o. Roland PREJS OFMCap Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Transkrypt

1 o. Roland PREJS OFMCap Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Hereditas Monasteriorum vol. 6, 2015, s Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach *1 Ukaz kasacyjny 2 cara Aleksandra II z 8 XI 1864 r. (27 X 1864 r. starego stylu), zwany ukazem o reformie klasztorów w Królestwie Polskim, oprócz likwidacji większości domów zakonnych znosił władzę prowincjałów lub przełożonych im równoważnych oraz instytucję kapituł zakonnych wszelkiego szczebla. Te zaś klasztory, które nie uleg ły likwidacji, traktowane odtąd jako odrębne i niezależne od siebie jednostki organizacyjne, poddawał jurysdykcji rządców diecezji 3. Zatem jak słusznie zauważył ks. Michał Marian Grzybowski ukaz znosił w praktyce pojęcie zakonu, zastępując je pojęciem klasztoru 4. Ordynariusz miejsca formalnie mógł władzę nad klasztorami sprawować osobiście, musiał tylko wyznaczyć tzw. wizytatora klasztorów (urząd nieznany ówczesnemu prawu kościelnemu), wspomagającego go w zarządzaniu klasztorami. W rzeczywistości jednak okazało się, że bez udziału wizytatora władze państwowe nie chcą załatwić żadnej sprawy klasztornej, a wybór osoby na ten urząd rezerwują sobie spośród trzech kandydatów przedstawionych przez ordynariusza 5. W ten sposób wizytator stawał się faktycznym zwierzchnikiem klasztorów w diecezji i urastał do rangi jednej z osób mających istotny wpływ na bieg życia kościelnego. * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Research funded under the Ministry of Science and Higher Education s National Programme for the Development of Humanities for Artykuł stanowi uzupełnioną i poprawioną wersję tekstu, który ukazał się w: W. BOCHNAK (red.), Nobilissimo et bono Magistro. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Infułata Profesora Bolesława Kumora, Legnica 2011, s Tekst ukazu Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 62, 1864, 192, s (równoległy tekst po rosyjsku cyrylicą i po polsku). 3 P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska , Lublin 1984, s M. M. GRZYBOWSKI, Postawa Wincentego Chościak-Popiela, biskupa płockiego, wobec kasaty klasztorów z 1864 r. w jego diecezji, Studia Płockie, 11, 1983, s Por. też S. GAJEWSKI, Kasata klasztorów w diecezji lubelskiej w roku 1864, Roczniki Humanistyczne, 21, 1973, 2, s. 351; J. KAŁOWSKI, Uprawnienia nad zakonami udzielone biskupom przez Stolicę Apostolską po 1864 r., Prawo Kanoniczne, 20, 1977, 1 2, s ; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s W. WÓJCIK, Tak zwana reforma klasztorów w 1864 roku na terenie diecezji sandomierskiej, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 23, 1971, s. 349; S. GAJEWSKI, Ostatnie klasztory diecezji lubelskiej w XIX wieku, Roczniki Humanistyczne, 22, 1974, 2, s

2 144 o. Roland PREJS OFMCap Podstawy prawne i zakres kompetencji Prawną podstawę funkcjonowania urzędu wizytatora klasztorów stanowiły jedynie carskie ukazy i dekrety nominacyjne biskupów, urząd ten bowiem jak wspomnieliśmy był nieznany ówczesnemu prawu kościelnemu. Ukaz o reformie klasztorów z 27 X/8 XI 1864 r. w artykule 16. znosił władzę wyższych przełożonych zakonnych i poddawał klasztory jurysdykcji biskupa diecezjalnego lub tego duchownego, który zastępował go w zarządzie diecezją (np. administrator diecezji), ale nie zawierał żadnych innych postanowień w tym względzie. Precyzowały tę kwestię rozporządzenia wykonawcze: Przepisy dotyczące utrzymania i zarządu Klasztorów Rzymsko-Katolickich w Królestwie Polskim, zwane w skrócie Przepisami dodatkowymi. Zostały one zatwierdzone decyzją cara z 22 XI/4 XII 1864 r. Paragraf 20. Przepisów dodatkowych pozwalał ordynariuszowi miejsca swobodnie i w każdym czasie wizytować klasztory, osobiście lub przez delegata. Paragraf 21. pozwalał ordynariuszowi na mianowanie wizytatora klasztorów, który miał wspomagać ordynariusza w zarządzaniu klasztorami, prowadzić aktualne listy zakonników, przedstawiać ordynariuszowi kandydatów na przełożonych, względnie wnioskować o odwołanie dotychczasowych zwierzchników, czuwać nad karnością zakonną, wreszcie pośredniczyć w przekazywaniu zakonnikom pieniędzy asygnowanych przez skarb państwa na utrzymanie. Paragrafy normowały szczegółowo kompetencje wizytatora. Paragraf 29. powtarzał postanowienia ukazu kasacyjnego o zniesieniu władzy generałów i prowincjałów zakonnych, ponadto do listy zlikwidowanych urzędów zakonnych dodawał urzędy definitorów, kustoszów i inne, bez względu na ich nazwę i zakres kompetencji 6. Najwięcej postanowień o kompetencjach wizytatorów i sposobie funkcjonowania tego urzędu zawierały nigdy nie podane do publicznej wiadomości instrukcje carskich urzędów rozmaitych szczebli, poczynając od ministerstw i władz wojskowych, a kończąc na gubernatorach. Treść tych instrukcji, a jeszcze bardziej sposób jej interpretacji, możemy odtworzyć, śledząc postępowanie administracji carskiej względem wizytatorów. Co więc należało w codziennej praktyce do wizytatora klasztorów? Zgodnie z paragrafami Przepisów dodatkowych wizytator przeprowadzał doroczną wizytację klasztorów (biskup czynił to tylko w nadzwyczajnych sytuacjach), pośredniczył w przekazywaniu zakonnikom pieniędzy wypłacanych przez państwo, w tym celu sporządzał aktualizowane co roku wykazy personalne zakonników w poszczególnych klasztorach, przedstawiał rządcy diecezji kandydatów na przełożonych, względnie wnioskował o odwołanie dotychczasowych przełożonych, przedkładał inne wnioski personalne, np. co do translokaty zakonników, i opiniował podania zakonników w tej mierze, opiniował też podania zakonników o czasowy wyjazd z klasztoru, czuwał nad 6 Tekst Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 62, 1864, 192, s (równoległy tekst po rosyjsku cyrylicą i po polsku). Analizę treści ukazu kasacyjnego i przepisów dodatkowych zawierają m.in.: W. WÓJCIK, Tak zwana reforma klasztorów, s ; A. PETRANI, Kasata domów zakonnych w Warszawie w 1864 roku w świetle źródeł rosyjskich, Prawo Kanoniczne, 15, 1972, 1 2, s ; J. KAŁOWSKI, Uprawnienia nad zakonami, s

3 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach karnością w klasztorach, zwłaszcza co do służby Bożej, zazwyczaj też przyjmował od kapłanów zakonnych doroczne egzaminy jurysdykcyjne. Miał również asystować przy składaniu ślubów zakonnych, choć było to uprawnienie teoretyczne, jako że składanie ślubów zakonnych po 1864 r. zdarzało się niezmiernie rzadko. Poważniejsze sprawy przedkładał ordynariuszowi do decyzji, drobniejsze, nie wyłączając wymierzania doraźnych kar, załatwiał własną powagą. Wreszcie na bieżąco informował biskupa o wszystkim, co działo się w klasztorach 7. W praktyce był więc używając dzisiejszej terminologii prawnej wikariuszem biskupim do spraw życia konsekrowanego. Znamienne, że kościelne dekrety nominacyjne na stanowisko wizytatora nie zawierają wyszczególnienia zadań i obowiązków przywiązanych do tego urzędu, tym bardziej nie udzielają upoważnień i delegacji do jakichś wypadków nadzwyczajnych. Być może uprawnienia takie jeśli zachodziła potrzeba ordynariusz przekazywał wizytatorowi ustnie. Ponieważ ówczesne prawo kanoniczne nie znało urzędu wizytatora klasztorów, niektórzy rządcy diecezji mieli opory przed powołaniem wizytatora. Wątpliwości ich nie rozpraszało nawet nadanie przez Stolicę Apostolską władzy nad zakonami, co nastąpiło w pierwszej połowie 1865 r.; uważali, że czym innym jest nadzwyczajna jurysdykcja nadana przez papieża, czym innym zaś zaakceptowanie niekanonicznych urzędów, które mają być obsadzane przez władze państwowe. O obiekcjach tego rodzaju wspomina bp Wincenty Chościak-Popiel w swych pamiętnikach 8. Ale nie wszyscy rządcy diecezji mieli podobne skrupuły. Być może uznali, że ustanowienie wizytatora, jeśli potraktować go jako mającego władzę delegowaną od ordynariusza miejsca, da się pogodzić z prawem kanonicznym. Z drugiej wszakże strony chyba do urzędu tego nie przywiązywali większej wagi, na ogół bowiem proponowali władzom państwowym na wizytatorów kapłanów będących proboszczami małych parafii i nieodgrywających kluczowej roli w zarządzie diecezją (w diecezji krakowsko-kieleckiej ks. Aleksander Winczakiewicz, proboszcz w Kurzelowie; w diecezji kujawsko-kaliskiej ks. Józef Rzewuski, proboszcz w Tuszynie; w diecezji płockiej ks. Antoni Brudziński, proboszcz w Sarbiewie; w archidiecezji warszawskiej ks. Aleksander Cetkowski, proboszcz w Zdunach; w diecezji lubelskiej ks. Michał Antulski, proboszcz w Bełżycach). Jedynie w diecezji sandomierskiej i sejneńskiej wizytatorami zostali znaczniejsi kapłani: ks. Jan Krupiński, wizytator w diecezji sandomierskiej, był bowiem prałatem katedralnym, regensem seminarium i proboszczem-infułatem w Klimontowie, a ks. Jerzy Katyll, wizytator w diecezji sejneńskiej proboszczem katedry i urzędnikiem konsystorza diecezjalnego. Oczywiście wpływ na obsadę tego stanowiska miały władze państwowe, które wybierały wizytatora z trzech przedstawionych przez ordynariusza kandydatów, interesowały się jednak nie tym, czy jest to ksiądz zajmujący eksponowane stanowisko w diecezji, 7 W. WÓJCIK, Tak zwana reforma klasztorów, s W literaturze przedmiotu brak, jak dotychczas, opracowania traktującego o wizytatorach, od strony zarówno historycznej, jak i prawno-kanonicznej. 8 W. CHOŚCIAK-POPIEL, Pamiętniki, wyd. J. URBAN, t. 1, Kraków 1915, s. 252.

4 146 o. Roland PREJS OFMCap lecz tym, czy można spodziewać się po nim lojalności 9. Ale wizytatorami mianowanymi w późniejszych latach zawsze już zostawali kanonicy katedralni lub urzędnicy konsystorza, względnie profesorowie seminarium duchownego, a więc księża należący do elity duchowieństwa w diecezji. Być może taki późniejszy dobór osób wynikał z faktu, iż rządcy diecezji przekonali się, jak wiele zależy w życiu klasztorów od tego, kim jest wizytator klasztorów, jak traktuje swoje obowiązki, czy można mieć do niego zaufanie, na ile wreszcie jest on gotów realizować plany ordynariusza względem życia zakonnego i czynić to na tyle taktownie, by nie narazić się władzom państwowym. To ostatnie było nie bez znaczenia, a co więcej, wydaje się, że sami wizytatorzy zdawali sobie sprawę, iż powinni pełnić tę funkcję możliwie dyskretnie. Nie znamy bowiem wypadku, by władze państwowe domagały się zmiany wizytatora lub wprost usunęły go z urzędu. Warto zauważyć, że ukaz tolerancyjny z 1905 r., przynosząc ulgi w rozmaitych dziedzinach życia społecznego w Rosji, w tym w dziedzinie religijnej, urzędu wizytatora klasztorów w żaden sposób nie dotykał i w tym zakresie nie przynosił modyfikacji. Funkcja wizytatora klasztorów w konkretnej diecezji ustawała z chwilą skasowania ostatniego klasztoru w tej diecezji. Dlatego od 1888 r. nie było wizytatora w diecezji lubelskiej 10. Trzeba natomiast zaznaczyć, że funkcja wizytatora klasztorów w tych diecezjach, w których dotrwała do I wojny światowej, nie uległa likwidacji po 1918 r., lecz w związku z powstaniem licznych zgromadzeń zakonnych zależnych od ordynariusza miejsca została zaakceptowana przez prawo kościelne i otrzymała nowy charakter. Obsada stanowiska Przyjrzyjmy się obsadzie stanowisk wizytatorów w poszczególnych diecezjach. W archidiecezji warszawskiej w 1865 r. wizytatorem został ks. Aleksander Cetkowski ( ), proboszcz w Zdunach, i pełnił tę funkcję do 1879 r. 11 Po nim wizytatorem został ks. Aleksander Janczarski ( ), równocześnie od 1883 r. proboszcz warszawskiej parafii św. Antoniego 12. Gdy zmarł w 1889 r., nowym wizytatorem został ks. Władysław Magnuski ( ), kanonik katedralny 13. Po jego śmierci w 1911 r. 9 W. WÓJCIK, Tak zwana reforma klasztorów, s Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis lublinensis pro anno Domini (dalej: Schematismus lublinensis z podaniem roku), passim. Tytuły urzędowych spisów kościołów i duchowieństwa, zwanych schematyzmami, elenchusami czy katalogami, zarówno w tym miejscu, jak i dalej, podajemy w uproszczonym zapisie bibliograficznym, ponieważ zmieniały się w poszczególnych latach. Zob. też S. GAJEWSKI, Ostatnie klasztory, s Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum archidioecesis varsaviensis pro anno Domini (dalej: Schematismus varsaviensis z podaniem roku), passim. 12 Schematismus varsaviensis , passim; E. JABŁOŃSKA-DEPTUŁA, J. GAWRYSIAKOWA, Materiały do zaangażowania patriotycznego zakonów męskich w Królestwie Polskim w latach , [w:] Materiały do historii zgromadzeń zakonnych na ziemiach polskich w XIX i początku XX w., Lublin 1976, s. 122; A. J. SZTEINKE, Kościół Świętego Antoniego i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Warszawie , Kraków 1990, s Schematismus varsaviensis , passim; B. KUMOR, Magnuski Władysław, [w]: H. E. WYCZAWSKI (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, Warszawa, 1982, s

5 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach wizytatorem został ks. Leopold Łyszkowski ( ), regens konsystorza i prałat kapituły katedralnej. Zajmował on wspomniane stanowisko do wybuchu I wojny światowej 14. W diecezji kieleckiej w 1865 r. wizytatorem klasztorów został ks. Aleksander Winczakiewicz ( ), proboszcz w Kurzelowie, i obowiązek ten pełnił do śmierci w 1868 r. 15 Następcą jego został ks. Józef Gawroński ( ), regens seminarium i kanonik katedralny 16. W 1870 r. wizytatorem klasztorów został ks. Franciszek Brudzyński ( ). Zajmował wspomniane stanowisko dość długo, aż do zgonu w 1909 r., czyli 39 lat, będąc równocześnie prałatem kapituły katedralnej, urzędnikiem konsystorza diecezjalnego, od 1895 r. oficjałem generalnym, wreszcie od 1907 r. administratorem diecezji sede vacante 17. Ponieważ jako administrator diecezji zatrzymał urząd wizytatora klasztorów (inaczej zresztą nie mógł postąpić w świetle zasady prawa kanonicznego sede vacante nihil innovetur), następca na urzędzie administratora diecezji, ks. Aleksander Kluczyński ( ), prałat kapituły katedralnej w Kielcach i rektor miejscowego seminarium duchownego, również był równocześnie wizytatorem klasztorów 18. Gdy ordynariuszem kieleckim został w 1910 r. bp Augustyn Łosiński, pozostawił Kluczyńskiego na stanowisku wizytatora klasztorów. Po śmierci ks. Kluczyńskiego w 1915 r. wizytatorem klasztorów został ks. Bogumił Czerkiewicz ( ), urzędnik konsystorza diecezjalnego 14 Schematismus varsaviensis , passim; [A. FAJĘCKI] X. A. F., Ś.p. Ks. Prałat L. Łyszkowski, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie, 16, 1926, s W wypadku kapłanów będących prałatami kapituł katedralnych nie zaznaczamy, jakie konkretnie beneficjum prałackie zajmowali (prepozyt, dziekan, kustosz), zważywszy, że w czasie pełnienia obowiązków wizytatora nierzadko dostępowali kolejnych godności kapitulnych. Drogi ich awansu kapitulnego stanowią odrębne zagadnienie, niewchodzące w zakres kwestii omawianych w tym artykule. 15 Archiwum Diecezjalne w Kielcach (dalej: AD Kielce), sygn. OK 1/1, k. 443; I. ŁĄCKA, Rektorzy seminarium kieleckiego, [w:] D. OLSZEWSKI, R. KULIGOWSKI, K. GURDA (red.), Kultura teologiczna Seminarium Duchownego w Kielcach w latach Księga jubileuszowa, Kielce 2002, s Dla ścisłości musimy zaznaczyć, że przed 1882 r. możemy mówić nie o diecezji kieleckiej, lecz o diecezji krakowsko-kieleckiej, która rozpadała się na dwie części przedzielone kordonem granicznym: krakowską, obejmującą terytorium Rzeczypospolitej Krakowskiej, i kielecką, położoną w granicach Królestwa Polskiego. W 1882 r. Stolica Apostolska usamodzielniła obie części, tworząc dwie odrębne diecezje krakowską i kielecką. Zob. B. KUMOR, Organizacja terytorialna diecezji kieleckiej, Nasza Przeszłość, 17, 1963, s. 220; IDEM, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej ( ), Kraków 1980, s , ; IDEM, Powstanie diecezji kieleckiej i kolejne zmiany jej struktury terytorialnej, [w:] Księga jubileuszu stulecia diecezji kieleckiej ( ), Kielce 1986, s AD Kielce, sygn. OK 1/1, k. 443, 453r v, 495r v; Zmarli kapłani, Przegląd Katolicki, 30, 1892, s. 443; T. WRÓBEL, Katalog rektorów, wicerektorów, profesorów, ojców duchownych i prefektów, [w:] 250 lat Seminarium Duchownego w Kielcach. Księga jubileuszowa , Kielce 1977, s. 458; I. ŁĄCKA, Rektorzy, s AD Kielce, sygn. OK 1/1, k. 495r v; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis kielcensis pro anno Domini (dalej: Schematismus kielcensis z podaniem roku), passim; Ks. R., Zgon Infułata ś. p. ks. Franciszka Brudzyńskiego, Administratora Dyecezyi kieleckiej, Przegląd Katolicki, 47, 1909, s Schematismus kielcensis , passim; T. WRÓBEL, Katalog rektorów, s. 461; IDEM, Dzieje Seminarium Duchownego w Kielcach na przestrzeni 250 lat, [w:] 250 lat Seminarium Duchownego, s. 134; I. ŁĄCKA, Rektorzy, s. 529.

6 148 o. Roland PREJS OFMCap i kanonik katedralny, później wikariusz generalny. Wizytatorem klasztorów pozostał do wybuchu I wojny światowej 19. W 1865 r. wizytatorem klasztorów w diecezji kujawsko-kaliskiej został ks. Józef Rzewuski ( ), wówczas proboszcz w Tuszynie, od 1867 r. proboszcz w Częstochowie 20. Po jego zgonie w 1878 r. nowym wizytatorem został profesor seminarium duchownego we Włocławku, ks. Józef Kozłowski ( ), który w czasie pełnienia obowiązków wizytatora otrzymał dalsze funkcje kościelne: w 1886 r. został kanonikiem kapituły katedralnej, a w 1887 r. sędzią surogatem konsystorza diecezjalnego 21. Od 1890 r. następcą jego został ks. Franciszek Stopierzyński ( ), zarazem profesor seminarium duchownego we Włocławku i prałat miejscowej kapituły katedralnej 22. Gdy zrezygnował w 1910 r. z funkcji wizytatora, powołany został na to stanowisko ks. Władysław Krynicki ( ), kanonik katedralny i profesor seminarium, od 1918 r. biskup pomocniczy diecezji kujawsko-kaliskiej 23. W diecezji lubelskiej było tylko dwóch wizytatorów klasztorów. W 1865 r. objął to stanowisko ks. Michał Antulski ( ), proboszcz w Bełżycach 24. Po jego śmierci w 1883 r. urząd wizytatora klasztorów przez blisko rok pozostawał nieobsadzony. Dopiero w 1884 r. nowym wizytatorem został ks. Ignacy Wierszyński ( ), urzędnik konsystorza diecezjalnego i kanonik katedralny 25. Funkcja wizytatora klasztorów ustała w diecezji lubelskiej w 1888 r. w związku ze skasowaniem ostatniego klasztoru na terenie diecezji (klasztor dominikanów w Lublinie). Pierwszym wizytatorem klasztorów w diecezji płockiej, mianowanym w 1865 r., został ks. Antoni Brudziński ( ), proboszcz w Sarbiewie 26. Pełnił ten obowiązek do 1877 r., kiedy przejął go ks. Józef Dynakowski ( ), proboszcz w Nasielsku, 19 Schematismus kielcensis , passim. 20 Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis vladislaviensis pro anno Domini (dalej: Schematismus vladislaviensis z podaniem roku), passim; Śp. Ks. Józef Rzewuski, Przegląd Katolicki, 16, 1878, s. 139; S. Z. JABŁOŃSKI, Jasna Góra ośrodek kultu maryjnego ( ), Lublin 1984, s Schematismus vladislaviensis , passim; Ś.p. ks. Józef Kozłowski, Przegląd Katolicki, 28, 1890, s Schematismus vladislaviensis , passim; [R. FILIPSKI] (R), Śmierć i pogrzeb śp. Ks. Prałata Fr. Stopierzyńskiego, Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej, 5, 1911, s ; S. LIBROWSKI, Kapituła Katedralna Włocławska. Zarys dziejów i organizacji, Warszawa 1949, s , Schematismus vladislaviensis , passim; B. KAWCZYŃSKI, Krynicki Władysław Paweł, [w:] L. GRZE- BIEŃ (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, Warszawa 1983, s ; P. NITECKI, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa , s Schematismus lublinensis , passim; S. GAJEWSKI, Ostatnie klasztory, s Schematismus lublinensis , passim; S. GAJEWSKI, Ostatnie klasztory, s Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis plocensis pro anno Domini (dalej: Schematismus plocensis z podaniem roku), passim; Archiwum Diecezjalne w Płocku (dalej: AD Płock), sygn. ZAK 42, passim; S. GAJEWSKI, Diecezja płocka w latach , Studia Płockie, 3, 1975, s. 322; M. M. GRZYBOWSKI, Postawa, s. 270.

7 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach a od 1884 r. kanonik katedralny 27. Po jego zgonie nowym wizytatorem został w 1887 r. ks. Wincenty Petrykowski ( ), równocześnie profesor seminarium duchownego w Płocku, regens konsystorza i kanonik katedralny 28. W 1893 r., w związku z powierzeniem ks. Petrykowskiemu innych obowiązków, wizytatorem klasztorów został mianowany ks. Aleksander Zaremba ( ), profesor seminarium duchownego w Płocku i kanonik katedralny 29, a w 1907 r. nowym wizytatorem został ks. Piotr Borniński ( ), również profesor seminarium i kanonik katedralny, od 1908 r. prałat kapituły katedralnej 30. W diecezji sandomierskiej poczet wizytatorów otwiera mianowany na to stanowisko w 1865 r. ks. Jan Krupiński ( ), proboszcz-infułat w Klimontowie i prałat kapituły katedralnej, ponadto od 1866 r. regens seminarium duchownego w Sandomierzu 31. Następcą jego został w 1874 r. ks. Michał Słapczyński ( ), kanonik katedralny, do 1878 r. będący oficjałem generalnym 32. Po nim w 1891 r. wizytatorem klasztorów został ks. Ludwik Piotrowicz ( ), profesor seminarium duchownego w Sandomierzu, urzędnik konsystorza i kanonik kapituły katedralnej 33. Kolejny wizytator klasztorów, ks. Wawrzyniec Szubartowicz ( ), mianowany na to stanowisko w 1905 r., był zarazem proboszczem parafii św. Pawła w Sandomierzu i prałatem kapituły katedralnej 34. W 1911 r. wizytatorem został ks. Antoni Kasprzycki ( ), profesor seminarium duchownego w Sandomierzu i urzędnik konsystorza diecezjalnego 35. Szereg wizytatorów w diecezji sandomierskiej zamyka bp Paweł Kubicki, który w chwili nominacji na to stanowisko w 1918 r. był profesorem se- 27 Schematismus plocensis , passim; A. PETRANI, W sprawie obsadzenia stolic biskupich w zaborze rosyjskim ( ), Prawo Kanoniczne, 5, 1962, 1, s ; S. GAJEWSKI, Diecezja płocka, s Schematismus plocensis , passim; Ś.p. ks. Wincenty Petrykowski, Miesięcznik Pasterski Płocki, 22, 1927, s ; S. GAJEWSKI, Diecezja płocka, s Schematismus plocensis , passim; S. GAJEWSKI, Diecezja płocka, s. 322; M. GRZYBOWSKI, Zaremba Aleksander, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, Warszawa 1983, s S. GAJEWSKI, Diecezja płocka, s. 322; M. GRZYBOWSKI, Borniński Piotr, [w:] L. GRZEBIEŃ (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 5, Warszawa 1983, s Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis sandomiriensis pro anno Domini (dalej: Schematismus sandomiriensis z podaniem roku), passim; J. WIŚNIEWSKI, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od tudzież sesje kapituły sandomierskiej od 1581 do 1866 r., Radom 1926, s ; W. WÓJCIK, Tak zwana reforma klasztorów, s Schematismus sandomiriensis , passim; J. WIŚNIEWSKI, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, s Schematismus sandomiriensis , passim; J. WIŚNIEWSKI, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, s ; M. ZIMAŁEK, Piotrowicz Ludwik Roch, [w:] J. R. BAR (red.), Polscy kanoniści (wiek XIX i XX), cz. 2, Warszawa 1981, s ; B. KUMOR, Piotrowicz Ludwik Roch, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, s Schematismus sandomiriensis , passim; J. WIŚNIEWSKI, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, s Schematismus sandomiriensis , passim; J. KRASIŃSKI, Kasprzycki Antoni, [w:] L. GRZEBIEŃ (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, s

8 150 o. Roland PREJS OFMCap minarium i regensem konsystorza oraz kanonikiem katedralnym, a wkrótce został biskupem pomocniczym diecezji sandomierskiej 36. W diecezji sejneńskiej wizytatorem klasztorów w 1865 r. mianowany został ks. Jerzy Katyll ( ), proboszcz katedry w Sejnach i urzędnik konsystorza diecezjalnego 37. W 1866 r. wizytatorem został mianowany ks. Piotr Paweł Wierzbowski ( ), regens konsystorza i kanonik katedralny 38. Wierzbowski opuścił stanowisko wizytatora, zostając w 1872 r. biskupem sejneńskim, a nowym wizytatorem został ks. Paweł Andruszkiewicz ( ), zarazem proboszcz w Łomży i prałat kapituły katedralnej 39. Po jego zgonie w 1892 r. przez blisko rok urząd wizytatora klasztorów pozostawał nieobsadzony, w 1893 r. mianowany na to stanowisko został ks. Mateusz Strymowicz ( ), profesor seminarium duchownego w Sejnach i prałat kapituły katedralnej 40. Po zgonie Strymowicza w 1903 r. wizytatorem został mianowany ks. Jan Giedrajtys ( ), regens seminarium duchownego w Sejnach i kanonik katedralny 41. Wreszcie w 1910 r., po śmierci ks. Giedrajtysa, nominację na stanowisko wizytatora klasztorów otrzymał ks. Wincenty Błażewicz ( ), początkowo proboszcz w Łomży, później w Bargłowie, zarazem regens seminarium duchownego w Sejnach i prałat kapituły katedralnej 42. Charakterystyka działalności Jak wizytatorzy wywiązywali się ze swych obowiązków i jaki był ich stosunek do życia zakonnego? Negatywnymi postaciami w tym gronie byli księża Józef Rzewuski i Józef Dynakowski. O Rzewuskim, wizytatorze klasztorów w diecezji kujawsko-kaliskiej, szczególnie zła opinia przechowała się wśród paulinów, którym odebrał klasztor św. Zygmunta w Częstochowie i sam objął tamtejsze probostwo, nadto przyczynił się do wydalenia z zakonu kleryków i nowicjuszy, którzy w czasie kasaty w 1864 r. nie mieli jeszcze złożonych ślubów wieczystych lub przyjętych święceń. Wprawdzie nie mógł bojkotować zarządzeń władz państwowych, wykonywał je jednak z uprzedzającą gorliwością i nadinterpretacją 43. W innych klasztorach postępował podobnie: arbitralnie wydalił nowicjuszy i kleryków, którzy nie mieli złożonych ślubów; kleryków po złożonych ślubach nakłaniał do przejścia do seminarium diecezjalnego; do sekularyzacji zachęcał też kapłanów zakonnych, obiecując wstawić się u rządcy 36 J. WIŚNIEWSKI, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, s ; L. GRZEBIEŃ, Kubicki Paweł Franciszek, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, s W. JEMIELITY, Diecezja augustowska czyli sejneńska w latach , Lublin 1972, s Ibidem, s. 191; P. NITECKI, Biskupi, s Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis seinensis pro anno Domini (dalej: Schematismus seinensis z podaniem roku), passim; Zmarli kapłani, Przegląd Katolicki, 30, 1892, s Schematismus seinensis , passim. 41 Schematismus seinensis , passim. 42 Schematismus seinensis , passim. 43 S. Z. JABŁOŃSKI, Jasna Góra, s

9 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach diecezji w sprawie otrzymania konkretnych beneficjów parafialnych 44. Doroczne wizytacje odbywał byle jak, nie wnikając w rzeczywisty stan klasztorów; zachowane protokoły wizytacji to szablonowe raporty, z których wynika jedynie, że wizytacja się odbyła, a w klasztorze wszystko jest w porządku 45. Niestety, nie w każdym klasztorze wszystko było w porządku: administrator diecezji kujawsko-kaliskiej, prałat Klemens Skupieński, zniecierpliwiony tym, że dochodzą go ciągle głosy o dalekiej od ideału sytuacji w klasztorze bernardynów w Kazimierzu Biskupim, a w dorocznych sprawozdaniach wizytator nic o tym nie wspomina, skierował do niego 26 II 1873 r. bardzo ostre w tonie pismo, zarzucając lekceważenie obowiązków i ukrywanie stanu faktycznego przed władzą diecezjalną 46. Nic nie wskazuje jednak, aby list ten wpłynął na zmianę postawy wizytatora. Dodajmy, że ks. Rzewuski jako proboszcz częstochowskiej parafii św. Zygmunta również nie miał dobrej opinii: ani nie troszczył się o stan materialny świątyni parafialnej, ani nie udzielał się duszpastersko 47. Dlaczego zatem nie zwolniono go z zajmowanego stanowiska? Na dymisję i nominację nowej osoby musiały wyrazić zgodę władze państwowe; widocznie nie było nadziei, że jej udzielą. Ks. Józef Dynakowski, wizytator klasztorów w diecezji płockiej, nie taił niechętnego stosunku do życia zakonnego. Zanim został wizytatorem, jako proboszcz w Nasielsku był jednym z oskarżycieli kapucynów z Zakroczymia w 1870 r., zarzucając zakonnikom, że uroczystym sprawowaniem nabożeństw w kościele klasztornym odciągają wiernych od świątyń parafialnych 48. Można to uznać za przejaw zwyczajnej zazdrości o wpływ na ludzi, Nasielsk wszak leży blisko Zakroczymia. Ale dalszy rozwój wydarzeń każe sądzić, że zazdrość nie była jedynym motywem działań nasielskiego proboszcza. W wyniku tej skargi administrator diecezji płockiej, ks. Wincenty Orzeszkowski, wyznaczył Dynakowskiego do przeprowadzenia wizytacji w klasztorze w Zakroczymiu 49. Zlecenie wizytacji jest o tyle interesujące, że urząd wizytatora klasztorów był wówczas obsadzony, a zajmował go ks. Antoni Brudziński, który w spełnianiu tej funkcji wprawdzie niczym nadzwyczajnym się nie odznaczył, ale nie można też powiedzieć, by lekceważył obowiązki. Tymczasem przy okazji wizytacji prowadzonej przez ks. Dynakowskiego administrator diecezji zarzucił ks. Brudzińskiemu, że nad kapucynami 44 Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie (dalej: AA Lublin), sygn. 60 IIa 34, bernardyn Władysław Powązka 16 VII 1867 do administratora diecezji lubelskiej; sygn. 60 IIa 107, augustianin Alipiusz Kałużyński 12 I 1866 do administratora diecezji lubelskiej, kanonik regularny Szymon Królikowski 14 III 1866 do administratora diecezji lubelskiej; AD Płock, sygn. ZAK 12, bernardyn Paweł Długosielski 1 III 1866 do biskupa płockiego. 45 Archiwum Diecezjalne we Włocławku (dalej: AD Włocławek), sygn. KGK V 5, k , 49 50, 65 67, ; sygn. KGK V 8, k , 43 44, , 155; sygn. KGK V 17, k , , 324, 331; sygn. KGK V 23, k , , 666, AD Włocławek, sygn. KGK V 5, k Wieści z dyecezyi. Częstochowa. Parafia św. Zygmunta, Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej, 3, 1909, s Archiwum Warszawskiej Prowincji Kapucynów w Zakroczymiu (dalej: AWPKap Zakroczym), sygn. AKZ 2-II-1, t. 4, k Ibidem; A. PETRANI, W sprawie obsadzenia, s. 159.

10 152 o. Roland PREJS OFMCap rozciągnął zbyt mały nadzór 50. Podteksty tego wydarzenia były więc głębsze, choć trudno je wszystkie scharakteryzować w świetle dostępnych źródeł 51. Zastanawia też pewna, choć może przypadkowa, zbieżność wydarzeń: w 1868 r. likwidacja klasztoru bernardynów w Ratowie, w 1869 r. likwidacja klasztoru bernardynów w Strzegocinie, w 1871 r. akcja przeciwko kapucynom w Zakroczymiu. Gdyby ta ostatnia zakończyła się kasatą klasztoru, co podobno było całkiem realne 52, oznaczałoby to, że w diecezji płockiej pozostał tylko jeden klasztor męski karmelitów w Oborach. Czy zatem nie było tak, że ośrodek decyzyjny w tej sprawie znajdował się gdzie indziej (w Petersburgu?), a Dynakowski był tylko umiejętnie prowadzonym wykonawcą? Na to pytanie trudno dać jednoznaczną odpowiedź. Wizytacja klasztoru w Zakroczymiu, prowadzona przez ks. Dynakowskiego jako jednego z oskarżycieli, musiała być i była stronnicza. Jako jej rezultat ogłosił on w 1872 r. Ordynację, w której uznał zakonników za działających na szkodę diecezji i nieliczących się z władzą kościelną. W konsekwencji zakazał głoszenia kazań, oprócz kilku największych uroczystości w roku, rozwiązał wszystkie bractwa, zabronił odprawiania uroczystych nabożeństw 53. W prywatnych rozmowach wyrażał opinię, że klasztor należałoby skasować. Przede wszystkim jednak zasugerował zbadanie spraw klasztoru przez władze państwowe, które ochoczo skorzystały z takiego zaproszenia, narzucając na przełożonego swego zaufanego człowieka, o. Antonina Jarzębińskiego 54. Tymczasem pozycja ks. Dynakowskiego w diecezji systematycznie się umacniała, a gdy w 1876 r. administratorem diecezji został bp Aleksander Gintowt-Dziewałtowski, w następnym roku mianował ks. Dynakowskiego prawdopodobnie nie bez sugestii ze strony władz państwowych wizytatorem klasztorów 55, w 1884 r. zaś wprowadził go do kapituły katedralnej, choć wydaje się, że nie podzielał jego zapatrywań co do miejsca i roli klasztoru w Zakroczymiu 56. W 1880 r. generał-gubernator warszawski wysuwał kandydaturę Dynakowskiego na sufragana płockiego, wątpił jednak, czy zaakceptuje ją Stolica Apostolska, do której zdaniem generała-gubernatora musiały dojść niepochlebne oceny kandydata ze strony duchowieństwa. Rzeczywiście, konfratrzy diecezjalni bali się ks. Dynakowskiego: uważany był za człowieka cieszącego 50 AD Płock, sygn. ZAK 40, konsystorz płocki 25 IV/7 V 1872 do wizytatora klasztorów. 51 Sprawa wymaga osobnych badań, wykraczających poza ramy niniejszego artykułu. Dodajmy, że z profesury w seminarium duchownym w Płocku usunięty został ks. Gracjan Rzewuski, który ponoć stanął w obronie zakroczymskich kapucynów. Najprostszym wyjaśnieniem byłoby tłumaczenie wszystkiego ingerencją władz państwowych, ale wymagałoby to szczegółowego udowodnienia źródłowego. Por. H. E. WY- CZAWSKI, Rzewuski Gracjan Marcin, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, s Archiwum Centralne Sióstr Felicjanek w Krakowie (dalej: ACSF Kraków), sygn. III 745, passim. W listach o. Prokopa Leszczyńskiego do m. Anny Bielskiej z lat stale przewijają się zdania, że wspólnota w Zakroczymiu żyje w poczuciu ciągłego zagrożenia kasatą. 53 AWPKap Zakroczym, sygn. AKZ 2-II-1, t. 4, k Ibidem, k , 51, 53; Schematismus plocensis , passim; J. L. GADACZ, Słownik polskich kapucynów, t. 1, Wrocław 1985, s. 522, AWPKap Zakroczym, sygn. AKZ 2-II-1, t. 4, k ACSF Kraków, sygn. III 745, list nr 433 z 24 IX 1877; Schematismus plocensis , passim.

11 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach się ogromnymi wpływami, a przy tym złośliwego i niezwykle mściwego. Niepotwierdzona fama głosiła, że był zaufanym władz carskich i im zawdzięczał wpływy oraz karierę 57. Dokładnie odmienną postawę prezentował ks. Jan Krupiński, wizytator klasztorów w diecezji sandomierskiej. Za cel postawił sobie utrzymanie życia zakonnego, m.in. w klasztorze bernardynów w Paradyżu próbował zorganizować studium teologii dla kilku kleryków, którzy tam się znaleźli po kasacie 58. Sekularyzacjom był przeciwny, uważając słusznie, że przyspieszają one likwidację klasztorów z powodu zmniejszania się stanu personalnego; gdy w 1870 r. dwaj dominikanie, Roman Cieślicki i Wincenty Skrobański, chcieli opuścić klasztor w Klimontowie i inkardynować się do diecezji lubelskiej, opiniując ich podanie, napisał: Obydwoch można przyrównać do żołnierzy właściwy obóz opuszczających 59. Doroczne wizytacje odbywał wnikliwie, szczególnie zwracając uwagę na pilnowanie wspólnych modlitw, zachowywanie klauzury, przestrzeganie zasad życia wspólnego i angażowanie tylko męskiej służby. Choć nie popierał powstania styczniowego i uchodził za lojalistę, trudne sprawy wewnętrzne klasztorów załatwiał tak, aby interweniowała jedynie władza kościelna, bez uciekania się do czynnika świeckiego 60. Widząc, że jego zabiegi nie zawsze spotykają się ze zrozumieniem samych zakonników, potrafił skierować do nich stanowcze napomnienia, nieraz zaprawione gorzką ironią 61. Mógłby być wzorem wizytatora i prawdziwym opiekunem klasztorów w sytuacji pokasacyjnej, gdyby nie to, że popełnił kilka niezręczności, nie do końca chyba rozumiejąc specyfikę życia zakonnego, m.in. pozwolił kapłanom zakonnym na zatrzymywanie do osobistego użytku trzech intencji mszalnych tygodniowo, polecił dawać każdemu zakonnikowi po 10 rubli na tercjał (cztery miesiące) do osobistego użytku, nadto własną powagą zmienił niektóre drobniejsze przepisy ustaw zakonnych lub zwyczaje klasztorne, co nie spotkało się z przychylnym przyjęciem przez zakonników A. PETRANI, W sprawie obsadzenia, s Archiwum Diecezjalne w Sandomierzu (dalej: AD Sandomierz), b.sygn., teczka Bernardyni Wielko-Wola , uwagi wizytatora klasztorów 29 VIII AA Lublin, sygn. 60 IIa 37, wizytator klasztorów 5 VII 1870 r. do konsystorza sandomierskiego. 60 AD Sandomierz, b.sygn., teczka Bernardyni Wielko-Wola , protokoły wizytacji klasztoru 5 X 1865, 31 VIII 1866, 22 VII 1867, VII 1868, 11 VIII 1869, 11 VIII 1870, 7 VIII 1871, 5 VIII 1872, 9 VIII 1873; b.sygn., teczka Reformaci Wysokie Koło , protokoły wizytacji klasztoru 21 XII 1870, 17 VIII 1871, 10/22 II 1872, 3/15 VI 1872, 14/26 IV 1873, 2/14 VII 1873, 17/29 XII AD Sandomierz, b.sygn., teczka Reformaci Wysokie Koło , niedatowany koncept listu do przełożonego klasztoru: Z ubolewaniem tu powiem: Spieszcie się wszyscy żeby klasztor opróżnić bo Wam tu źle. Ale przynajmniej nie będziecie mogli mówić że Was znoszą bo się sami znosicie ; b.sygn., teczka Bernardyni Wielko-Wola , wizytator 28 XI 1868 do przełożonego: Przykro mi mój Ojcze, że między Wami nie ma zamiłowania Reguły i życia klasztornego i że sami Zakonnicy Klasztory opustoszają. 62 AD Sandomierz, b.sygn., teczka Bernardyni Wielko-Wola , protokoły wizytacji klasztoru 5 X 1865, 31 VIII 1866, 22 VII 1867; b.sygn., teczka Reformaci Wysokie Koło , protokoły wizytacji klasztoru 21 XII 1870, 17 VIII 1871.

12 154 o. Roland PREJS OFMCap Wizytatorem szukającym dobra podległych sobie zakonników był ks. Franciszek Stopierzyński w diecezji kujawsko-kaliskiej. Przypadł mu wprawdzie przykry obowiązek asystowania przy zamykaniu klasztorów bernardynów w Widawie (1893 r.), Kazimierzu Biskupim (1898 r.) i Warcie (1898 r.), franciszkanów w Kaliszu (1900 r., ostateczna w 1902 r.) oraz reformatów w Kaliszu (1900 r.) i Lutomiersku (1900 r.), starał się natomiast robić wszystko, by podtrzymać istnienie pozostałych klasztorów oraz zachować w nich odpowiedni poziom życia zakonnego. Wespół z bpem Aleksandrem Bereśniewiczem sprowadzał młodszych zakonników z parafii do klasztorów, a dotychczasowych przełożonych, często ludzi starszych i schorowanych, starał się zastąpić zakonnikami młodszymi i bardziej energicznymi 63. Dyskretnie organizował w klasztorach wybory przełożonych rzecz zabronioną przepisami ukazu kasacyjnego 64. W wizytacjach zwracał uwagę na zachowywanie klauzury i wierność wspólnym modlitwom; stanowczo usuwał okazje do zgorszenia, jeśli gdzieś miało ono miejsce. Z funkcji wizytatora zrezygnował podobno sam, pod wpływem wydarzeń, jakie miały miejsce w 1910 r. w klasztorze jasnogórskim w związku z tzw. sprawą Damazego Macocha: chodziło o przyjęcie do zakonu niegodnego kandydata, który później dopuścił się morderstwa w klasztorze; Stopierzyński wyrzucał sobie, że nie zdołał zapobiec temu smutnemu wydarzeniu 65. Jeżeli zabiegi jego nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, to przede wszystkim dlatego, że klasztory były wówczas zamieszkane przez zakonników starszych i jakiekolwiek odrodzenie życia wewnętrznego oraz dyscypliny mogło się dokonać jedynie dzięki młodym kadrom, na których pozyskanie w warunkach polityki carskiej nie było żadnej nadziei. Jako wizytator pozytywnie zapisał się również ks. Wincenty Petrykowski w diecezji płockiej. Miał pod swą opieką tylko dwa klasztory męskie, kapucynów w Zakroczymiu i karmelitów w Oborach, niemniej czynił wszystko, by życie zakonne w diecezji podtrzymać. Osobista przyjaźń łączyła go z Honoratem Koźmińskim, przebywającym w tym czasie w klasztorze w Zakroczymiu, co zapewne w jakimś stopniu rzutowało na stosunek do pozostałych zakonników tego klasztoru; działalność zgromadzeniotwórczą Koźmińskiego popierał i był zorientowany w jej przebiegu. Nie mogąc z różnych powodów doprowadzić do formalnego odwołania postanowień wspomnianej wyżej Ordynacji z 1871 r., przynajmniej nie egzekwował jej postanowień 66. Kiedy dowiedział się w 1891 r. o zamierzonej likwidacji klasztoru w Zakroczymiu, starał się nie dopuścić do kasaty, gdy zaś okazało się to niemożliwe, przynajmniej próbował odwlec ją w czasie 67. Niestety, w tym wypadku zabiegi jego pozostały bezowocne. Kiedy zatem 63 AD Włocławek, sygn. KGK V 23, k. 389, Ibidem, sygn. KGK V 17, k , 621. Wybory takie odbyły się np. w klasztorze franciszkanów w Kaliszu 17 XII 1891 i 16 V 1898 r. 65 Ibidem, sygn. KGK V 9, k , ; [R. FILIPSKI] (R), Śmierć i pogrzeb śp. Ks. Prałata Fr. Stopierzyńskiego, s. 243; S. Z. JABŁOŃSKI, Jasna Góra, s S. GAJEWSKI, Diecezja płocka, s. 324; R. PREJS, Środowisko zakonne bł. Honorata Koźmińskiego. Klasztory kapucynów w Zakroczymiu i Nowym Mieście nad Pilicą w latach , Nasza Przeszłość, 74, 1990, s AWPKap Zakroczym, sygn. AKZ 2-II-1, t. 5, k

13 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach zamknięcie klasztoru stało się nieuniknione, umożliwił zakonnikom swobodny wybór klasztorów, do których się udadzą, uzyskał prawo zabrania wszelkich ruchomości, a przełożonemu klasztoru sugerował pozostanie przez jakiś czas w Zakroczymiu, formalnie w celu zlikwidowania spraw klasztornych, faktycznie zaś w celu szukania wszelkich możliwości odwrócenia decyzji o kasacie 68. Inni wizytatorzy jak się wydaje nie odznaczali się szczególną inicjatywą w kwestii życia zakonnego. Sumiennie wypełniali swoje obowiązki, zwłaszcza w przeprowadzaniu dorocznych wizytacji, pośredniczyli w przekazywaniu pieniędzy, interweniowali w wypadkach oczywistych nadużyć i do tego ograniczali swą rolę. Można odnieść wrażenie, że bali się głębiej wnikać w sprawy życia zakonnego, które chyba w szczegółach było im obce. Zakonnicy też nie darzyli ich zbytnią sympatią, widząc w nich ucieleśnienie instytucji narzuconej przepisami carskimi 69. Zresztą w miarę upływu czasu klasztory wyludniały się wskutek zgonów i zakazu przyjmowania nowicjuszów, a rola wizytatorów tym samym stawała się coraz bardziej formalnością. Wszystko to niosło wszakże za sobą ten skutek, że zakonnicy, pozbawieni własnych przełożonych wyższych, w praktyce byli też pozbawieni jakiejkolwiek władzy i nadzoru, co przyspieszało upadek życia zakonnego. Czy jednak nie o to właśnie chodziło władzom carskim? *** Wizytatorzy klasztorów stanowili nową instytucję w Kościele katolickim, powołaną wskutek zarządzeń carskich. Ale stwierdzenie, że pojawienie się tego urzędu wskutek kasaty było zjawiskiem na tyle pozytywnym, iż władze kościelne zaakceptowały samo istnienie oraz kompetencje wizytatorów i utrzymały ich istnienie po 1918 r. byłoby wnioskiem zbyt daleko idącym. Wprowadzenie tej funkcji do prawodawstwa kościelnego było z pewnością bardziej złożone, a Stolica Apostolska opierała się w tej mierze na doświadczeniach płynących nie tylko z zaboru rosyjskiego, lecz także z innych krajów, zwłaszcza, że fala kasat przetoczyła się w XIX w. przez całą Europę. Z naszego przeglądu wynika natomiast, że cokolwiek powiemy o wizytatorach, żaden z nich nie poszedł na współpracę z zaborcą ani nie stał się narzędziem likwidowania życia zakonnego. Odnosi się to także do księży Józefa Rzewuskiego i Józefa Dynakowskiego, mimo podniesionych co do nich uwag i zastrzeżeń oraz nie do końca przejrzystego ich postępowania. Inną natomiast jest rzeczą, że wizytatorzy stanęli wobec zadań, do których z pewnością nie byli przygotowani, i musieli dopiero wypracowywać jakiś model swej służby, co nie przychodziło łatwo. 68 Ibidem, k R. PREJS, Środowisko zakonne, s Archiwum Generalne Zakonu Braci Mniejszych w Rzymie, b.sygn., Polonia Maior et Minor , k (korzystałem z mikrofilmu łaskawie udostępnionego przez Ojca Doktora Anzelma J. Szteinkego OFM, któremu serdecznie dziękuję za tę przysługę); H. KOŹMIŃSKI, Pisma, t. 2: Listy do przełożonych i współbraci Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów , oprac. i przyg. do druku H. I. SZUMIŁ, Warszawa 1997, s. 12; S. GAJEWSKI, Ostatnie klasztory, s. 193.

14 156 o. Roland PREJS OFMCap Tabela 1. Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach układ według diecezji i lat sprawowania urzędu Lp. Nazwisko i imię, lata życia Lata pełnienia funkcji wizytatora archidiecezja warszawska 1 Cetkowski Aleksander ( ) Janczarski Aleksander ( ) Magnuski Władysław ( ) Łyszkowski Leopold ( ) diecezja kielecka (krakowsko-kielecka) 5 Winczakiewicz Aleksander ( ) Gawroński Józef ( ) Brudzyński Franciszek ( ) Kluczyński Aleksander ( ) Czerkiewicz Bogumił ( ) diecezja kujawsko-kaliska (włocławska) 10 Rzewuski Józef ( ) Kozłowski Józef ( ) Stopierzyński Franciszek ( ) Krynicki Władysław ( ) diecezja lubelska 14 Antulski Michał ( ) Wierszyński Ignacy ( ) diecezja płocka 16 Brudziński Antoni ( ) Dynakowski Józef ( ) Petrykowski Wincenty ( ) Zaremba Aleksander ( ) Borniński Piotr ( ) diecezja sandomierska 21 Krupiński Jan ( ) Słapczyński Michał ( ) Piotrowicz Ludwik ( ) Szubartowicz Wawrzyniec ( ) Kasprzycki Antoni ( ) Kubicki Paweł ( ) diecezja sejneńska 27 Katyll Jerzy ( ) Wierzbowski Piotr Paweł ( ) Andruszkiewicz Paweł ( ) Strymowicz Mateusz ( ) Giedrajtys (Giedraitis) Jan ( ) Błażewicz Wincenty ( ) Uwaga: Ostatni z wizytatorów pełnili swą funkcję także po 1918 r., ale według nowych zasad, zawartych w Kodeksie Prawa Kanonicznego; dlatego nie zaznaczamy ostatniego roku ich funkcji.

15 Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach Źródło: Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum archidioecesis varsaviensis pro anno Domini , [Warszawa ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis kielcensis pro anno Domini , [Kielce ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis lublinensis pro anno Domini , [Lublin ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis plocensis pro anno Domini , [Płock ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis sandomiriensis pro anno Domini , [Sandomierz ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis seinensis pro anno Domini , [Sejny ]; Schematismus universi cleri tam saecularis quam regularis et ecclesiarum dioecesis vladislaviensis pro anno Domini , [Włocławek ]. Tabela 2. Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach układ alfabetyczny według nazwisk Lp. Nazwisko i imię, lata życia Lata pełnienia funkcji wizytatora Diecezja / archidiecezja (warszawska) 1 Andruszkiewicz Paweł ( ) sejneńska 2 Antulski Michał ( ) lubelska 3 Błażewicz Wincenty ( ) sejneńska 4 Borniński Piotr ( ) płocka 5 Brudziński Antoni ( ) płocka 6 Brudzyński Franciszek ( ) krakowsko-kielecka, od 1882 r. kielecka 7 Cetkowski Aleksander ( ) warszawska 8 Czerkiewicz Bogumił ( ) kielecka 9 Dynakowski Józef ( ) płocka 10 Gawroński Józef ( ) krakowsko-kielecka 11 Giedrajtys (Giedraitis) Jan ( ) sejneńska 12 Janczarski Aleksander ( ) warszawska 13 Kasprzycki Antoni ( ) sandomierska 14 Katyll Jerzy ( ) sejneńska 15 Kluczyński Aleksander ( ) kielecka 16 Kozłowski Józef ( ) kujawsko-kaliska 17 Krupiński Jan ( ) sandomierska 18 Krynicki Władysław ( ) kujawsko-kaliska, od 1925 r. włocławska 19 Kubicki Paweł ( ) sandomierska 20 Łyszkowski Leopold ( ) warszawska 21 Magnuski Władysław ( ) warszawska 22 Petrykowski Wincenty ( ) płocka 23 Piotrowicz Ludwik ( ) sandomierska 24 Rzewuski Józef ( ) kujawsko-kaliska 25 Słapczyński Michał ( ) sandomierska 26 Stopierzyński Franciszek ( ) kujawsko-kaliska 27 Strymowicz Mateusz ( ) sejneńska 28 Szubartowicz Wawrzyniec ( ) sandomierska 29 Wierszyński Ignacy ( ) lubelska 30 Wierzbowski Piotr Paweł ( ) sejneńska 31 Winczakiewicz Aleksander ( ) krakowsko-kielecka 32 Zaremba Aleksander ( ) płocka

16 158 o. Roland PREJS OFMCap o. Roland PREJS OFMCap Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Hereditas Monasteriorum vol. 6, 2015, s Wizytatorzy klasztorów w Królestwie Polskim w latach Streszczenie Władze carskie po kasacie klasztorów w Królestwie Polskim przeprowadzonej w 1864 r. wprowadziły nowy urząd kościelny, nieznany prawu kanonicznemu wizytatora klasztorów. Wizytator w imieniu biskupa miał przeprowadzać doroczną wizytację klasztorów (biskup czynił to tylko w nadzwyczajnych sytuacjach), pośredniczył w przekazywaniu zakonnikom pieniędzy wypłacanych przez państwo, prowadził aktualizowane co roku wykazy personalne zakonników w poszczególnych klasztorach, przedstawiał rządcy diecezji kandydatów na przełożonych, względnie wnioskował o odwołanie dotychczasowych przełożonych, przedkładał inne wnioski personalne, np. co do translokaty zakonników, i opiniował podania zakonników w tej mierze, opiniował też podania zakonników o czasowy wyjazd z klasztoru, czuwał nad karnością w klasztorach, zwłaszcza co do służby Bożej, zazwyczaj też przyjmował od kapłanów zakonnych doroczne egzaminy jurysdykcyjne. Miał również asystować przy składaniu ślubów zakonnych, choć było to uprawnienie teoretyczne, jako że składanie ślubów zakonnych po 1864 r. zdarzało się niezmiernie rzadko. Poważniejsze sprawy przedkładał ordynariuszowi do decyzji, drobniejsze, nie wyłączając wymierzania doraźnych kar, załatwiał własną powagą. Wreszcie na bieżąco informował biskupa o wszystkim, co działo się w klasztorach. Dwóch wizytatorów, ks. Józef Rzewuski w diecezji kujawsko-kaliskiej i ks. Józef Dynakowski w diecezji płockiej, wypełniało swą funkcję w taki sposób, że można podejrzewać ich o sprzyjanie carskim przepisom antyzakonnym. Pozostali starali się z oddaniem otoczyć opieką klasztory zachowane od skasowania. Słowa kluczowe kasata, klasztory, wizytatorzy, Królestwo Polskie, diecezje