorium Królestwa rozciągnięto przepisy rosyjskiej procedury cywilnej z roku Literatura: - D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s ; ; T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s / Prawo karne Kolejne rozbiory Rzeczypospolitej spowodowały, że ziemie polskie znalazły się pod rządami obcych systemów prawa sądowego, systemów, które były znacznie zróżnicowane i odbiegające od zasad dawnego prawa polskiego. Przede wszystkim było to prawo skodyfikowane, które pod koniec XVIII w. i w pierwszej połowie wieku XIX było nie tylko odzwierciedleniem nowych nurtów i założeń doktryny prawnej, ale przede wszystkim, zwłaszcza w prawie karnym, realizowało polityczne cele monarchii absolutnych. - Zabór pruski Na ziemiach polskich zagarniętych przez Prusy, analogicznie jak w zakresie prawa cywilnego, również w sferze prawa karnego zasadniczą rolę odgrywał Landrecht pruski z roku 1794 r. Przepisy karne Landrechtu zawarte były w jego tytule 20 i obejmowały 1577 paragrafów. Wejście Prus na drogę państwa konstytucyjnego zaowocowało zasadniczymi zmianami w prawie karnym Wyrazem tego był wydany w roku 1851 Kodeks Karny Pruski, wzorowany na francuskim Code Penal z roku Po zjednoczeniu Niemiec na porządku dziennym postawiono problem ogólnoniemieckiej kodyfikacji karnej. Przybrała ona realny kształt w postaci kodeksu Związku Północno-Niemieckiego z roku 1870 i, po jego przeróbkach, w Kodeksie Karnym II Rzeszy Niemieckiej z roku Obie te kodyfikacje, wzorowane były na kodeksie pruskim. Kodeks Rzeszy na ziemiach popruskich obowiązywał w II RP do roku Zabór austriacki Prace kodyfikacyjne nad prawem karnym w państwie Habsburgów podjęto II połowie XVIII wieku. Pierwszym ich efektem była tak zwana Theresiana wydana w roku 1768, zawierająca w swej treści przepisy zarówno z zakresu prawa materialnego, jak i procesowego. Jak uważa część znawców problematyki nie obowiązywały one na ziemiach polskich, które weszły w skład Austrii w I rozbiorze. Poczynania kodyfikacyjne nad prawem karnym prowadzili następcy Marii Teresy Józef II i Franciszek II. Za sprawą pierwszego z nich w roku 1787 wydano kodeks karny pod nazwą Josephiny, który uzupełniony w roku 1788 przepisami procesowymi obowiązywał w całej monarchii. W kilka lat później, w roku 1796, cesarz Franciszek II wprowadził w życie nowy kodeks, czyli Ustawę karną dla Galicji 3

4 Zachodniej, zawierającą przepisy materialne i procesowe. Podobnie jak w przypadku kodyfikacji cywilnej moc jego obowiązywania ograniczono do ziem polskich III zaboru austriackiego, które były swoistym polem doświadczalnym. Po pewnych przeróbkach treść kodeksu pod nazwą Franciscany ogłoszono w roku 1803, z mocą obowiązującą w całej monarchii Habsburgów, a więc również w Galicji. Część materialna Franciscany zmieniona została w roku 1852, kiedy wydano nowy kodeks karny, który z licznymi nowelizacjami obowiązywał na ziemiach galicyjskich II RP do roku O swoistej odrębności źródeł prawa karnego (o pewnej ich autonomii) można mówić w odniesieniu do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Powstanie Księstwa Warszawskiego na porządku dziennym postawiło problem obowiązywania w nim prawa sądowego. O ile w zakresie prawa cywilnego i procedury cywilnej przyjęto rozwiązania francuskie, o tyle w odniesieniu do prawa karnego postanowiono o zachowaniu mocy obowiązującej dawnych przepisów prawa polskiego, z subsydiarnym stosowaniem Landrechtu z 1794 r. w części popruskiej i materialnych przepisów Franciscany z 1803 r. w części poaustriackiej Księstwa. Stan prawny w zakresie obowiązywania prawa karnego utrzymano początkowo w Królestwie Polskim. Zasadnicza zmiana nastąpiła w 1818 r., gdy sejm Królestwa uchwalił nową regulację prawną pod nazwą Kodeksu Karzącego Królestwa Polskiego. Ten postępowy jak na owe czasy kodeks obowiązywał niespełna 30 lat. W ramach represyjnej polityki caratu w roku 1847 zastąpiony on został nowym kodeksem nazywanym Kodeksem Kar Głównych i Poprawczych. Był on nieznaczną przeróbką rosyjskiego kodeksu o tej samej nazwie, który został opracowany w 1845 r. Po powstaniu styczniowym, w roku 1876 na terenie Królestwa wprowadzono nowy, niewiele różniący się od poprzednich rosyjski kodeks karny z 1866 r. Ostatnia zmiana w zakresie obowiązywania prawa karnego w Królestwie miała miejsce w roku 1903, kiedy to, aczkolwiek tylko formalnie, wprowadzono rosyjski Kodeks Tagancewa. Pomimo, że był on martwą literą prawa w roku 1915 uznano go za obowiązujący w Królestwie. Faktycznie obowiązywał on również w II Rzeczypospolitej do roku Złożony był również stan prawny w zakresie obowiązywania prawa karnego procesowego. - Zabór pruski W Prusach, podobnie jak i w innych państwach Rzeszy Niemieckiej, poczynając od połowy XVI wieku za sprawą Caroliny z roku 1532 w zakresie procedury karnej dominującym stał się proces inkwizycyjny. Jego ujednolicenie nastąpiło w ordynacji procesowej z roku 1717, której moc obowiązywania rozciągnięto również na ziemie polskie, które znalazły się w obrębie Prus. Nową regulacją prawną określającą zmodyfikowany proces inkwizycyjny była Pruska Ordynacja Kryminalna z roku Obowiązywała ona nie tylko w Królestwie Pruskim, ale również w nieco zmienionej formie w Księstwie Warszawskim i przez ponad pół wieku w Królestwie Polskim. Z procesem inkwizycyjnym w Prusach zerwano po Wiośnie Ludów. Na mocy ustaw z 1849 i 1852 wprowadzono tak zwany zreformowany proces karny, 4

5 który w rzeczy samej był procesem mieszanym opartym na procedurze francuskiej z 1808 r. Powyższe rozwiązania przyjęto w II Rzeszy Niemieckiej, co znalazło swój wyraz w Ogólnoniemieckiej Procedurze Karnej z roku Zabór austriacki W monarchii Habsburgów skodyfikowanie procesu inkwizycyjnego po raz pierwszy miało miejsce w Theresianie z roku 1768, w której obok prawa karnego znalazły się przepisy procesowe. W okresie jej obowiązywania na ziemiach polskich I zaboru obowiązywały jednak zasady dawnego procesu polskiego. W dziesięć lat po Theresianie (w roku 1788) wydana została odrębna ordynacja procesowa, która w zasadzie utrzymywała podstawowe zasady procesu inkwizycyjnego. Istoty procesu karnego nie zmieniła również Ustawa karna Zachodnio-Galicyjska z roku 1796, w ramach której znalazły się zarówno przepisy prawa karnego materialnego, jak i procesowego. Rozwiązania i zasady procesowe zawarte w ustawie z 1796 r. stały się podstawą tak zwanej Franciscany z roku Zasadnicze zmiany w zasadach postępowania karnego przyniosła, wzorowana na procedurze karnej francuskiej, ustawa o postępowaniu karnym z roku Co prawda ustawa ta w okresie powrotu do absolutyzmu została zawieszona, ale stała się ona podstawą prac nad nową kodyfikacją procesową w czasach Austrii konstytucyjnej. W efekcie kilkuletnich prac w roku 1873 wydana została nowa procedura karna, zwana od nazwiska jej twórcy ustawą glaserowską. Stała ona na gruncie procesu mieszanego. - Zabór rosyjski Zmiany w prawie sądowym, jakie miały miejsce w latach 30-tych XIX wieku w Rosji odnosiły się również do postępowania karnego. Jego skodyfikowanie nastąpiło w Zwodzie Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r. w części II tomu XV. Procedura karna oparta była na zasadach procesu inkwizycyjnego. Ten stan rzeczy utrzymał się do roku 1864, w którym ukazała się ustawa o postępowaniu karnym. Wprowadzała ona w miejsce procesu inkwizycyjnego proces mieszany, aczkolwiek z koncesjami na rzecz zasady śledczej. - Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie Stan prawny w Księstwie Warszawskim dotyczący procedury karnej w niewielkim stopniu różnił się od prawa karnego materialnego. Generalnie przyjęto rozwiązania obowiązujące w Prusach i Austrii. W części popruskiej obowiązywała więc Pruska Ordynacja Karna z roku 1805, zaś w części pogalicyjskiej stosowno przepisy Franciscany z roku W obu inkwizycyjnych procedurach dokonano jednak pewnych zmian, które procedurę upodabniały do procesu mieszanego (udział obrońców, ustność rozprawy). Ten w zasadzie proces inkwizycyjny utrzymał się również przez kilkadziesiąt lat w Królestwie Polskim. Zasadnicza zmiana nastąpiła w roku 1875, kiedy to na obszar Królestwa rozciągnięto moc obowiązywania rosyjskiej ustawy o postępowaniu karnym z roku Ustawa ta, o czym wyżej, wprowadzała w miejsce procesu inkwizycyjnego proces mieszany. Rosyjska ustawa z 1864 r., podobnie jak i ogólnoniemiecka z 1877 r. oraz austriacka z 1873 r. obowiązywały w II RP do połowy 1929 r. 5

6 Literatura: - D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s ; ; T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s Pytanie problemowe: Charakterystyka podstawowych źródeł prawa cywilnego i karnego materialnego i procesowego na ziemiach polskich w w okresie zaborów. Pytania testowe: 1/ W zakresie procedury cywilnej w Księstwie Warszawskim obowiązywała: a/ Procedura austriacka b/ Procedura pruska c/ Procedura francuska z roku / W roku 1847 w Królestwie Polskim przyjęto: a/ Kodeks Karzący Królestwa Polskiego b/ Kodeks Kar Głównych i Poprawczych c/ Kodeks Tagancewa. 6