RAPORT KOŃCOWY. Ewaluacja wykonana na zlecenie PARP przez Policy &Action Group Uniconsult Sp. z o.o. Warszawa, marzec 2009

Transkrypt

1 Plany i potrzeby przedsiębiorców sektora MSP w zakresie rozwoju eksportu i powiązań z zagranicznymi rynkami i partnerami handlowymi, w kontekście uruchomienia działania 6.1 PO IG Paszport do eksportu RAPORT KOŃCOWY Ewaluacja wykonana na zlecenie PARP przez Policy &Action Group Uniconsult Sp. z o.o. Warszawa, marzec 2009 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju

2 SPIS TREŚCI 1. Streszczenie Executive summary Wprowadzenie Opis metodologii badania Założenia dotyczące metodologii Charakterystyka badanych grup Moduł 1: Badanie Desk Research Moduł 2: Badanie jakościowe wywiady pogłębione Moduł 3: Badanie ilościowe Reprezentatywność uzyskanych prób oraz uprawniony poziom wnioskowania Eksport polskich firm Wprowadzenie Eksport Eksport w latach Eksport w 2008 roku i prognoza na 2009 rok Podsumowanie Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) Eksport MSP Bariery rozwoju eksportu MSP Grupy barier w eksporcie Odczuwalność barier przez MSP Podsumowanie Polityka i instrumenty wsparcia Perspektywa finansowa Perspektywa finansowa Instrumenty wsparcia dla eksporterów w krajach UE i OECD Podsumowanie Podsumowanie i wnioski Wyniki badań jakościowych i ilościowych Charakterystyka eksporterów Charakterystyka eksportu i działalności eksportowej Strategie konkurowania Relacje z zagranicznymi klientami Dynamika rozwoju eksportu Działania podejmowane na rzecz wspierania eksportu Potencjał eksportowy Bariery w rozwoju eksportu Plany związane z rozwojem eksportu Strategie rozwoju eksportu i czynniki wpływające na ich wdrażanie Charakterystyka przedsiębiorstw zainteresowanych rozwojem eksportu Potencjalni eksporterzy Oczekiwania i potrzeby przedsiębiorców odnośnie wsparcia w zakresie eksportu Dopasowanie Działania 6.1 Paszport do eksportu do potrzeb eksporterów Preferencje w zakresie promocji Działania Możliwe efekty Działania Możliwe uzupełnienia Działania Potencjalna efektywność Wykorzystywane instrumenty pomocy i ich ocena Implikacje wsparcia w zakresie eksportu Usługi doradcze Wnioski

3 Streszczenie Badanie, którego podsumowaniem jest niniejszy raport zostało zrealizowane na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości przez firmę Policy & Action Group Uniconsult w okresie grudzień 2008 luty Badanie to było ściśle związane z rozpoczęciem wdrażania Działania 6.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Paszport do Eksportu dla którego Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości jest Instytucją Wdrażającą. Podstawowym celem projektu badawczego określonym przez Zamawiającego było dokonanie diagnozy sytuacji eksportowej polskich przedsiębiorstw, zwłaszcza MSP, a także zdiagnozowanie potrzeby oraz możliwości wsparcia rozwoju eksportu w sektorze MSP. Badanie składało się z 3 części analizy Desk Research, badań jakościowych (indywidualne wywiady pogłębione -IDI) oraz badań ilościowych (Wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo -CATI). W ramach badania jakościowego zebrane zostały opinii przedstawicieli następujących organizacji: Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, organizacji branżowych skupiających przedsiębiorców, samych przedsiębiorców (eksporterów i potencjalnych eksporterów), instytucji otoczenia biznesu, Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Badaniem ilościowym objęte zostały trzy grupy przedsiębiorców: Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1. PO IG Paszport do eksportu. Eksporterzy nie kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1. Potencjalni eksporterzy. Badaną populację przedsiębiorców stanowili zarówno beneficjenci działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki, jak i przedsiębiorcy nie korzystający z tego typu instrumentów wsparcia. W ramach projektu badawczego zrealizowano 1356 wywiadów CATI z eksporterami z sektora MŚP. Analiza desk research wskazała, że wartość polskiego eksportu rośnie od kilku lat, ale od połowy 2006 roku maleje jego dynamika i prognoza na 2009 rok przewiduje utrwalenie się tej tendencji w warunkach kryzysu. Wartość eksportu w 2008 roku wyniosła 114,6 mld euro, co oznacza wzrost o 12,5% w stosunku do 2007 roku. Dominującym obszarem w polskim eksporcie są nadal rynki krajów rozwiniętych, co w warunkach kryzysu i mniejszego popytu zagranicznego w krajach rozwiniętych może okazać się ważną barierą w rozwoju eksportu w 2009 roku. Nie należy jednak zakładać, że w 2009 roku Jednolity Rynek Europejski przestanie być najważniejszym rynkiem eksportowym dla Polski, ponieważ zmiany w strukturze geograficznej eksportu kształtują się głównie nie tylko pod wpływem dynamiki popytu zewnętrznego, relacji kursowocenowych, ale także efektów integracji z Unią Europejską. Ponad ¾ wartości eksportu polskich MSP (razem z mikroprzedsiębiorstwami) trafia do krajów Unii. Niemcy są i pozostaną najważniejszym rynkiem eksportowym dla MSP, ale dynamika eksportu na ten rynek była bardzo mała i taką pozostanie w 2009 roku. 3

4 Największy udział w eksporcie ogółem mają firmy duże i średnie. W obu tych grupach firm, przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym odgrywają coraz większą rolę. Maleje natomiast udział sektora MSP, przede wszystkim - mikroprzedsiębiorstw. Jako trwałą tendencję należy uznać wzrost udziału przychodów ze sprzedaży na eksport w przychodach ze sprzedaży ogółem. O wzroście tym decydują także firmy duże, wśród firm małych i średnich następuje bowiem spadek tego wskaźnika. Ponadto dynamika sprzedaży eksportowej w dużych firmach była prawie dwukrotnie większa niż w małych i średnich firmach. Zdecydowaną większość eksportu realizują przedsiębiorstwa przemysłowe, ale dynamika sektorów zajmujących się usługami, jak ochrona zdrowia, hotelarstwo czy działalność usługowo-komunalna, była w ostatnich dwóch latach wyższa niż w przemyśle, co jest pozytywną tendencją. W 2009 roku nastąpi wyraźne spowolnienie wzrostu eksportu w grupach towarów przemysłowych wytwarzanych z reguły przez MSP, funkcjonujące głównie bądź wyłącznie na bazie kapitału krajowego, co ma związek z deprecjacją polskiej waluty, ale także wpływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych na eksport i dużą wrażliwością eksportu towarów przemysłowych na popyt zewnętrzny i relacje kursowe. Jest to szczególnie ważne, ponieważ w eksporcie dominują wyroby przemysłu przetwórczego. Drugą co do znaczenia grupą towarową w eksporcie są produkty rolno-spożywcze. Ponieważ na eksport żywności wpływają przede wszystkim takie czynniki jak: realna dynamika kursu walutowego i popytu zewnętrznego, ale także światowe ceny żywności należy zakładać, że w 2009 roku ogólna dynamika tego eksportu zmaleje, jego wartość wzrośnie i większa będzie dynamika eksportu do krajów spoza JRE. W eksporcie poza JRE bariery handlowe stanowią szczególnie silną barierę rozwoju eksportu MSP z uwagi na ich ograniczone zasoby i mniejszą zdolność podejmowania ryzyka, zwłaszcza w warunkach ostrej konkurencji rynkowej. Wsparcie w tym zakresie jest potrzebne dla MSP głównie w gromadzeniu informacji o potencjalnych partnerach i możliwościach wejścia na rynki zagraniczne np. o kanałach dystrybucyjnych, regulacjach prawnych itd., a także o szansach, jakie daje im globalizacja i integracja europejska np. w zakresie dostępu do rynków zamówień publicznych oraz egzekwowania praw własności intelektualnej, dbałości o poszanowanie uczciwej konkurencji. Strategia wspierania rozwoju MSP ma zasadnicze znaczenie, ponieważ MSP mają trudne warunki prowadzenia działalności oraz konkurowania w takich obszarach jak finanse, badania, innowacje i ochrona środowiska. Sytuację tę pogarszają trudności strukturalne, takie jak braki związane z zarządzaniem i umiejętnościami technicznymi. Ponadto MŚP nie korzystają w pełni z możliwości, jakie daje im JRE, a to przede wszystkim z powodu braku wiedzy o możliwościach biznesowych i o regułach, jakie mają zastosowanie w innych państwach członkowskich. Dlatego MSP mogą odnieść znaczne korzyści z pomocy publicznej w postaci usług szkoleniowych i doradztwa lub nawiązywania kontaktów w ramach programów wsparcia dla tego sektora przedsiębiorstw. Przeprowadzone przez nas badania jakościowe i ilościowe przyniosły także interesujące wyniki: W strukturze eksporterów dominują przedsiębiorstwa o dobrze ugruntowanej pozycji na rynku. Średnia wieku dla firm-eksporterów wynosi powyżej 16 lat Dane ilościowe, pokazują, iż zaangażowanie w działalność eksportową jest długotrwałym procesem. Dwie trzecie badanych firm sprzedaje produkty/usługi za granicę przynajmniej 6 lat, zaś w przypadku co trzeciej firmy mówić 4

5 możemy o przynajmniej 11 letnim stażu w eksporcie. Eksporterzy początkujący, (tj. prowadzący działalność eksportową nie dłużej niż 5 lat) stanowili jedynie jedną trzecią zrealizowanej próby. Badania jakościowe wskazały (szczególnie w przypadku najmniejszy firm) dużą rolę w rozpoczynaniu działalności eksportowej indywidualnych kontaktów, czy pobyt zagranicą. Do rozpoczynania/zwiększania sprzedaży eksportowej skłaniała w przeszłości także trudna sytuacja gospodarcza w kraju. Eksporterzy niewyspecjalizowani (o udziale eksportu w ogóle sprzedaży nie więcej, niż ) kierują średnio sprzedaż produktów/usług do 5,4 krajów (w tym ogółem co trzecia firma i prawie połowa mikro przedsiębiorstw sprzedaje do 1-2 krajów), wyspecjalizowani (o udziale eksportu w całości sprzedaży powyżej ) zaś do 8,7 krajów (w tym 15% ogółem i prawie co trzecia mikro firma sprzedaje do 1-2 krajów). W obliczu rosnących kosztów wynagrodzeń oraz kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, coraz więcej eksporterów stawia na jakość jako sposób konkurencji (około 50%) bądź innowacyjność oferowanych produktów/usług (około 10%). Co ciekawe, strategia taka praktycznie tak samo często wybierana jest w przypadku sprzedaży na JRE oraz do Rosji, na Ukrainę i Białoruś. Nadal obecna jest oczywiście strategia konkurencji cenowej, którą wybiera niecałe 40% eksporterów. W 2008 w stosunku do 2007 roku eksporterzy istotnie częściej odnotowywali wzrost przychodów z tytułu eksportu, niż ich spadek. Tendencja ta dotyczy praktycznie wszystkich typów eksporterów z wyjątkiem firm najmniejszych, z i mniejszym udziałem eksportu w ogólnej sprzedaży. Przewidywaniom odnośnie wysokości przychodów z eksportu w 2009 roku towarzyszy duża niepewność. Średnio co piąty badany, najczęściej firmy najmniejsze, nie potrafił wskazać, jakie są perspektywy na ten rok. Równocześnie obserwujemy dużą ostrożność w szacowaniu wzrostu przychodów z eksportu. Firmy spodziewające się spadku przychodów z tytułu eksportu, niezależnie od rynku, zgodnie obawiają się kryzysu i związanego z nim spadku zamówień. Zdecydowana większość badanych uczestniczyła w 2008 roku w międzynarodowych targach lub misjach gospodarczych. Istotnie częściej były to firmy średnie i małe, niż mikro przedsiębiorstwa Zauważyć należy, iż znaczący odsetek (od 36% do 68%), w szczególności w przypadku firm średnich i małych, uczestniczył jako wystawca na targach organizowanych za granicą. Jedną z najczęściej wskazywanych w badaniach jakościowych barier pozostaje brak odpowiedniego wsparcia eksporterów ze strony władz państwowych. W Polsce, zdaniem większości badanych, nie istnieje zinstytucjonalizowany system wspierania działalności eksportowej i w związku z tym zdaniem wielu badanych firmy rozpoczynające taką działalność są na ogół pozostawione same Dla samych eksporterów największym problem, na który spontanicznie zwracają uwagę w pierwszej kolejności, są wahania kursów (22%) i związany z tym brak przewidywalności. W drugiej kolejności zwracano uwagę na problemy związane z transportem/logistyką zarówno w wymiarze kosztowym 5

6 jak i i organizacyjnym (10%). Dwa kolejne problemy to wysokie koszty prowadzenia działalności eksportowej (8%) oraz bariery prawno administracyjne (8%). Zdecydowana większość przedsiębiorstw planuje zwiększyć wolumen sprzedaż na dotychczasowych rynkach. Zamiar ten nieco częściej deklarowany jest w stosunku do rynku europejskiego, niż w stosunku do eksportu do Rosji, na Ukrainę i Białoruś, czy też w stosunku do eksportu na inne rynki. Wyniki pokazują, iż posiadanie planu rozwoju istotnie wiąże się z wielkością firmy i oraz stopniem wyspecjalizowania. I tak, swoje działania w sposób systematyczny relatywnie częściej planują firmy średnie i małe oraz eksporterzy wyspecjalizowani, niż mikro przedsiębiorstwa oraz eksporterzy niewyspecjalizowani. Jak pokazują wyniki, eksporterzy oczekują przede wszystkim pomocy w zakresie finansowania udziału w targach/imprezach zagranicznych (od 57% do 81%, przede wszystkim firmy średnie), a w drugiej kolejności w zakresie pozyskiwania zagranicznych klientów (od 56% do 67%, przede wszystkim firmy mikro) oraz w zakresie działań promocyjno/marketingowych (od 43% do 63%, w takim samym stopniu atrakcyjne dla mikro, małych i średnich firm). Pomoc w zakresie pozyskiwania kapitału jest szczególnie oczekiwana przez firmy małe i średnie (ogółem do 51% do 61%). Wsparcie o najbardziej wyspecjalizowanym charakterze, najbardziej popularne jest wśród największych przedsiębiorstw z sektora MSP. Pomoc w zakresie wyboru rynków docelowych interesuje średnio od 25% do 33% badanych. Zdecydowana większość badanych nie wyraża natomiast zainteresowania otrzymaniem pomocy w zakresie przygotowania planu/strategii rozwoju (tj. od 62% do 72%) lub też jego wdrożenia (od 55% do 68%). Możliwością otrzymania wsparcia ukierunkowanego na tworzenie i wdrażanie planów rozwoju relatywnie w największym stopniu zainteresowane są przedsiębiorstwa najmniejsze z udziałem eksportu w przychodach do, najmniej zaś firmy średnie, w szczególności nie będące beneficjentami działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki. Opisany w skrócie zakres Działania 6.1. PO IG Paszport do Eksportu przyjęty został raczej umiarkowanie pozytywnie przez eksporterów. Ogółem około 60% badanych wyraziło zainteresowanie otrzymaniem dotacji na przygotowanie planu rozwoju eksportu, a następnie na jego wdrożenie, przy czym jedynie co piąta opinia miała charakter zdecydowany. Biorąc tylko te opinie pod uwagę, większego zainteresowania programem można oczekiwać wśród eksporterów wyspecjalizowanych, de facto nie kwalifikujących się do wsparcia, niż eksporterów wyspecjalizowanych. I tak, największe zainteresowanie otrzymaniem dotacji w ramach Działania 6.1 wyraziły firmy średnie wyspecjalizowane w eksporcie, najmniejsze zaś firmy mikro z udziałem eksportu nieprzekraczającym. Generalnie najbardziej pożądanym typem pomocy jest dofinansowanie udziału w zagranicznych imprezach wystawienniczych w charakterze wystawcy, a drugiej kolejności pomoc w zakresie wyszukiwania i doboru partnerów/klientów (rozumiana zapewne przez badanych dosłownie, jako wskazanie firm, które mogą być potencjalnymi klientami) oraz dofinansowanie udziału w misjach gospodarczych. Pozostałe działania, a szczególności te, 6

7 które w nazwie mają doradztwo, tj, doradztwo w zakresie strategii finansowania przedsięwzięć, czy doradztwo w zakresie koncepcji opracowania wizerunku, tylko przez nielicznych traktowane są jako najważniejsze Zdaniem wielu badanych w badaniach jakościowych istotnym czynnikiem wpływającym jednak na zainteresowanie Paszportem do Eksportu będzie udział własny, jaki będą musieli wnosić przedsiębiorcy. Jest to dość powszechnie podkreślane, choć opinie badanych były dość zróżnicowane. Jeśli chodzi o oczekiwania odnośnie kampanii promocyjnej, to najczęściej badani preferują kampanię prowadzoną przy wykorzystaniu tradycyjnych nośników reklamowych tj. telewizji i radia. Jednocześnie jednak znaczący odsetek badanych wskazuje na działania bardziej specyficzne, ukierunkowane na przekazanie nie tylko informacji o istnieniu Działania lecz także o jego głównych założeniach (artykuły w prasie, szkolenia informacyjne). Bardziej efektywnej realizacji Działania służyłoby udzielenie jego najmniej doświadczonym beneficjentom dodatkowego wsparcia doradczego i informacyjnego w realizacji zaplanowanych działań. Wsparcie takie mogłyby zapewniać Centra Obsługi Inwestora i Eksportera. Możnaby rozważyć realizację działań zmierzających do poprawy jakości pracy firm doradczych zaangażowanych w pomoc beneficjentom Działania 6.1. poprzez organizację dla nich tematycznych szkoleń, związanych z obszarami doradztwa realizowanymi w ramach Działania. W związku z obecnym kryzysem w gospodarce światowej znaczna część firm nie była w stanie określić, jakie efekty może dla nich przynieść realizacja Działania. Często wskazywano, że na tym etapie trudno mieć wyrobioną opinię, że to zależy od sytuacji w całej gospodarce etc. Dość powszechnie jako problem i w pewnym sensie element, którego brakuje w obecnej konstrukcji Działania, wskazywany jest brak jego silnego powiązania ze strukturami instytucjonalnymi wspierającymi eksporterów Często podkreślano natomiast, że procedury rozliczania i aplikowania powinny mieć jak najbardziej prosty charakter. Działanie nie jest bowiem na tyle atrakcyjnym instrumentem, jak na przykład dotacje inwestycyjne, aby przedsiębiorcy byli w stanie pokonywać nawet znaczne bariery biurokratyczne, byle tylko otrzymać wsparcie. W odniesieniu do projektów dostępnych w przeszłości jako relatywnie najmniej przydatne ocenione zostały działania o charakterze szkoleniowym realizowane w ramach projektów finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także Program Promocji Eksportu Ministerstwa Gospodarki. Warto jednak podkreślić, że także w ich przypadku oceny pozytywne przeważały nad negatywnymi. Jako najbardziej użyteczne uznano zaś dofinansowanie udziału w imprezach wystawienniczych w ramach Działania SPO WKP, a w drugiej kolejności projekty realizowane ramach obydwu edycji programu Phare. Wyniki badania wskazują na ogromne różnice w charakterystyce firm korzystających i niekorzystających ze wsparcia w ramach działań eksportowych. Dotyczą one nie tylko twardych wskaźników związanych z prowadzeniem działalności eksportowej, ale przede wszystkim filozofii i pewnego podejścia do tego typu działań. Beneficjenci działań eksportowych 7

8 przejawiają dużo większą aktywność oraz otwartość w prowadzeniu eksportu. Częściej działają w sposób systematyczny i zaplanowany, a ich plany są szersze i bardziej ambitne. W konsekwencji częściej oczekują wsparcia i pomocy i są otwarci na ubieganie się o nią. Polscy eksporterzy relatywnie rzadko korzystają z usług doradczych w zakresie działalności eksportowej. W 2008 roku środki na ten cel przeznaczało średnio 11% eksporterów niewyspecjalizowanych oraz 17% eksporterów wyspecjalizowanych. Częściej były to mikro i średnie przedsiębiorstwa, niż firmy małe. Na podstawie wyników badania sformułowaliśmy też kluczowe rekomendacje, dotyczące przede wszystkim wdrażania Działania 6.1 PO IG Paszport do Eksportu : W procesie promocji Działania należałoby wykorzystać organizacje zrzeszające przedsiębiorców (szczególnie z branż o dużym udziale eksporterów/potencjalnych eksporterów). Należałoby doprowadzić do wypracowania sposobu wspierania podmiotów korzystających z Działania 6.1. poprzez WPHI oraz Centra Obsługi Inwestora i Eksportera. Należałoby zaprojektować i zrealizować kampanię promocyjną adresowaną do firm, które korzystały już z programów pomocowych wspierających eksport. W przypadku ograniczonego zainteresowania Działaniem należałoby rozważyć zmianę progu dostępu do Działania. Obecnie jest ono dostępne dla firm o udziale eksportu w przychodach poniżej. Próg ten możnaby podnieść do 40 lub nawet 50%. Wartoby opisywać i promować dobre przykłady firm, którym uczestnictwo w Działaniu pomogło w rozwoju działalności eksportowej i ich wykorzystywanie w kampanii promocyjnej. Należałoby dokonać ustalenia sposobu interpretacji wskaźników i postępowania w sytuacji braku ich osiągnięcia z przyczyn pozostających poza kontrolą beneficjenta. W celu poprawy informacji dostępnych przedsiębiorcom wartoby rozważyć minimalny sposób koordynacji promocji Działania 6.1. oraz działań proeksportowych, realizowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. 1. Executive Sumary The study summarized herein was conducted on request of the Polish Agency for Enterprise Development by Policy & Action Group Uniconsult within the period from December 2008 to February The study was closely related to the launch of implementation of Measure 6.1 of the Operational Programme Innovative Economy Passport to Export, for which the Polish Agency for Enterprise Development acts as the Implementing Institution. The primary objective of the research project defined by the Contracting Authority was to assess the export situation of Polish businesses, in particular SMEs and also to analyse the demand and possibilities for supporting the development of export in SME sector. The study comprised 3 parts: desk research analysis, qualitative research (indepth interviews) and quantitative research (computer-aided telephone interviews). 8

9 Within the scope of qualitative research, opinions of the representatives of the following organizations were collected: Polish Agency for Enterprise Development, Industry organizations grouping entrepreneurs, Business people (exporters and potential exporters), Business milieu institutions, Institute for Market, Consumption and Business Cycles Research. The quantitative research included three groups of businesspeople: Exporters qualifying for support under Measure 6.1 of the Operational Programme Innovative Economy Passport to Export, Exporters not qualifying for support under Measure 6.1, Potential exporters. The studied population of businesspeople comprised both beneficiaries of export activities performed by PAED and the Ministry of Economy as well as businesspeople who did not benefit from such support instruments. Within the research project 1356 CATI interviews were performed with exporters of the SME sector. The desk research analysis proved that the value of Polish export was growing for the past few years; however, from mid 2006 its growth rate is decreasing and forecasts for 2009 show that the trend shall be stable in the conditions of crisis. The value of export in 2008 amounted to EURO billion, which means an increase by 12.5% compared to year The dominant target of the Polish export are still the developing countries, which in view of crisis and lower foreign demand in the developing countries may become a significant barrier for expanding the export in However, it should not be assumed that in 2009 the Single European Market (SEM) shall discontinue to be the most important export market for Poland since changes in the geographical structure of exports not only stem from the growth of external demand, foreign exchange and price relations, but also from effects of integration with EU. More than ¾ of the value of exports of Polish SMEs (together with micro-businesses) is targeted at EU member states. Germany is and shall remain the most important export market for SMEs, but the growth rate of that export is and shall be low in Large and medium enterprises have the greatest share in exports. In both groups enterprises with foreign capital play an increasingly bigger role. On the other hand the share of SME, in particular the micro-businesses, is dropping. The increase of the share of income from export sales in total income from sales should be considered as a stable trend. That increase is accomplished also by large companies, since small and medium enterprises note a decrease of that ratio. In addition, the growth rate of export sales in large companies is almost twice greater than in small and medium enterprises. Most of the export is performed by industrial enterprises, but the growth rate of sectors dedicated to services, e.g. healthcare, hotels or public services was in the past two years twice greater than in the industry, which is a positive trend. In 2009 increase of exports shall slow down in groups of industrial commodities, usually produced by SMEs, functioning mainly or solely owing to the domestic capital, which is connected with the decreased value of the Polish currency and also the impact of direct foreign 9

10 investments upon export and high sensitivity of export of industrial goods to external demand and foreign exchange relations. This is particularly important as export is dominated by goods of the processing industry. The second most important group of commodities in export includes food and agriculture products. Since the export of food is usually influenced by factors such as real foreign exchange ratio, the growth rate of external demand and also the worldwide food prices, in 2009 the general growth rate of that export is expected to decrease, whereas its value shall increase and export to countries beyond SEM shall increase. In the export outside SEM trade barriers are a particularly strong impediment for the development of export among SMEs due to their limited resources and smaller ability of facing risks, in particular in conditions of fierce market competition. Support in this respect is essential for SMEs mainly with regard to collecting information about potential partners and possibilities of entering foreign markets, e.g. distribution channels, legal regulations, etc. and also about opportunities posed by globalization and European integration - for instance - as regards access to public procurement markets and enforcement of intellectual rights, fair competition awareness. The strategy for supporting the development of SMEs is particularly important because SMEs are in a difficult situation when conducting business and competing in areas such as finance, research, innovation and environmental protection. This situation is further worsened by structural difficulties such as shortages connected with management and technical skills. In addition, SMEs do not benefit sufficiently enough from the opportunities provided by SEM, mostly because they lack knowledge about business possibilities and rules applied in other member states. Therefore SMEs may benefit considerably from public aid in the form of training and advisory services or establishment of contacts within the framework of support programmes for that sector of businesses. The quantitative and qualitative research conducted by us has brought interesting results: The structure of exporters is dominated by businesses with a recognized position on the market. The average age for exporters is more than 16 years. Quantitative data shows that export is a long-term business. Two third of the studied companies sell products/services abroad for at least 6 years, whereas every third company has at least 11 years of experience in exports. Beginners (those who conduct export activities for less than 5 years) account for just one third of the sample group. Qualitative research showed (in particular as regards smaller companies) a great role of individual contacts or a stay abroad in launching export business. Tough economic situation in the country was often a driving force for starting/increasing export sales in the past. Non-specialized exporters (with exports in total sale accounting for less than ) address on average the sale of products / services to 5.4 countries (every third company and almost half of micro-businesses sell to 1-2 countries), specialized exporters (with exports in total sale of more than ) to 8,7 countries (with 15% in total and almost every third micro company selling to 1-2 countries). In view of the growing costs of remuneration and costs of business, more and more exporters focus on quality as a method of competition (almost 50%) or 10

11 innovative character of the offered products/services (approx. 10%). Such strategy is equally frequent when selling to SEM and to Russia, Ukraine or Byelorussia. The strategy of price competition is still continued, but by less than 40% of exporters. In 2008 compared to year 2007 the exporters more often noted increase rather than decrease of income from exports. This trend is true for practically all types of exporters, except for the smallest companies with and less share of exports in total sale. Forecasts about the volume of income from exports in 2009 were accompanied by great uncertainty. On average every fifth respondent, usually representing the smallest companies, could not tell what the prospects for this year were. At the same time estimates regarding the increase of income from exports are made very carefully. Companies expecting drop in the income from exports, regardless of the market, are concerned by the crisis and related decline of orders. Most respondents participated in 2008 in international fairs and business missions. Usually this applied to medium and small companies rather than micro-businesses. However, attention should be given to the fact that a considerable percent (from 36% to 68%), in particular in case of medium and small companies, acted as exhibitors on fairs organized abroad. One of the barriers most often pointed to in qualitative studies is the lack of adequate support for exporters from the state authorities. In Poland, according to most respondents, there is no institutionalized system of supporting export activities and therefore according to many respondents companies launching such business are usually left unaided. The greatest problem pointed to by the exporters is connected with the fluctuations of foreign exchange rates (22%) and the resulting lack of predictability. The second problem referred to most often related to transportation and logistics, both in terms of costs as well as organization (10%). The next two problems involve high costs of exports activity (8%) and legal & administrative barriers (8%). A majority of entrepreneurs intends to increase the volume of sales on the current markets. This intent is slightly more often declared as regards the European market than export to Russia, Ukraine or Byelorussia, or other markets. The results show that having a development plan is usually related to the size of the enterprise and the level of specialization. Medium and small enterprises as well as specialized exporters plan their activities systematically contrary to micro businesses and non-specialized exporters. The results of the study show that exporters expect support as regards financing their participation in fairs and foreign events (from 57% to 81%, mainly medium companies), gaining foreign clients (from 56% to 67%, mostly micro businesses) and promotional and marketing activities (from 43% to 63%, equally attractive to micro, small and medium enterprises). Support as regards fund-raising is especially awaited by small and medium companies (from 51% to 61%). Support of the most specialized character is mostly expected by the largest enterprises among SMEs. Support as regards the 11

12 choice of target markets interests on average from 25% to 33% of respondents. Most respondents are not interested in receiving support for preparing plans/strategies of development (i.e. from 62% to 72%) or its implementation (from 55% to 68%). The possibility of receiving support oriented on establishment and implementation of development plans is relatively of the greatest interest for the smallest companies with export accounting for up to of income, the least for medium companies, in particular companies, which do not benefit from export activities realized by PAED and the Ministry of Economy. The scope of Measure 6.1 of the Operational Programme Innovative Economy Passport to Export was greeted with moderate positive interest among exporters. In total approx. 60% of respondents expressed interest in receiving a grant for preparing and implementing an export development plan, and every fifth opinion was decisive in character. Considering only these opinions, greater interest in the programme can be expected among specialized exporters, i.e. in fact those who do not qualify to receive such support rather than among non-specialized exporters. The greatest interest in receiving grants under Measure 6.1 was expressed by medium companies specializing in export, the least among micro businesses with exports accounting for less than of the income. In general the most desired type of support is financing participation in foreign exhibition events for exhibitors and helping find and select partners/customers (which respondents understand literally as finding and pointing to companies, which could become potential clients) and financing of participation in business missions. The remaining actions, in particular those of advisory character, i.e. advice in strategies of financing enterprises or advice in image-related concepts, are considered the most important by just few. According to respondents in qualitative studies, the crucial factor fuelling interest in the Passport to Export project shall be own contribution, which the entrepreneurs will have to make. This is commonly underlined, though opinions of respondents were rather varied. As regards expectations towards the promotional campaign, respondents usually prefer campaigns performed with the use of traditional means of advertisement, i.e. television and radio. At the same time, a considerable group of respondents point to more specific actions oriented not only on delivering information about the existence of the Action, but also its main assumptions (articles in press, informational training). More effective performance of the Action would be facilitated by providing its least experienced beneficiaries with additional advisory and informational support as regards the planned activities. Such support could be provided by Centres for Investor Exporter Service. Consideration could be given to the performance of actions aiming to improve the quality of performance of advisory companies dedicated to helping beneficiaries of Measure 6.1 by organizing theme training on the areas of advice realized within the framework of the Action. 12

13 In connection with the current crisis in worldwide economy, a considerable part of companies could not determine what effects the accomplishment of the Action could bring for them. Often respondents pointed that at this phase it is hard to formulate an opinion, it depends on the situation in the economy, etc. Respondents often pointed to the lack of strong connection with institutional structures supporting exporters as a disadvantage in the present construction of the Action. Respondents often emphasized that the procedures of settlement and application should be as simple as possible. The Action is not an instrument attractive enough as investment grants to make the businesspeople eager to overcome burdensome bureaucratic barriers in order to receive such support. As regards projects available in the past, training actions realized within the framework of projects financed from the European Social Fund and also the Programme for promotion of Export by the Ministry of Economy were considered the least useful. It should be underlined, however, that also in this case positive opinions prevailed over negative ones. The most useful was considered the support for participation on fair events under Measure 2.2 of the Sectoral Operational Programme Improvement of the Competitiveness of Enterprises and in the second place projects realized in both editions of Phare programme. Results of the study point to large difference in the characteristics of the companies that benefit and do not benefit from support within the scope of export activities. These relate not only to hard indicators regarding the conduct of export activities but above all to the approach to such activities. The beneficiaries of export activities often demonstrate greater activity and openness in conducting export. Usually they operate more systematically and in a planned manner and their plans are broader and more ambitious. In result they expect support more often and are willing to apply for such support. Polish exporters relatively seldom take advantage of advisory services as regards exports. In % of non-specialized exporters and 17% specialized exporters allocated funds for that purpose. Usually these were micro and medium businesses rather than small companies. Based on the results of the study, we have formulated key recommendations regarding in particular the implementation of Measure 6.1 of the Operational Programme Innovative Economy Passport to Export: In the process of promoting the Action organizations grouping entrepreneurs could be used (in particular representing industries of a large share of exporters/potential exporters). A method of supporting entities benefiting from Measure 6.1 by WPHI (Units of Promotion of Trade and Investment) and Centres for Investor and Exporter Service should be developed. A promotional campaign should be projected and performed, targeted at companies that have benefited from export support programmes. If there is minor interest in the Action, the change of accessibility level should be considered. At present the Action is available to companies with export accounting for less than in their income. This level could be increased up to 40 or even 50%. 13

14 Good examples of companies, whose participation in the Action helped in developing export activities should be described and advertised and used in a promotional campaign. A method of interpretation of indicators should be determined as well as a routine if such indicators cannot be accomplished for reasons beyond the control of the beneficiary. In order to improve information available to the entrepreneurs, consideration should be given to a method of coordinating promotion of Measure 6.1 and pro-export activities undertaken within the framework of Regional Operational Programmes. 2. Wprowadzenie Badanie ewaluacyjne, którego podsumowaniem jest niniejszy raport, zostało zrealizowane na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości przez firmę Policy & Action Group Uniconsult w okresie grudzień 2008 luty Badanie to było ściśle związane z rozpoczęciem wdrażania Działania 6.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Paszport do Eksportu dla którego Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości jest Instytucją Wdrażającą. Nieliczne badania, na których opiera się dzisiejsza wiedza na temat potencjału eksportowego przedsiębiorstw i potrzeb w tym zakresie, powoli tracą już swoją aktualność, lub też dostarczają jedynie fragmentarycznych, niepełnych danych. Dlatego też istniała potrzeba przeprowadzenia kompleksowej diagnozy sytuacji polskich eksporterów, która pozwoli nie tylko skutecznie realizować wsparcie w ramach Działania 6.1 PO IG Paszport do eksportu, ale również wskaże inne ważne kierunki wsparcia działalności eksportowej. Podstawowym celem niniejszego projektu badawczego, określonym przez Zamawiającego, była diagnoza sytuacji eksportowej polskich przedsiębiorstw, zwłaszcza MSP, a także zdiagnozowanie potrzeby oraz możliwości wsparcia rozwoju eksportu w sektorze MSP. Zamawiający określił trzy główne cele badania: dostarczenie wiedzy w zakresie planów i potrzeb przedsiębiorców sektora MSP w zakresie rozwoju eksportu i powiązań z zagranicznymi rynkami i partnerami handlowymi poznanie ocen i opinii przedsiębiorców dotyczących zaprojektowanych w PO IG instrumentów wsparcia MSP w zakresie rozwoju eksportu stworzenie profilu potencjalnego wnioskodawcy działania 6.1 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Dla osiągnięcia założonych celów niezbędne było ich dalsze zoperacjonalizowanie w postaci odpowiednio zaprojektowanego samego badania ewaluacyjnego w tym pytań badawczych oraz wykorzystywanych w jego ramach narzędzi badawczych. Diagnoza sytuacji eksportowej polskich przedsiębiorstw obejmuje siedem obszarów problemowych, które prezentujemy w poniższej tabeli. Obszary te znajdują swoje odzwierciedlenia w strukturze rozdziału 4, przedstawiającego podstawowe wyniki ewaluacji. 14

15 Tabela: 1.1 Główne obszary problemowe Lp. Obszar problemowy 1 Charakterystyka obecnych i potencjalnych eksporterów 2 Charakterystyka polskiego eksportu 3 Polskie MSP - plany rozwoju eksportu 4 Dostosowanie Działania 6.1 do potrzeb przedsiębiorców 5 Skutki Działania Inne instrumenty wsparcia eksportu 7 Usługi doradcze (w tym związane z rozwojem działalności eksportowej) 2. Opis metodologii badania 2.1. Założenia dotyczące metodologii Szeroki zakres i specyfika problematyki będącej przedmiotem niniejszego badania ewaluacyjnego wymagały wielowymiarowego podejścia badawczego uwzględniającego, z jednej strony, różne perspektywy oceny, z drugiej zaś, uzupełniające się techniki badawcze oraz źródła danych. Przyjęte podejście metodologiczne opiera się na zasadzie triangulacji metod oraz źródeł danych. Analiza prowadzona była zarówno z punktu widzenia eksporterów oraz potencjalnych eksporterów jak i instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie i prowadzenie polityki wspierającej aktywność eksportową. Odpowiedź na postawione pytania badawcze uzyskano w oparciu o dane pochodzące z badań jakościowych, ilościowych, a także z analizy danych zastanych. Tak sformułowana koncepcja badawcza zapewniła pełną komplementarność wyników, a w konsekwencji trafną i rzetelną odpowiedź na postawione pytania. Wykorzystanie różnych technik badawczych oraz uwzględnienie odmiennych perspektyw umożliwiło testowanie hipotez bez obciążenia błędami wynikającymi z ograniczeń i wad poszczególnych metod. W badaniu ewaluacyjnym zastosowane zostały następujące techniki badawcze, które jednocześnie stanowiły trzy moduły badawcze: MODUŁ 1: Desk Research, MODUŁ 2: Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) MODUŁ 3: Wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo (CATI) W dalszej części niniejszego rozdziału przedstawiamy charakterystykę badanych grup respondentów oraz szczegółowy opis metodologii trzech modułów badawczych. 2.2 Charakterystyka badanych grup Badaniem objęte zostały trzy grupy przedsiębiorców: Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1. PO IG Eksporterzy nie kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1. Potencjalni eksporterzy. 15

16 Badaną populację przedsiębiorców stanowili zarówno dotychczasowi uczestnicy działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki 1, jak i przedsiębiorcy nie korzystający z tego typu instrumentów wsparcia. W wymiarze instytucjonalnym, zebrane zostały opinii przedstawicieli następujących organizacji: Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, organizacji branżowych skupiających przedsiębiorców, instytucji otoczenia biznesu, Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Poniżej w tabeli przedstawiamy dokładną charakterystykę trzech grup przedsiębiorców objętych badaniem. 1 W badaniu udział wzięli beneficjenci działań eksportowych realizowanych w ramach następujących programów: SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (poddziałanie 2.2.2), Program Promocji Eksportu Ministerstwa Gospodarki, Phare - Program Rozwoju Przedsiębiorstw Eksportowych, Phare - Program Promocji Eksportu, Szkolenia, doradztwo i wizyty studyjne realizowane z środków Europejskiego Funduszu Społecznego. 16

17 Tabela:2.1 Charakterystyka grup przedsiębiorców objętych badaniem Operacjonalizacja Badana populacja Przyjęte oznaczenia w raporcie oraz w tabelach i na rysunkach GRUPA 1: Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1., z udziałem eksportu w całości przychodów do Przedsiębiorcy, którzy w ankiecie (bądź kwestionariuszu rekrutacyjnym używanym do wywiadów pogłębionych) zadeklarowali, iż są eksporterami oraz ich udział eksportu w całości przychodów był w 2008 roku większy niż 0%, ale nie przekraczał. Uczestnicy (mikro, mali i średni przedsiębiorcy) działao eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (baza uczestników) mikro, mali i średni przedsiębiorcy nie korzystający z tego typu instrumentów wsparcia (baza REGON) Eksporter niewyspecjalizowany do - czyli korzystający ze wsparcia lub o nie występujący,uczestnicy działao eksportowych Eksporter niewyspecjalizowany do (nuw) - czyli nie uczestniczący we wsparciu w ramach działao eksportowych GRUPA 2: Eksporterzy nie kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1, z udziałem eksportu w całości przychodów powyżej Przedsiębiorcy, którzy w ankiecie (bądź kwestionariuszu rekrutacyjnym, używanym do wywiadów pogłębionych) zadeklarowali, iż są eksporterami oraz ich udział eksportu w całości przychodów wynosił w 2008 roku 31% i więcej uczestnicy (mikro, mali i średni przedsiębiorcy) działao eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (baza uczestników) mikro, mali i średni przedsiębiorcy nie korzystający z tego typu instrumentów wsparcia (baza REGON) Eksporter wyspecjalizowany powyżej, - czyli korzystający ze wsparcia lub o nie występujący,uczestnicy działao eksportowych Eksporter wyspecjalizowany powyżej (nuw), - czyli nie uczestniczący we wsparciu w ramach działao eksportowych GRUPA 3 Potencjalni eksporterzy, którzy planują rozpoczęcie działalności eksportowej Przedsiębiorcy, którzy w ankiecie (bądź kwestionariuszu rekrutacyjnym używanym do wywiadów pogłębionych) zadeklarowali, iż nie są eksporterami, lecz planują rozpocząd eksport oraz podjęli bądź zamierzają podjąd w tym roku konkretne działania w tym kierunku mikro, mali i średni przedsiębiorcy nie korzystający z tego typu instrumentów wsparcia (baza REGON) Potencjalni eksporterzy 17

18 2.3 Moduł 1: Badanie Desk Research Badanie desk research, którego wyniki przedstawione są w rozdziale 3, polegało na analizie znacznej liczby danych zastanych, w szczególności zaś: dostępnych danych statystycznych na temat aktywności eksportowej polskich przedsiębiorców ze szczególnym uwzględnieniem MSP, a także działalności eksportowej w Unii Europejskiej, specjalistycznych raportów i opracowań, dotyczących polskich eksporterów, raportów ewaluacyjnych z programów wspierania działalności eksportowej. W rozdziale 3 zaprezentowana jest zatem sytuacja polskich eksporterów obecnie i w ciągu ostatnich lat. 2.4 Moduł 2: Badanie jakościowe wywiady pogłębione W ramach tego modułu badawczego zrealizowanych zostało 29 wywiadów pogłębionych (IDI). Liczba wywiadów została zwiększona o 10 w stosunku do minimum metodologicznego określonego przez Zamawiającego. Zwiększona liczba wywiadów została głównie przeznaczona na wywiady z przedsiębiorcami. Poniższa tabela przedstawia rozkład wywiadów między przedstawicieli poszczególnych środowisk. Tabela 2.2 Rozkład IDI pomiędzy przedstawicieli różnych środowisk Wywiady określone przez Zamawiającego Dodatkowe wywiady Razem Przedsiębiorcy Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Organizacja branżowe Instytucja Otoczenia Biznesu Ministerstwo Gospodarki Instytut Badao Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Razem Dobór instytucji i przedsiębiorców, z którymi realizowane były wywiady jakościowe gwarantował uwzględnienie szerokiego grona instytucji organizacji skupiających przedsiębiorców, samych przedsiębiorców oraz instytucji wspierających przedsiębiorców, a także przedstawicieli administracji publicznej. Wywiady z przedsiębiorcami Razem zrealizowanych zostało 14 wywiadów z przedsiębiorcami z sektora MŚP. Wywiady przeprowadzone zostały w 13 lokalizacjach W poniższej tabeli przedstawiamy zmodyfikowany schemat doboru próby. 18

19 Tabela 2.3 Rozkład wywiadów IDI pomiędzy poszczególne grupy MŚP. Miejscowośd powyżej 100 tys. mieszkaoców Miejscowośd poniżej 100 tys. mieszkaoców Przedsiębiorcy Potencjalni eksporterzy Eksporterzy Potencjalni Eksporterzy Eksporterzy MIKRO MALI ŚREDNI LOKALIZACJA: Warszawa, Łódź, Wrocław, Bielsko Biała, Olsztyn, Poznao, Białystok Uzdowo, Świdnica, Kunów, Mielec, Warka, Janki Rekrutacja do badania była prowadzona na podstawie kwestionariusza rekrutacyjnego opracowanego dla badania CATI. Mając na uwadze cele badania, zaproponowaliśmy realizację wywiadów z eksporterami kwalifikującymi się do wsparcia w ramach Działania 6.1. Rozkład badanych firm gwarantował uwzględnienie specyfiki działalności w dużym mieście, a także w mniejszych ośrodkach. Ponadto przy wyborze respondentów przyjęto wymóg prowadzenia wywiadów z firmami położonymi w różnych regionach Polski. Szczegółowa lista instytucji w których przeprowadzone zostały wywiady. Lista instytucji i osób, przedstawiamy poniżej. Przy określaniu organizacji branżowych braliśmy pod uwagę branże o dużym udziale w eksporcie, a także branże w których nie występuje koncentracja przedsiębiorstw dużych (jak na przykład przemysł metalurgiczny). 19

20 Tabela 2.4 LP. Typ instytucji Instytucja 1. Instytucja Wdrażająca 6.1 PO IG Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2. Organizacja Branżowa Polska Izba Odzieżowo Tekstylna 3. Organizacja branżowa Polski Związek Przemysłu Kosmetycznego 4. Organizacja branżowa Związek Polskie Mięso 5. Organizacja branżowa Ogólnopolska Izba Gospodarcza Producentów Mebli 6. Organizacja branżowa Polska Izba Mleka 7. Organizacja branżowa Stowarzyszenie Firm Lotniczych, Bielsko-Biała 8. Instytucja Otoczenia Biznesu Warmiosko-Mazurska Agencja Rozwoju Regionalnego w Olsztynie 9. Instytucja Otoczenia Biznesu Polska Izba Gospodarcza Importerów, Eksporterów i Kooperacji w Poznaniu 10. Instytucja Otoczenia Biznesu Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan 11. Instytucja Otoczenia Biznesu Staropolska Izba Przemysłowo - Handlowa 12. Instytucja Otoczenia Biznesu Zachodnia Izba Gospodarcza, Wrocław 13. Instytucja Otoczenia Biznesu Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego 14. Instytut Badao Rynku, Konsumpcji i Koniunktur 15. Ministerstwo Gospodarki 2.5 Moduł 3: Badanie ilościowe W ramach projektu badawczego zrealizowano 1356 wywiadów CATI z eksporterami z sektora MŚP, tj o 56 więcej niż zakładano. Jednocześnie jednak nie udało się zrealizować zakładanej liczby wywiadów z potencjalnymi eksporterami (przeprowadzono jedynie 20 wywiadów, spośród docelowych 300) oraz mikroprzedsiębiorstwami nie kwalifikującymi się do wsparcia (przeprowadzono ich 120 spośród zakładanych 150). W toku realizacji badań napotkaliśmy na różne trudności, które z jednej strony wydłużyły, z drugiej zaś uniemożliwiły pełną realizację kwot. Podstawowa trudność wiązała się z faktem, że populacja potencjalnych eksporterów okazała się bardzo ograniczona. W konsekwencji bardzo trudne okazało się dotarcie do niej techniką wywiadu telefonicznego. I tak, zdecydowana większość ankietowanych firm, nie będących eksporterami wykluczała możliwość podjęcia działań eksportowych. Jednocześnie dość często spotykaliśmy się z sytuacją, iż firmy nieeksportujące kategorycznie odmawiały uczestnictwa w badaniu, nie dając szansy zadania pytań kwalifikujących do próby potencjalnych eksporterów. W celu przeciwdziałaniu tego typu problemom zmodyfikowano nieco wstęp do badania, sugerując, iż dotyczy ono również firm nieksportujących. Efektem tego zabiegu było niewielkie zmniejszenie napotykanych odmów na początku badania. W sposób oczywisty, nie zmieniło to jednak negatywnego nastawienia badanych firm do możliwości rozpoczęcia eksportu. Na takie podejście firm wpłynęła prawdopodobnie obecna trudna sytuacja gospodarcza, w której firmy raczej powstrzymują się z podejmowaniem strategicznych decyzji (takich jak decyzja o rozpoczęciu działalności eksportowej). W korzystnej sytuacji gospodarczej ta populacja jest zapewne stosunkowo liczna (firmy odnoszące sukcesy na rynku polskim rozważają 20

21 jej rozszerzanie na inne kraje). W obecnej jednak sytuacji, populacja takich firm bardzo się skurczyła, niemal znikła. Podobne trudności, lecz na mniejszą, skalę dotyczyły populacji mikroprzedsiębiorstw korzystających ze wsparcia (wnioskodawców) w ramach działań eksportowych 2. W tym przypadku dostarczona przez Zamawiającego baza została wyczerpana bez możliwości realizacji dodatkowych 30 wywiadów z poszukiwaną grupą (na fakt ten złożyły się również stosunkowo licznie występujące błędne numery telefonów, co istotnie zawęziło operat losowania). Czynnikiem spowalniającym tempo realizacji badania była zaś relatywnie wysoka liczba odmów z jednej strony (prawie 10 tys.), a z drugiej wielokrotnie podejmowane starania dotarcia do respondentów. Ogółem osiągnięto satysfakcjonujący dla badań realizowanych na populacji przedsiębiorców współczynnik efektywności na poziomie 9% 3. Poniżej szczegółowo przedstawiamy rozkład obydwu realizowanych prób tj., Próby mikro, małych i średnich przedsiębiorstw korzystających ze wsparcia (wnioskodawców) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (Baza uczestników); Próby średnich przedsiębiorstw nie korzystających ze wsparcia w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (Baza REGON). Tabela: 2.5 Rozkład próby w badaniu firm korzystających ze wsparcia (wnioskodawców) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (Baza uczestników) Przedsiębiorstwa Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1 Eksporterzy niekwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1 Mikro Małe Średnie Próba losowana była z bazy uczestników działań wspierających aktywność eksportową. Losowanie odbywało się wprost z trzech warstw wyodrębnionych ze względu na wielkość przedsiębiorstwa oraz jednej warstwy, do której zaklasyfikowane zostały przedsiębiorstwa z nieoznaczoną wielkością. Na poziomie każdej warstwy określone były kwoty odnoszące się do udziału eksportu w rocznych przychodach (50% każdej warstwy stanowiły przedsiębiorstwa z udziałem eksportu do w przychodach, 50% z udziałem eksportu w przychodach powyżej ). 2 W każdym wypadku, gdy mówimy o firmach korzystających ze wsparcia, mamy na myśli również firmy, które aplikowały o wsparcie, ale go nie uzyskały, nazywając je wnioskodawcami. 3 Współczynnik efektywności jest stosunkiem liczby nawiązanych kontaktów do efektywnych wywiadów. Razem nawiązano kontaktów, z tego efektywnych wywiadów zrealizowano W praktyce badawczej, w badaniach realizowanych metodą telefoniczną z przedsiębiorcami, średnio zakłada się współczynnik efektywności na poziomie od 5% do 15% (w zależności od przedmiotu badania). 21

22 Tabela: 2.6 Rozkład próby w badaniu średnich przedsiębiorstw nie korzystających ze wsparcia w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (Baza REGON). Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1 Eksporterzy niekwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania Potencjalni eksporterzy 0 RAZEM: 438 Próba losowana była wprost z aktualnej bazy aktywnych przedsiębiorstw REGON pomniejszonej o przedsiębiorstwa występujące w bazie Uczestników działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki. Na poziomie całej próby, określone były kwoty odnoszące się do udziału eksportu w rocznych przychodach (do w przychodzie, powyżej udziału w przychodach). Ponadto zamierzano zrealizować 300 wywiadów z potencjalnymi eksporterami, co niestety, ze względów opisanych powyżej, nie zostało wykonane. W badaniu tym z próby wykluczone zostały przedsiębiorstwa nie prowadzące działalności eksportowej oraz nie będące potencjalnymi eksporterami. Z bazy usunięte zostało 1815 przedsiębiorstw średnic, figurujących w bazie wykorzystywanej w badaniu uczestników działań eksportowych, realizowanych przez Ministerstwo Gospodarki i Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. Ze względu na cele badania, z bazy usunięte zostały przedsiębiorstwa działające w następujących branżach: 1. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne 2. Sekcja M - Edukacja 3. Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 4. Sekcja O - Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 5. Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników 6. Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne 7. Banki i ich oddziały 2.6 Reprezentatywność uzyskanych prób oraz uprawniony poziom wnioskowania Założony przez Zamawiającego sposób doboru próby, w którym z góry określono liczebność poszczególnych warstw wyodrębnionych ze względu na wielkość przedsiębiorstwa, a także kwoty udziału eksportu w całości przychodów (50% przedsiębiorstw w próbie z udziałem eksportu do i 50% powyżej ) uniemożliwia wnioskowanie na poziomie całej populacji MSP, a jedynie na poziomie wyodrębnionych 22

23 ośmiu kategorii eksporterów, które, dzięki losowemu doborowi próby uznać możemy za reprezentatywne dla odpowiadających im populacji 4, tj. GRUPA 1: Mikroprzedsiębiorstwa, z udziałem eksportu do, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 2: Małe przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu do, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 3: Średnie przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu do, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 4: Mikroprzedsiębiorstwa, z udziałem eksportu powyżej, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 5: Małe przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu powyżej, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 6: Średnie przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu powyżej, korzystające ze wsparcia (wnioskodawcy) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 7: Średnie przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu do, niekorzystające ze wsparcia w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki GRUPA 8: Średnie przedsiębiorstwa, z udziałem eksportu powyżej, niekorzystające ze wsparcia w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP oraz Ministerstwo Gospodarki Niereprezentatywność próby dla eksporterów z całego sektora MŚP, nie wyklucza jednak możliwość wnioskowania o różnicach pomiędzy poszczególnymi typami eksporterów (co było jednym z głównych celów badania). I tak, główne osie porównań, które wzięto pod uwagę w analizie to: Różnice w opiniach eksporterów wyspecjalizowanych i niewyspecjalizowanych Różnice w opiniach, mikro, małych i średnich przedsiębiorstw Różnice w opiniach eksporterów sprzedających na rynek Unii Europejskiej oraz na rynki wschodnie i do innych krajów 4 Zaznaczyć jednak należy, iż nie ogranicza to możliwości wnioskowania w zakresie zidentyfikowanych celów badawczych. Zastosowanie przy doborze próby rzeczywistych rozkładów populacji uniemożliwiłoby wnioskowanie na poziomie mniej licznych grup, np. mikroprzedsiębiorstw z udziałem eksportu w całości przychodu powyżej. W tym miejscu usprawiedliwić również należy realizację badania ilościowego jedynie na próbie mikro i małych przedsiębiorstw korzystających ze wsparcia w ramach działań eksportowych (losowanie z bazy Beneficjentów), bez realizacji badania na próbie wszystkich mikro i małych przedsiębiorstwa (losowanie z bazy REGON, tak jak miało to miejsce w przypadku przedsiębiorstw średnich). Przyznać należy, iż fakt korzystania ze wsparcia w zakresie eksportu rzeczywiście obniża możliwość wnioskowania o całej populacji. Wykorzystanie w badaniu operatu wszystkich firm (np. REGON), zdecydowanie utrudniłoby jednak lub w ogóle uniemożliwiło (ze względu na małą liczebność tego typu firm) poznanie opinii mikro i małych eksporterów oraz realizację projektu badawczego na taką skalę. Jednocześnie jednak mikro i małe przedsiębiorstw niekorzystające ze wsparcia w zakresie działań eksportowych, a także potencjalni eksporterzy, zostali uwzględnieni w badaniu jakościowym. Reasumując, przyjęty schemat doboru próby w pełni odpowiada założonym celom badania. Dodatkowo, biorąc pod uwagę charakterystykę eksporterów w Polsce, umożliwił on realizację badania na tak dużą skalę oraz zapewnił możliwość wnioskowania statystycznego w zakresie różnych typów przedsiębiorstw sprzedających produkty/usługi poza granicami kraju. 23

24 Różnice w opiniach eksporterów zainteresowanych rozwijaniem eksportu i niezainteresowanych rozwijaniem eksportu Różnice w opiniach początkujących (do 5 lat) i doświadczonych eksporterów. Różnice w opiniach średnich przedsiębiorstw korzystających (oraz wnioskodawców) i niekorzystających ze wsparcia w zakresie eksportu W celu zwiększenia trafności tego typu porównań w przypadku próby uczestników działań eksportowych, realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki, zastosowano procedurę ważenia, która doprowadziła do ujednolicenia próby pod względem wielkości i udziału eksportu. W konsekwencji próba eksporterów wyspecjalizowanych i niewyspecjalizowanych jest tożsama pod względem udziału przedsiębiorstw określonej wielkości oraz próby mikro, małych i średnich przedsiębiorstw są tożsame pod względem udziału eksporterów wyspecjalizowanych i niewyspecjalizowanych (tym samym wyeliminowano możliwe interakcje). Poniżej w tabeli przedstawiamy rozkład próby otrzymany po zastosowaniu procedury ważenia (rzeczywisty rozkład próby prezentujemy w poprzednim rozdziale). Tabela: 2.7 Rozkład próby w badaniu firm korzystających ze wsparcia (wnioskodawców) w ramach działań eksportowych realizowanych przez PARP i Ministerstwo Gospodarki (Baza uczestników) po zastosowaniu procedury ważenia. Przedsiębiorstwa Eksporterzy kwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1 Eksporterzy niekwalifikujący się do wsparcia w ramach Działania 6.1 Mikro Małe Średnie RAZEM:

25 3. Eksport polskich firm 3.1. Wprowadzenie Niniejsza analiza została przeprowadzona w warunkach destabilizacji gospodarki światowej w wyniku kryzysu finansowego, którego skutki Polska zaczęła odczuwać pod koniec 2008 roku. W gospodarce Polski pojawiły się symptomy zwolnienia dynamiki rozwoju gospodarczego. Było ono łącznym efektem zmniejszenia się popytu zagranicznego i krajowego oraz wielu innych czynników o sezonowym charakterze. Podstawowe dane dotyczące eksportu zawarte są w rozdziale 2. Ponieważ eksport MSP ma swoją specyfikę wynikającą z wielkości przedsiębiorstw, w rozdziale 3 opisany jest sektor mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw beneficjentów działania Paszport do eksportu, a jego udział w eksporcie ogółem i w poszczególnych sekcjach gospodarki - w rozdziale 4. Ważnym kontekstem rozwoju eksportu są różnego typu bariery. Istnienie tych barier i ich odczuwalność ma określone znaczenie dla rozwoju MSP i eksportu tego sektora. Omówienie tych barier znajduje się w rozdziale 5. Szansą rozwoju MSP jest m.in. wsparcie udzielane im ze środków budżetowych i UE w celu wyeliminowania lub ograniczenia skutków wyżej wspomnianych barier. Paszport do eksportu nie jest działaniem ad hoc i dlatego w niniejszej analizie, w rozdziale 6 poświęconemu polityce i instrumentom wsparcia, znajduje się odniesienie do programowych dokumentów określających rozwój Polski, w tym rozwój eksportu. Trudnością w analizie sektora MSP jest fakt, że o ile statystyki GUS zawierają dość dokładną informację o stanie przedsiębiorstw dużych, średnich i małych, to ilość informacji o sytuacji gospodarczej mikroprzedsiębiorstw, czyli podmiotów zatrudniających nie więcej niż 9 osób, od 2000 roku jest bądź znikoma, bądź informacje nie dotyczą eksportu. W tej sytuacji wartościowym źródłem informacji o MSP z uwzględnieniem mikroprzedsiębiorstw, które zostały wykorzystane w niniejszej analizie, są badania ankietowe i analizy prowadzone przez Ministerstwo Gospodarki, Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, a także przez organizacje pozarządowe jak np. PKPP Lewiatan, Stowarzyszenie Eksporterów Polskich itd. Ponadto często w publikacjach nie jest jednoznacznie wskazane, czy dane i informacje dotyczą MSP z uwzględnieniem mikroprzedsiębiorstw. Stąd w niniejszej analizie staramy się wskazywać, czy informacje lub dane statystyczne mają odniesienie do małych i średnich przedsiębiorstw włącznie z mikroprzedsiębiorstwami lub bez nich, chyba że z kontekstu wynika, iż informacje dotyczą przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 9 osób. Przez eksport w niniejszej analizie rozumie się zarówno sprzedaż na Jednolity Rynek Europejski, jak i na inne rynki poza JRE. Analizę oparto na dokumentach, publikacjach, danych statystycznych oraz innych materiałach wykazanych w SIWZ, ofercie Wykonawcy, Raporcie Metodologicznym oraz innych materiałach. Literatura wykorzystana w niniejszej analizie została zawarta w bibliografii. 25

26 3.2 Eksport Eksport w latach Eksport był jednym z bardzo ważnych czynników decydujących o wzroście gospodarczym przez większość okresu transformacji polskiej gospodarki po 1990 roku. Dynamika eksportu wyrażona w zł w latach wyniosła a w USD Tabela 3.1. Wartość eksportu w latach 1991 w mln USD i EUR oraz dynamika eksportu (Źródło: Ministerstwo Gospodarki według danych GUS) 6 Rok mln USD rok poprzedni = 100 mln EUR rok poprzedni = , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 Od 2006 roku można zaobserwować spadek dynamiki wzrostu eksportu. Jego wartość wyrażona w euro wzrosła w 2008 roku o 12,5% w stosunku do 2007 roku 8, 5 Mały Rocznik Statystyczny 2008, GUS, Warszawa 6 Polska 2008 Raport o stanie handlu zagranicznego. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa Według statystyki GUS wartość ta wynosi 101,1 mld euro; por. Biuletyn Statystyczny GUS nr 3/ GUS. Informacje bieżące. Wyniki wstępne r. 26

27 podczas gdy w 2007 roku zwiększyła się o 15,8% w stosunku do 2006 roku, a w 2006 roku obserwowano wzrost na poziomie 23,1% w stosunku do 2005 roku. Także dynamika eksportu według wartości wyrażonej w zł wykazuje niekorzystne tendencje 9 : Istotnym czynnikiem było zmniejszenie się opłacalności eksportu. Było to wynikiem pogorszenia się krajowej opłacalności cenowej i kosztowej eksportu 10. W 2007 roku i pierwszej połowie 2008 roku sprzyjała tym tendencjom aprecjacja polskiej waluty w stosunku do euro i dolara, a w drugiej połowie 2008 roku - radykalne zmniejszenie się popytu na najważniejszych zagranicznych rynkach. Pogorszył się wskaźnik terms of trade 11. Analizę zmian w eksporcie w latach zawiera dokument opracowany przez Ministerstwo Gospodarki 12.Za najbardziej znaczące charakterystyki eksportu w okresie należy uznać następujące kwestie: struktura geograficzna: dominującym obszarem w polskim eksporcie są nadal rynki krajów rozwiniętych; struktura towarowa: wzrósł udział w eksporcie wysoko przetworzonych produktów przemysłu elektromaszynowego; wartość eksportu: wzrósł 3-krotnie - por. Tabela 1. W 2007 roku wartość eksportu wyniosła 383,9 mld zł 13 (101,1 mld euro, 14 ) co sytuowało Polskę na 10 miejscu wśród krajów UE; na Polskę przypadało 2,6% unijnego eksportu (łącznie z obrotami wewnątrzunijnymi) 15. Stopień otwartości polskiej gospodarki w 2007 roku mierzony relacją eksportu (towary i usługi w ujęciu według NBP) do PKB wyniósł 40,8% -, a w I połowie 2008 roku 41,7%. 16 Dynamikę relacji eksportu do PKB w ujęciu jak powyżej - w latach przedstawia Tabela 3.2. Tabela 3.2. Relacje eksportu (towary i usługi według NBP) do PKB w latach (Źródło: Informacja o handlu zagranicznym Polski na koniec września 2008 r. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa, listopad 2008) I poł Dynamika PKB w % 4,0 1,0 1,4 3,8 5,3 3,6 6,2 6,7 5,9 PKB w mld PLN 684,9 721,6 781,1 814,7 924,5 983,3 1060,0 1175,2 605,2 Eksport w mld PLN 201, ,8 346,4 364,7 427,5 479,2 252,5 Eksport/PKB% 29,4 29,2 29,6 34,5 37,5 37,1 40,3 40,8 41,7 Eksport towarów i usług w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniósł ponad 3,3 tys. euro w 2007 roku Dane za 11 m-cy 2008 roku w stosunku do analogicznego okresu 2007 roku 10 Strategia proeksportowego rozwoju gospodarki polskiej, Zespół Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur dla Stowarzyszenia Eksporterów Polskich, Warszawa, 23 października 2008 r. 11 Wskaźnik pokazujący zmiany siły nabywczej eksportu w stosunku do importu poszczególnych krajów. 12 Polska 2008 Raport o stanie handlu, op. cit. 13 Biuletyn Statystyczny GUS nr 3/ Według Eurostat wartość polskiego eksportu wyniosła w 2007 roku 101,3 mld euro. Eurostat, Euro-Indicators, News Release 41/2008, 19 March Polityka gospodarcza Polski w integrującej się Europie Raport roczny. Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Warszawa Informacja o handlu zagranicznym Polski na koniec września 2008 r. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa, listopad Przedsiębiorczość w Polsce. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa, sierpień

28 W 2007 roku Polska wyeksportowała do krajów rozwiniętych towary i usługi o wartości 84,9 mld euro, co oznacza, że 84% wartości polskiego eksportu przypadało na obroty z tymi krajami; 78,7% ogólnego eksportu na kraje UE, przy czym wartość eksportu w euro do UE wzrosła o 14,7% w stosunku do 2006 roku. 18 Największą dynamikę rozwoju eksportu 24,2% w porównaniu z 2006 rokiem osiągnięto w eksporcie do pozaunijnych krajów Europy Środkowej i Wschodniej; na Ukrainę 27,5% i do Rosji 25,2%. 19 Należy jednak zauważyć, iż odnotowywany wzrost eksportu dokonywał się głównie z udziałem firm dużych i średnich, także firm z udziałem kapitału zagranicznego. Ta tendencja umacniała się w minionych latach, a w warunkach kryzysu 2008/2009 stanie się determinantą handlu zagranicznego w 2009 roku. W 2005 roku było 1750 dużych eksporterów. Wartość eksportu dużych firm wyniosła 179,4 mld zł, co stanowiło 69,5% wartości eksportu. W 2006 roku eksport 2950 firm dużych (istotny wzrost w stosunku do 2005 roku) stanowił 72% ogółem eksportu. 20 W 2007 roku wartość eksportu dużych firm (na podstawie sprawozdań F1 z bazy danych CISG MG) wyniosłą w cenach bieżących 265,8 mld złotych, co stanowiło 69,2% wartości eksportu ogółem 383,9 mld zł 21 i 78% wartości eksportu firm zatrudniających powyżej 9 osób, tj. dużych, średnich i małych 22. Eksport MSP (bez mikroprzedsiębiorstw) wyniósł 97,4 mld zł, a MSP włącznie z mikroprzedsiębiorstwami wyniósł 118,1 mld zł Przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym odgrywają coraz większą rolę w obrotach polskiego handlu zagranicznego. W porównaniu z 2000 rokiem eksport zagranicznych firm działających w Polsce zwiększył się ponad trzykrotnie. Wartość tego eksportu wynosiła: 2004 roku ,5 mln zł, 2005 roku ,4 mln zł, w 2006 roku w mln zł, a udział eksportu tych firm w eksporcie ogółem wynosił odpowiednio: 2004 r. 62,1%, 2005 r. 61,6%, 2006 r. 62,4%%. 23 Liczba eksporterów zatrudniających więcej niż 9 osób (tj. bez mikroprzedsiębiorstw) wynosiła w 2003 r , a w 2006 r. spadła o ponad 1/3 - do firm (por. Rys. 1.). Przy czym liczba firm-eksporterów z udziałem kapitału zagranicznego spadła w tym czasie o 28%, a firm-eksporterów bez udziału kapitału zagranicznego (firmy mniejsze) spadła o 38%, zatem relatywnie w znacznie większym stopniu (prawie 16,5 tys. firm) Polityka gospodarcza Polski, op. cit. 19 Polityka gospodarcza Polski., op. cit. 20 Polityka gospodarcza Polski, op. cit. 21 Mały rocznik, op. cit. 22 Przedsiębiorczość., op. cit. 23 Polska Raport o stanie gospodarki. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa Monitoring kondycji sektora MSP w PKPP Lewiatan 28

29 Rys Liczba eksporterów w latach (Źródło: GUS, PKPP Lewiatan) liczba eksporterów bez udziału kapitału zagranicznego liczba eksporterów z udziałem kapitału zagranicznego Z danych dotyczących eksporterów przedsiębiorstw przemysłowych w branży przetwórczej, najważniejszej branży w polskim eksporcie w latach wynika, że eksporterzy - przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym są sprawniejsze organizacyjnie i bardziej konkurencyjne niż firmy krajowe. Posiadają większy, niż firmy bez udziału kapitału zagranicznego, zasób informacji rynkowych i na temat możliwości korzystania z funduszy strukturalnych UE, procedur ochrony przed nieuczciwą konkurencją firm z krajów spoza UE, zasad ochrony przed nieuczciwą konkurencją ze strony firm z krajów UE, zasad dopuszczania towarów do obrotu. Co więcej firmy z udziałem kapitału zagranicznego odnotowały znacznie większą poprawę działania na JRE i poza JRE niż firmy krajowe. 25 W 2007 roku w przedsiębiorstwach wzrósł udział przychodów ze sprzedaży na eksport w przychodach ze sprzedaży ogółem. O wzroście tym zadecydowały firmy duże, wśród firm małych i średnich nastąpił bowiem nieznaczny spadek tego wskaźnika. Ponadto dynamika sprzedaży eksportowej w dużych firmach była prawie dwukrotnie większa niż w małych i średnich firmach. 26 Ilustruje to Tabela 3.3. Tabela 3.3. Wskaźniki działalności eksportowej firm powyżej 9 pracujących (Źródło: Przedsiębiorczość w Polsce. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa, sierpień 2008) Udział sprzedaży eksportowej w przychodach netto (%) , , Powyżej , Dynamika sprzedaży eksportowej (%) ,4 209,8 121,6 107,8 92,0 115,7 105, ,9 144,5 143,9 112,2 103,6 114,4 115,0 Powyżej ,5 120,1 126,1 130,2 107,0 121,2 114,3 25 Aktywność eksportowa polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Wyniki badań ankietowych. Małgorzata E. Jagiełło, Krzysztof Marczewski, Anna Wysocka. Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Warszawa Przedsiębiorczość, op. cit. 29

30 Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2007 zdecydowaną większość eksportu (85% wartości sprzedaży produktów i usług), zrealizowały przedsiębiorstwa przemysłowe. 27 Dominującą pozycję w polskim handlu zagranicznym zajmowały artykuły przemysłowe. W 2007 roku towary z sekcji 6-8 SITC stanowiły 77% eksportu. Handel surowcami i towarami rolno-spożywczymi z sekcji 0-1 SITC nadal był ważną częścią eksportu 9,2%, przy czym 75% tego eksportu stanowiły dostawy wewnątrzwspólnotowe. Rosła konkurencyjność polskich towarów rolno-żywnościowych, zwłaszcza przetworzonych i poprawiała się struktura eksportu w tej grupie. Korzystne tendencje utrwaliły się w 2008 roku. Tabela 3.4. Struktura eksportu w 2007 roku według sekcji towarowych SITC (Źródło: GUS, Biuletyn statystyczny nr 3/2008) Sekcja SITC Wyszczególnienie % 0 Żywnośd i zwierzęta żywe 8,4 1 Napoje 28 i tytoo 0,8 2 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 2,3 3 Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 3,8 4 Oleje, tłuszcze, i woski roślinne i zwierzęce 0,2 5 Chemikalia i produkty pokrewne 7,3 6 Towary przemysłowe 23,3 7 Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 40,7 8 Rożne wyroby przemysłowe 13,1 Ogółem % Ogółem wartośd w mld zł , Eksport w 2008 roku i prognoza na 2009 rok 29 Prognozowana wartość eksportu wg szacunków Ministerstwa Gospodarki na 2009 roku ma wynieść około 122 mld euro, co oznaczałoby wzrost na poziomie 6.45% (według wartości wyrażonej w euro) w stosunku do roku poprzedniego. Wynika z tego, że jego dynamika będzie istotnie mniejsza niż w 2008 roku. Wartość eksportu wyniosła 114,6 mld euro w 2008 roku i była wyższa o 12,5% w porównaniu do 2007 roku 30. W okresie styczeń - listopad 2008 r. eksport wyniósł: 107,5 mld euro i w porównaniu z analogicznym okresem 2007 roku zwiększył się o 14,0%, 27 Przedsiębiorczość, op. cit. 28 Chodzi tu o napoje bezalkoholowe. 29 Wszelkie prognozy należy obecnie traktować jako wielce przybliżone i obciążone znacznym ryzykiem wobec dużej dynamiki zmian w gospodarce polskiej i światowej. 30 Ocena aktualnej sytuacji w handlu zagranicznym po trzech kw r. oraz prognoza na rok 2008 i 2009 w kontekście zagrożeń kryzysowych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 5 grudnia 2008 r. i Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale NBP. 30

31 372,2 mld zł w cenach bieżących i w porównaniu z analogicznym okresem 2007 roku zwiększył się o 3,8%, 160,5 mld USD i w porównaniu z analogicznym okresem 2007 roku zwiększył się o 25,8%. Wartość obrotów w eksporcie wyrażoną w złotych, dolarach i euro w 2008 roku oraz dynamikę ich rozwoju w porównaniu z analogicznym okresem 2007 roku prezentuje Tabela 3.5. Tabela 3.5. Eksport ogółem i według grup krajów w okresie I-XI 2008 r. (Źródło: GUS. Informacje bieżące. Wyniki wstępne r.) I XI , w mln PLN w mln USD w mln EURO I XI 2007 = 100 I XI PLN USD EURO struktura w % Eksport ogółem , , ,8 103,8 125,8 114,0 100,0 100,0 Kraje rozwinięte , , ,9 101,7 123,4 111,7 84,4 82,8 w tym UE , , ,4 101,6 123,3 111,6 79,2 77,5 w tym strefa euro , , ,2 100,9 122,5 110,8 52,5 51,1 Kraje rozwijające się , , ,0 120,2 145,0 132,0 5,8 6,7 Kraje Europy Środkowo Wschodniej , , ,9 111,9 135,0 123,0 9,8 10,5 1. Obroty z krajami UE obejmują: Austrię, Belgię, Bułgarię, Republikę Czeską, Cypr, Danię, Estonię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Irlandię, Litwę, Luksemburg, Łotwę, Maltę, Niderlandy, Niemcy, Portugalię, Słowację, Słowenię, Szwecję, Rumunię, Węgry, Wielką Brytanię, Włochy. 2. Obroty z krajami strefy euro obejmują: Austrię, Belgię, Cypr, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Irlandię, Luksemburg, Maltę, Niderlandy, Niemcy, Portugalię, Słowenię, Włochy. 3.Obroty z krajami Europy Środkowo-Wschodniej obejmują: Albanię, Białoruś, Chorwację, Mołdowę, Rosję i Ukrainę. Wartość eksportu i jego dynamikę w latach według najważniejszych krajów prezentuje Tabela

32 Tabela 3.6. Eksport według ważniejszych krajów w okresie I-XI 2008 r. (Źródło: GUS. Informacje bieżące. Wyniki wstępne r.) I XI Wyszczególnienie w mln PLN w mln USD w mln EURO I XI 2007 = 100 I XI PLN USD EURO struktura w % 1. Niemcy 92868, , ,8 99,4 120,7 109,2 26,1 25,0 2. Francja 23049,9 9929,2 6643,9 105,1 127,5 115,3 6,1 6,2 3. Włochy 22495,4 9680,4 6480,3 94,4 114,3 103,5 6,6 6,0 4. Wielka Brytania 21263,6 9172,3 6137,3 98,9 120,0 108,6 6,0 5,7 5. Czechy 20879,2 9027,1 6033,2 104,8 127,5 115,3 5,6 5,6 6. Rosja 19748,4 8486,9 5707,9 120,5 145,2 132,4 4,6 5,3 7. Niderlandy 14753,3 6362,9 4255,9 106,5 129,3 117,0 3,9 4,0 8. Ukraina 14374,9 6204,5 4161,8 101,8 123,2 112,1 3,9 3,9 9. Szwecja 11905,9 5135,0 3436,4 103,6 125,7 113,8 3,2 3,2 10. Węgry 10462,3 4523,0 3022,8 100,1 121,6 110,0 2,9 2,8 Udział Niemiec w eksporcie był niższy o 1,1 pkt. w porównaniu z 2007 r. i wyniósł 25,0%. Wśród głównych partnerów handlowych Polski najwyższą dynamikę obrotów odnotowano w eksporcie do Rosji, Niderlandów, Francji i Republiki Czeskiej. Obroty z pierwszą dziesiątką naszych partnerów handlowych stanowiły 67,7% eksportu (68,9% w 2007 r.). Strukturę geograficzną polskiego eksportu według krajów w 2008 roku obrazuje Rys

33 Rys. 3.2 Struktura geograficzna obrotów eksportu według krajów w okresie styczeń listopad 2008 roku (Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju rok GUS, Warszawa 25 stycznia 2009 roku) W omawianym okresie w strukturze towarowej eksportu wzrósł udział m.in. maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego, chemikaliów i produktów pokrewnych oraz paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych, natomiast obniżył się m.in. udział towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie według surowca oraz różnych wyrobów przemysłowych. Zwiększył się eksport paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych, napojów i tytoniu, chemikaliów i produktów pokrewnych oraz maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego. W eksporcie przemysłu przetwórczego struktura towarowa zmieniała się korzystnie od kilku lat, tym niemniej nadal było w eksporcie mało wyrobów wysokiej i średniowysokiej techniki, chociaż dynamika tego eksportu w 2008 roku była zaskakująco wysoka. Udział towarów wysokiej techniki w eksporcie ogółem wyniósł 7,7% tj. o 1,4% więcej niż w okresie styczeń listopad 2007 r., ale nadal ten wskaźnik był znacznie niższy od wskaźnika dla UE-27, który wynosił 16,7% w 2006 roku. Udział wyrobów wysokiej i średnio-wysokiej techniki stanowi ponad 50% eksportu firm z udziałem kapitału zagranicznego, a w firmach z kapitałem wyłącznie polskim 28%. Świadczy to o mniejszej innowacyjności tych drugich firm, mniejszych nakładach na badania i rozwój oraz słabszych powiązaniach ze światem nauki, instytucjami B+R itd. Zwiększył się eksport produktów rolno-spożywczych i ich udział w eksporcie ogółem Odnotowano wzrost eksportu produktów rolno-spożywczych do krajów Europy Środkowo - Wschodniej o 15,6%, do krajów rozwiniętych o 1,9% (w tym do UE o 2,1%) oraz spadek do krajów rozwijających się o 10,7%. W strukturze geograficznej eksportu tych produktów wzrósł udział krajów Europy Środkowo-Wschodniej, natomiast obniżył się krajów rozwijających się i krajów rozwiniętych (w tym krajów UE). Łącznie na rynki krajów rozwiniętych i krajów Europy Środkowo-Wschodniej skierowano 94,1% eksportu produktów rolno-spożywczych. 31 Rozwój eksportu żywnością w ostatnich kilku latach jest zasługą programów strukturalnych. 32 Eksport towarów tych wzrósł o 27,2%, co spowodowało, że udział towarów wysokiej techniki w eksporcie ogółem wyniósł 7,7%, ale nadal ten wskaźnik był znacznie 31 Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju rok GUS, Warszawa 25 stycznia 2009 roku 32 Polityka gospodarcza Polski w integrującej się Europie Raport roczny. Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Warszawa