B Y L I Ś M Y S T U D E N T A M I W L A T A C H. U B I E G Ł E G O W I E K U

Transkrypt

1 B Y L I Ś M Y S T U D E N T A M I W L A T A C H. U B I E G Ł E G O W I E K U

2

3 n o t e s e d u k a c y j n y B Y L I Ś M Y S T U D E N T A M I W L A T A C H. U B I E G Ł E G O W I E K U

4

5 Wstęp Byliśmy studentami w latach 70. ubiegłego wieku wprowadzenie idzie nowe Studencki Komitet Solidarności lata 80. zupełnie inny czas nasi rozmówcy krótkie biogramy postaci opowieści fotografie na stronach Pomocnik dla nauczycieli kalendarium bibliografia, filmografia, webografia scenariusze lekcji

6 byliśmy studentami 0 4 WSTĘP O zapisywaniu cudzych opowieści Nie lubimy podziału na historię akademicką i historię mówioną. Jest sztuczny i niepomocny. Narzędzia wykorzystywane przy opisywaniu i analizowaniu przeszłości muszą być najróżniejsze. A w całym zestawie, którym opisywacz przeszłości dysponuje, zdecydowanie powinna się znaleźć historia mówiona. Dokumenty i świadectwa przeszłości często bywają trochę nieprawdziwe. Różne dokumenty, nie tylko te, które pochodzą z działu oral history. A zatem: jaką wartość mają opowieści trochę nieprawdziwe? Otóż: będąc trochę nieprawdziwe zawsze są przynajmniej trochę prawdziwe to po pierwsze. A po drugie zawsze opowiadają jakąś historię, która nas uczy, która nam pokazuje, jak inni: postąpili, przeżyli, zapamiętali. I dzięki takiej nauce jesteśmy bogatsi o cudze doświadczenie. Dziś nie istnieje historia akademicka bez historii mówionej. I każda historia się kłamie: ta mała jedna opowieść i ta wielka, zbudowana na wielu małych i na własnym, historyka, wyobrażeniu o jego kompetencjach. Dlaczego projekt Pamiętanie Peerelu? W czasach, kiedy jedna z nas chodziła do szkoły w czasach Peerelu intensywnie uprawiana polityka historyczna pozbawiła całe pokolenie pamięci przeszłości, bo ta pamięć często była niepoprawna i opozycyjna wobec peerelowskiego porządku. Pewnie dlatego trzeba było wysłuchiwać ludzi i zapisywać ich historie, odzyskiwać ich pamięć. Czas Peerelu to jest czas miniony i za chwilę będzie miniony bezpamiętnie, jeśli nie zostanie zapisany. Dla jednych jest archiwum własnego doświadczenia dzielonego z innymi, dla drugich jest zbiorem archiwalnym powoli przyswajanym i rozumianym. Stąd projekt Pamiętanie Peerelu. Opowieści o wspólnych i indywidualnych sposobach na system Pracujemy bardzo intensywnie i ciekawie. Wspólnie się przejmujemy i śmiejemy nad opowieściami, w których jest pełno wieloznaczności postaw i zdarzeń. Naszymi rozmówcami są ci, którzy opozycjonowali przeciwko systemowi żyli po swojemu, postępowali przeciw czasami tylko w małych, a czasem w największych sprawach. Bardzo staramy się najuczciwiej i najskrupulatniej zapisywać cudze historie, ale nigdy nie mamy przekonania, że zapisujemy je prawdziwie. Szukamy szczegółu, bo w naszym rozumieniu to właśnie szczegół pozwala nam ciut bliżej i prawdziwiej pomyśleć o cudzym doświadczeniu. Szczegół stoi w opozycji do wielkiej polityki historycznej.

7 O serii Pamiętanie Peerelu Powiększamy nasze archiwum, jak pamiętamy Peerel i gromadzimy je w Domu Spotkań z Historią w Warszawie. Podzielimy się naszymi zbiorami za jakiś czas, przedstawiając je w książce i prezentując na wystawie. Tymczasem chcemy pokazywać fragmenty zbioru w serii notesów edukacyjnych dla szkół. Będziemy opowiadać w naszych notesach o zdarzeniach, które się w wielkie wydarzenia historyczne ułożyły na przykład poznański Czerwiec 1956 i o małych doświadczeniach, które pokażą nam codzienność minioną na przykład wczasy w Bułgarii czy prawdziwie surwiwalowe wyprawy w polskie góry w latach 70. Bo ciekawią nas różne poziomy peerelowskiego doświadczenia. O notesie edukacyjnym Byliśmy studentami w latach 70. ubiegłego wieku Drugim w serii Pamiętanie Peerelu jest notes zatytułowany Byliśmy studentami w latach 70. ubiegłego wieku. Notes to trochę jak notatnik nie ma w nim wszystkich najważniejszych informacji, bo nie jest książką na temat, a tym bardziej nie jest podręcznikiem. Ale jest edukacyjny, bo chcielibyśmy, żeby służył dobrze uczniom i nauczycielom. Żeby dzięki tym fragmentom uczniowie łatwiej pojęli przeszłe doświadczenia a w ten sposób łatwiej rozumieli swój czas i swoje życie. Chcemy Państwa zaciekawić tematem. Naturalnie wybór wątków jest tylko naszą propozycją, jedną z wielu, które można by sformułować. Mamy nadzieję, że notes edukacyjny będzie wykorzystywany na różnych lekcjach nie tylko historii. Proponujemy dwa scenariusze do prowadzenia zajęć. Na naszej stronie internetowej przedstawimy nauczycielom dodatkowe pomoce. Dziękujemy wszystkim, którzy zechcieli pracować nad drugim notesem edukacyjnym serii Pamiętanie Peerelu. A także tym, którzy umożliwili wydanie tej publikacji. byliśmy studentami 0 5 WSTĘP A G J W

8

9 Mieliśmy fantastyczną młodość. Niesamowite się potworzyły więzi międzyludzkie. Bo nic nie było wokół, tylko taka szarość. Taki beton wkoło. I myśmy się tak mocno trzymali razem. Do dzisiaj mój rocznik ze studiów co roku z całego świata się zjeżdża i na dwa tygodnie płyniemy na przykład Czarną Hańczą czy gdzieś z żaglami albo kanoe. My się uwielbiamy. MARIUSZ WILCZYŃSKI, na przełomie lat 70. i 80. student Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Łodzi Studiowanie to czas pobudzenia intelektualnego: poznawania wielu ludzi, ścierania się poglądów. Jednak przełom lat 60. i 70. stwarza specyficzną sytuację na polskich uczelniach. Wydarzenia marcowe były pierwszymi masowymi wystąpieniami studentów w historii Peerelu. Okrzyki protestujących Chcemy kultury bez cenzury! spotkały się z brutalną reakcją władz. Miejsce wyrzuconych po Marcu 1968 profesorów akademickich zajęli tak zwani docenci marcowi naukowcy pośpiesznie awansowani za dyspozycyjność wobec Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a nie za dorobek naukowy. W 1968 dwukrotnie znowelizowano ustawę o szkolnictwie wyższym. Nowe zapisy wprowadziły kwalifikacje ideowe i moralne jako dodatkowe kryteria przy zatrudnianiu kadry akademickiej. Wykładowcy zostali zobowiązani do nauczania w duchu socjalistycznym, politycznym i internacjonalistycznym. Chodziło o przygotowanie studentów do aktywnego budowania socjalizmu. Jednocześnie do senatów uczelni weszli nowi członkowie: sekretarze komitetów uczelnianych partii, kierownicy studiów wojskowych i przewodniczący komisji kontroli rektorskich osoby w pełni lojalne wobec władz. Zmniejszeniu autonomii uczelni służyło także odebranie senatowi prawa wybierania rektora, który od tej pory był mianowany i odwoływany przez ministra. Po Marcu 1968 opozycja studencka jest bardzo słaba. Dopiero ludzie, którzy studiują w latach 70. zainicjują zorganizowaną działalność opozycyjną. Niepokorni studenci spotkają się w kołach naukowych i na obozach. Po kilku latach wykształcą środowiska zdolne do jawnego oporu przeciwko władzom.

10

11 I I D Z I E N O W E

12 byliśmy studentami 1 0 IDZIE NOWE 11 grudnia 1970 zapadła decyzja o tak zwanej regulacji cen. Pod tym określeniem kryły się duże podwyżki cen podstawowych artykułów: żywności, węgla, tkanin, obuwia, środków czystości. Równolegle staniały niektóre dobra trwałe, na przykład maszyny do szycia, odkurzacze i... lokomotywy. W Gdańsku rozpoczynają się strajki. Dzień później strajkują także stoczniowcy w Gdyni i pracownicy innych trójmiejskich przedsiębiorstw. Na Wybrzeżu dochodzi do walk ulicznych z milicją i wojskiem, ginie co najmniej 45 osób. Bo rzeczywiście ta krew na Wybrzeżu wstrząsnęła wszystkimi. EWA HOŁUSZKO, w 1970 studentka Uniwersytetu Warszawskiego Siedzi Lech Dymarski i mój brat [Jarek], i jedziemy do nas, i Lechu mówi takie zdanie Rozumiem los partyzanta, który jest z guerilli południowoamerykańskiej i ginie, bo go rozwalają. Ale żeby strzelać do robotników, którzy o szóstej rano idą do roboty, to tego im, kurwa, nie wybaczę! ANDRZEJ MASZEWSKI, w drugiej połowie lat 70. student Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Po wydarzeniach Grudnia 1970 ustępuje Władysław Gomułka. Jego miejsce zajmuje Edward Gierek, wcześniej pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. Nowy przywódca ma opinię dobrego gospodarza. Syn polskich emigrantów, po latach pracy w kopalniach we Francji i Belgii, potrafi nawiązać osobisty kontakt z robotnikami. 25 stycznia 1971 Gierek przyjeżdża do Gdańska. W długim wystąpieniu zabiegał o zaufanie i pomoc robotników, obiecując im współudział w zarządzaniu państwem. Jak? Pomożecie? pyta stoczniowców. Po przaśnym końcu lat 60. początek dekady Gierka przynosi obiecujące zmiany, także w wizerunku rządzących. W telewizji pojawiają się migawki z życia codziennego pierwszego sekretarza, z uroczystości otwarcia nowo ukończonych inwestycji i ze spotkań z zachodnimi dyplomatami, a po Polsce krążą złośliwe plotki, że pierwsza dama Stanisława Gierek ma fryzjera w Paryżu. Chcąc zyskać poparcie społeczne, nowa ekipa planuje zwiększyć dostępność towarów powszechnego użytku. Ponieważ sytuacja ekonomiczna Polski nie pozwala na samodzielne finansowanie inwestycji, rząd zaciąga wielomiliardowe pożyczki w bankach zachodnich. W latach 70. w porównaniu z dekadą poprzednią rośnie stopa życiowa obywateli. Pojawiają się nowe technologie: magnetofony kasetowe MK-125 na francuskiej licencji Thompsona, autobusy miejskie marki Berliet, programy telewizyjne w kolorze. Powstają osiedla mieszkaniowe z wielkiej płyty i pierwsze drogi szybkiego ruchu. W sklepach czasem można kupić tak zwane towary luksusowe: w spożywczych ketchup, pepsi i coca-colę, kubańskie pomarańcze, w Modzie Polskiej enerdowskie swetry wełniane, a w domach towarowych pierwsze spodnie z teksasu i ciuchy z kolekcji polskiej projektantki, Barbary Hoff. Toczy się względnie ustabilizowane i, jak się wydaje, coraz zasobniejsze życie. Ale nie zmienia się ani system gospodarczy, ani scentralizowany model zarządzania przedsiębiorstwami inwestycje często są chybione, towary złej jakości i nie mogą konkurować z zachodnimi. Szybko skonsumowane kredyty trzeba będzie spłacać przez kolejne dziesięciolecia. To był początek gierkowszczyzny, poczucie może nie tyle luzu politycznego, ale jednak pewnego optymizmu. Jeśli chodzi o sprawy materialne, to bardziej się wtedy kolorowo zrobiło: koniak francuski i czekolada szwajcarska się w sklepach pojawiły. Pamiętam dżinsy za siedem dolarów,

13 rajfle, jak to się mówiło, marzenie każdego młodego człowieka. A te rzeczy atrakcyjne, zachodnie, typu coca-cola, za Gierka pojawiły się nie tylko w Peweksach. ALEKSANDER GLEICHGEWICHT, w latach 70. student Uniwersytetu Wrocławskiego W 1973 jak grom z jasnego nieba Gierek jakiś wymysł miał pojawiają się w kioskach Ruchu Gauloisesy i Marlboro. Drogie były. Przebitka duża, więc tylko niektórzy z nas mogli sobie na nie pozwolić. Kosztowały trzydzieści, trzydzieści pięć złotych. Osiemnaście złotych, pamiętam jak dziś, kosztowały polskie Carmeny. Szesnaście Karo, a Emersony cztery albo pięć złotych. RYSZARD CZAPARA, w latach 70. student Akademii Rolniczej w Poznaniu Kiedy jeździłem na obozy i uczestniczyłem w badaniach socjologicznych to są lata 1972, 1973, 1974 generalnie była taka dobra, optymistyczna atmosfera. Może jesteśmy trochę z peryferii Europy, zacofani, mieliśmy za sobą ciężki okres, ale jest fajnie, są perspektywy. Był i ten mały fiat, i ci chłopi na Podlasiu, którzy mówili A, syn pojechał do pracy w kopalni, ma tam mieszkanie. Nie wiedzieliśmy, że to jest wszystko na kredyt. Widzieliśmy i odczuwaliśmy, jak stare miesza się z nowym, jak Polska zaczyna się modernizować. Pamiętam słowo kluczowe licencja. Coś kupuje się na licencję, coś robi się na licencji. Widziałem też pazerność na nowe sprzęty, żeby kupować. Ci ludzie pamiętali jeszcze, kiedy się elektryfikowały ich wsie. Pamiętam kilku chłopów, którzy nas specjalnie prowadzili do stodoły i stajni i z radością mówili Proszę, my tutaj mamy światło, nie tylko w domu, ale nawet w stajni, w szopie, w magazynie. To był najbardziej klasyczny okres budowania takich domów prostych sześcianów, co dzisiaj uważamy za szczyt bezguścia. Na to wtedy patrzono z radością, cieszono się. Była radość z mieszkania w murowanych domach, czteropokojowych. Nam pokazywano te różne pokoje, że jest to już dom spełniający pewne standardy. Byliśmy jako miastowi trochę dziwni, nietypowi. Nas częstowano kawą. To był taki stereotyp: z miasta, inteligent, student, to kawę pewnie pije. Jak przyszedł sąsiad, to kompot dali albo wodę, albo kieliszek wódki. ANDRZEJ KRAWCZYK, w latach 70. student Uniwersytetu Warszawskiego Było gigantyczne przeżycie, jak po raz pierwszy pojawiła się coca-cola w puszkach. Nawet nie sam smak coca-coli, tylko to, że jest puszka. I potem tę puszkę było można na przykład przerobić na piórnik i to mogło stać na biurku. Słuchało się Beatlesów, Deep Purple, Rolling Stonesów. Pamiętam, że były adaptery Bambino, potem magnetofony kasetowe, takie grundigi się pokazały, jeszcze przedtem było coś takiego większego, takie bydlę polskie dzierżoniów [magnetofon produkowany w fabryce Diora w Dzierżoniowie]. Byłem strasznie dumny, ponieważ dostałem spodnie biodrówki wtedy były modne modne były też koszule rozchełstane, jakieś takie hippie-green albo yellow, krzyczące w oczy. Na prywatkach rzeczą obowiązkową była sałatka jarzynowa w ogromnej ilości i na przykład szynka konserwowa. Z puszki, takie Polish ham. KRZYSZTOF RUTKOWSKI, w latach 70. student Uniwersytetu Warszawskiego byliśmy studentami IDZIE NOWE 1 1 Pewex sieć sklepów, w których za dewizy lub emitowane przez polski bank bony można było kupić towary importowane z Zachodu i towary polskie przeznaczone na eksport, niedostępne w innych miejscach.

14 byliśmy studentami 1 2 IDZIE NOWE Początek lat 70. przyniósł ułatwienia w wyjazdach zagranicznych. Paszport mogły otrzymać osoby, które miały konta dewizowe. Gierek wprowadził możliwość wpłacania do banku obcej waluty bez dokumentowania źródła jej pochodzenia. W ten sposób państwo pozyskiwało pieniądze (dotychczas przechowywane w skarpecie, kupione na czarnym rynku czy przesyłane w listach z zagranicy), a także kontrolę nad oszczędnościami obywateli. Elementem propagandy sukcesu stały się też ułatwienia w turystyce zagranicznej i krajowej. Oczywiście dużo łatwiej było wyjechać do krajów tak zwanej demokracji ludowej niż na Zachód. Uzyskanie paszportu uzależniano od pokornej postawy obywatela wobec rządzących i wymagało ono wielu formalności, między innymi: złożenia podania wraz z zaproszeniem od obcokrajowca lub instytucji zagranicznej, zgody zakładu pracy lub uczelni. Studenci wykorzystywali pobyty na Zachodzie na pracę, w której przez kilka tygodni zarabiali wielokrotność miesięcznych pensji swoich rodziców. Ponadto każdy wyjazd stwarzał chętnym (nie było ich wielu) możliwość kupienia lub otrzymania wydawnictw emigracyjnych niedostępnych w kraju. Na Zachód wyjechałem pierwszy raz w Ja tam nie miałem żadnej rodziny, więc kolega mi załatwił zaproszenie do Anglii. Później byłem jeszcze w NRD w hufcu pracy, w lecie, w I w 1975 oraz 1976 w Szwecji też do roboty. Do tego kraju tak jak i do Finlandii oraz Austrii nie wymagano wiz. Wystarczał paszport, jeśli się nie podpadło (a ja jeszcze wówczas byłem czysty ) dostawało się go. A w Szwecji po prostu się przyjeżdżało, chodziło po pośredniakach, po chłopach, po ogrodach i się szukało pracy: w szklarniach przy kwiatkach, przy ogórkach. Zawsze się coś zarobiło. Zwiedziłem jeszcze Hiszpanię. Kupiłem sobie w Szwecji wycieczkę [do Hiszpanii] nie wiem, czy było wolno, ale nikt się nie czepiał. Wizę załatwiłem w Malmoe. Pieniądze na wyjazd można było kupić [w Polsce], legalnie chyba 130 dolarów. Resztę się jakoś zdobywało na czarnym rynku. Były też konta dolarowe, na które ktoś z zagranicy mógł legalnie wpłacać pieniądze. I tak się kombinowało. To zawsze były śmieszne grosze na parę dni. [W Polsce] dolarów to była pensja miesięczna, a tam na parę paczek papierosów, kilka piw wystarczało. Pamiętajmy, że w 1973, 1974, to był pewien nawet optymizm. Ja zawsze byłem ostro antykomunistycznych poglądów, ale jako młody człowiek mało się przejmowałem gospodarką. I szok na czym polegał? że tam jest wszystkiego pełno, że wszystko jest kolorowe, że jest wolność, jest demokracja. Tego mi brakowało. Pamiętam rozmowę z jakimiś młodymi Francuzami w Ja im tłumaczyłem, że to [brak demokracji] nam doskwiera, natomiast, jeśli chodzi o gospodarkę, poziom życia, dobrze wojna, zapóźnienia, jesteśmy za wami, ale będziemy się tak za wami posuwać i za 20 lat u nas będzie tak, jak u was teraz. ALEKSANDER GLEICHGEWICHT Na Zachód pierwszy raz pojechałam do Anglii po pierwszym roku studiów, czyli w roku Dostałam zaproszenie, które było jakąś kompletną fikcją oczywiście. Przez Niemkę znajomą była przyjaciółką rodziców zaprosili mnie jacyś obcy Anglicy. Pojechałam do pracy. W następnym roku byłam całe wakacje w Londynie. Było barwnie. Na końcu pracowałam w klubie nocnym. Miałam jakieś środowisko Węgrów wyjechanych [po stłumionym powstaniu węgierskim w 1956] o pół pokolenia starszych ode mnie. Więc oni w ogóle byli zdumieni, że ja chcę wrócić i za punkt honoru sobie postawili, że mnie Czarny rynek silnie rozwinięty w Peerelu nielegalny obrót towarami, np.: mięsem z prywatnego uboju, kosmetykami i ubraniami z zagranicy, alkoholem, a także obcą walutą i złotem; handlarzy obcą walutą nazywano cinkciarzami.

15

16 byliśmy studentami 1 4 IDZIE NOWE zatrzymają na siłę. Że ja jestem kretynka, że chcę wracać do tej Polski! Chcieli mi męża kupić, za sto funtów. [W latach 70., głównie w Niemczech i Wielkiej Brytanii, Polacy zawierali fikcyjne śluby, żeby uzyskać obcy paszport]. A ja nie chciałam. I potem był wieczór pożegnalny. Ja jakaś taka rozbawiona, roztańczona, rozwinkowana i tak sobie myślę Boże, jak tu jest fajnie! Do czego ja wracam? Zostaję! I wtedy oni do mnie Dobra, to my ci tego męża kupimy. Ja mówię Nie, nie, to już jadę! Tak że wróciłam. Ja taka byłam dobra uczennica. Tu mnie ciągnęło, byłam bardzo studiami zainteresowana. Skotłowana tym innym światem i targana wątpliwościami, który świat bardziej mnie korci, już wtedy otarłam się o lektury uświadamiające. Chociaż podchodziłam do nich jak pies do jeża, chociaż miałam głęboko wbudowany przez socjalizm strach, żeby ich nie tykać! Wtedy w dzielnicy Earl s Court była taka w księgarnia Orbis [Orbis Books Ltd., 66 Kenway Road]. Poszłam do niej. I tam była emigracyjna literatura polska i po jednym egzemplarzu można było wszystkiego wziąć za darmo. Znaczy, podpisywało się może i nazwiskiem że to jest na wywóz do Polski. Pamiętam mgliście właściciela księgarni; bardzo miły był. Może ta wizyta zdecydowała, że wróciłam? ANNA KOŁYSZKO, w latach 70. studentka Uniwersytetu Warszawskiego Kiedy ostatni studenci pamiętający wydarzenia marcowe opuścili mury uczelni, władze postanowiły podporządkować sobie ruch młodzieżowy. Zrzeszenie Studentów Polskich było jedyną legalnie działającą wówczas organizacją studencką. W 1973 odbył się Kongres ZSP. Dołączyli do niego delegaci silnie zideologizowanych: Związku Młodzieży Socjalistycznej i Związku Młodzieży Wiejskiej. W ten sposób Kongres ZSP stał się Kongresem Studentów Polskich, który powołał Socjalistyczny Związek Studentów Polskich przybudówkę PZPR, będącą dla niektórych szczeblem do partyjnej kariery. Już w 1975 do SZSP należały ok. 234 tysiące na 280 tysięcy studentów dziennych. To mniej więcej było w 1972, równocześnie z tym, jak Gierek postanowił zjednoczyć organizacje młodzieżowe. Ja należałam, tak jak wszyscy, do ZSP formalnie, bo moja dusza nie należała do tego miejsca. Jakoś tam się zapisałam. No, wiem dlaczego bo to był w tym czasie pewien sposób odróżnienia się: że ktoś się zapisuje do ZSP, a nie do ZMS. Jak się zaczęło zjednoczenie, to sobie przypomniałam, że należę do ZSP. Chyba nawet zapłaciłam składki. Miały być dwa zjazdy. Pierwszy, który miał zgodzić się na to, że wchodzimy teraz we wspólny drugi zjazd, który tworzy nową organizację z ZMS-em. Były wybory delegatów, w dwóch etapach, raz na etapie wydziału i dwa uczelni. I nad tym wszystkim starała się zapanować podstawowa organizacja partyjna. I pamiętam, że zrobili jakąś manipulację przy wyborach na szczebel uczelniany. Rezultat był taki, że myśmy [przeciwnicy zjednoczenia] mieli mniej delegatów, niż powinniśmy. Potem odbyły się wybory uniwersyteckie. No i w tych wyborach czterech delegatów opozycyjnych, że tak powiem, przeszło. Z czego by wynikało, że nie panowano nad tymi wyborami jednak na wydziałach. Ja byłam w tej czwórce, był jeszcze Konrad Bieliński, Tadek Szawiel z socjologii i Jacek Santorski z psychologii.

17 Potem się odbył zjazd ZSP. No, to było bardzo dramatyczne wydarzenie! Myśmy się zbierali w tym gronie delegatów, plus Staszek Krajewski, Kazik Wóycicki i jeszcze parę osób; żeśmy przygotowywali wystąpienie, które miał przeczytać Jacek Santorski. Ubecja po prostu deptała nam po piętach, to znaczy, jeździli z nami windami, starali się nas przestraszyć i pamiętam, że ja się zupełnie nie bałam, bo nie przekazano mi w domu tych dramatów, co się może ze mną stać. Ubecy się tak charakterystycznie dosyć ubierali, to już z późniejszych doświadczeń pamiętam. Przede wszystkim nosili siatki na zakupy albo teczki. I jak w okolicy się pojawiało dużo facetów niskiego wzrostu, ubranych w takie płaszczyki w kolorach ochronnych, z siatkami lub teczkami to byli ubecy. Albo siedzieli godzinami w nieruchomych polskich fiatach z odkręconą szybą. Po fizjonomii się ich też rozpoznawało. To przemówienie, któreśmy pisali dla Jacka Santorskiego, było bardzo dramatyczne, żeśmy tłumaczyli, dlaczego pluralizm, demokracja, itd. No i, ku naszemu zdumieniu, jak było głosowanie za przejściem do tego drugiego zjazdu, czyli decyzja, żeby dać się połączyć z ZMS-em, to poza nami jeszcze tylko jedna osoba głosowała przeciwko zjednoczeniu i to był człowiek z KUL-u. I ani Konrad, ani Staszek, ani nikt z nas do tej chwili nie wie, kto to był. Strasznie żałuję, bo to było niebywałe; on się odważył podnieść tę rękę w takiej samotności. Pamiętam, że się rozglądam po sali i wystaje bardzo daleko od nas jedna ręka i człowiek, który jest kompletnie niewidoczny, on się zapadł w fotelu, żeby go nie było widać. IRENA WÓYCICKA, na przełomie lat 60. i 70. studentka Uniwersytetu Warszawskiego Służba Bezpieczeństwa (SB) tajna policja podległa Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, działająca w latach ; zajmowała się inwigilacją i zwalczaniem środowisk opozycyjnych; funkcjonariuszy SB nazywano potocznie ubekami, esbekami, ubecją. W kwestionariuszu paszportowym było napisane, że dziekan musi to podpisać. Idę do dziekanatu i pani mówi Najpierw musi pan pójść do organizacji młodzieżowej po opinię. Ja mówię Ale do jakiej organizacji? No, jakiej? Jedna jest organizacja, tam na ulicy Szewskiej, na górze [SZSP]. No, to poszedłem i mówię Słuchajcie, podpiszcie ten wniosek. A właśnie pojawił się taki skubaniec, on był starszy o dwa lata i studiował prawo. Ja wtedy studiowałem administrację. Był to rok On mówi No dobra, tu jest deklaracja, zapisz się do organizacji. Ja mówię Nie, ja przyszedłem, żebyście mi to (kwestionariusz paszportowy) podpisali, ale ja się zapisać do organizacji nie chcę. Jak nie chcesz, to ja ci nie podpiszę. Jak mi nie podpiszesz, to ja nie dostanę paszportu. To jest twój problem. Poleciałem wtedy do dziekana, a on mówi Niech pan pójdzie do starosty roku i niech on panu napisze, że jest pan miły i uprzejmy. Rzeczywiście poszedłem i znalazłem człowieka, to był Adaś Gierak. On mi napisał różne głupoty w stylu uczynny, itd. i wszystko załatwiłem. Jednak jak człowiek chciał ten durny system obejść, to się obeszło. ZBIGNIEW GIERUŃ BANASZEWSKI, w drugiej połowie lat 70. student Uniwersytetu Wrocławskiego Polityka wkracza w życie studentów każdego dnia. W 1975 student Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, Stanisław Kruszyński, zostaje wyrzucony z uczelni za to, że w listach do brata krytykuje system. Podobny los spotyka Jacka Smykałę ze Szczecina, który w czasie ćwiczeń z nauk politycznych ośmielił się wyrazić negatywną opinię o polityce państwa. Program zajęć akademickich jest przykrawany dla potrzeb systemu, praktyki mają kształtować etos pracy socjalistycznej, praca dyplomowa musi być poprawna także ideologicznie. Rekordy bezsensu biją obowiązbyliśmy studentami 1 5 IDZIE NOWE

18 byliśmy studentami 1 6 IDZIE NOWE kowe zajęcia z przysposobienia wojskowego prowadzone zazwyczaj przez oficerów-nieudaczników, karnie oddelegowanych do pracy ze studentami. Studenci, rzekomo szkoleni na oficerów w razie wybuchu wojny, w rzeczywistości muszą wysłuchiwać bajek o nowoczesnym uzbrojeniu polskiej armii i wkuwać przestarzałą terminologię wojskową. Od lojalności studenta zależy jego kariera zawodowa: anglista może trafić do dobrego liceum w dużym mieście albo do zakładowej biblioteki w mieście powiatowym, w której utknie na całe życie. Ogólnie jestem pozytywnie nastawiony do życia i dobrze wspominam czas studiów. Mimo dosyć dramatycznego zakończenia. A dramatycznego dlatego, że musiałem dwa razy robić dyplom oba na ten sam temat. Chciałem zrobić taką plakatową panoramę Polski złożoną z cykli poświęconych różnym zagadnieniom: ludziom kultury i nauki, przemysłowi, gospodarce. Wówczas, w 1979, mogło to wyglądać podejrzanie i naiwnie. Otwierającym plakatem, w przypadku pierwszego dyplomu, była wielopokoleniowa polska rodzina portret namalowany przy pustym białym stole, z niewielką ilością czerwieni. Plakat powstał na podstawie zdjęcia zamieszczonego w Polityce. To nie było realistyczne, to było ekspresjonistyczne. Były dwa elementy: jeden to była ekspresyjna deformacja tych osób, drugi to ten pusty stół. Myślę, że ekspresjonizm mniej przeszkadzał komisji niż pusty stół. Ci ludzie nie byli w stanie tego zaakceptować. Mogłem sobie tylko w ten sposób tłumaczyć ich decyzję. I ani nie zdałem, ani mnie nie ulano, tylko mi nie przyjęto dyplomu. Był to dla mnie szok. Ani promotorzy, ani rektor, nikt mi dokładnie nie chciał powiedzieć, dlaczego podjęto taką decyzję. Komisja sobie poszła i koniec pieśni. Rzeczywiście, dziś patrząc na to, powinienem dochodzić prawdy, ale wówczas nie miałem determinacji i nie wiedziałem, co należy zrobić. Jeśli wszyscy milczą i nie masz się kogo spytać, no to co masz zrobić? ANDRZEJ PIĄTEK, w latach 70. student Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu No i na wojsku to się działy cuda. Ponieważ myśmy chcieli spać z tyłu sali, więc dziewczyny z dużymi dekoltami zawsze siadały z przodu i patrzyły na tych pułkowników. Oni wymiękali po prostu. Czerwoni się robili, siadali. Te dziewczyny były śliczne i one pytały Czy naprawdę mamy najlepszy sprzęt w wojskach armii Układu Warszawskiego? Proszę nam coś opowiedzieć! Albo Jak się zabezpiecza w razie wybuchu atomowego? Bo oni nam naprawdę tłumaczyli, że jak będzie wybuch atomowy, to trzeba zobaczyć, z której strony, i się położyć nogami w stronę wybuchu i przykryć głowę gazetą. I to nie jest dowcip! Wojskowi to byli jedyni ludzie, którzy tak naprawdę, w moim odczuciu, poważnie to traktowali. Przez pierwszy i drugi rok było nauczanie polityczne na studiach. Ta polityka to w ogóle srał pies! Przychodziło dwudziestu długowłosych, każdy patrzył w inną stronę. Ocena mogła spowodować brak promocji, gdyby była dwója i nie zdana poprawka, ale przynajmniej w naszej szkole było tak, że wszystkie teoretyczne przedmioty były fikcją. I polityka wyglądała w ten sam sposób. Ja pamiętam ze trzy zajęcia. Jak się ta baba nazywała? Ona była dosyć ambitna, ściągnęła jakiegoś reżysera, który nam pitolił o jakimś filmie propagandowym, ale to każdy miał w dupie. Natomiast ona kiedyś mówiła Wiecie państwo, kupiłam sobie brukselkę. Państwo wiecie, co to jest brukselka? To jest taka tyci kapustka. Albo przez pół roku nam na okrągło chrzaniła z załzawionymi ze wzruszenia oczyma, że jakie to piękne, że Iwaszkiewicz kazał się pochować w czapce górniczej, i że jak go tak wystrojonego jak na bal przebierańców chowali, to towarzyszowi Gierkowi musiało być bardzo miło. Taki był poziom nauczania. MARIUSZ WILCZYŃSKI Układ Warszawski (Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej) organizacja wojskowo-polityczna zrzeszająca w latach państwa socjalistyczne; instrument wojskowego nacisku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na państwa satelickie.

19 Miejscem wolności myśli i słowa stają się spotkania w ramach kół naukowych. Ale w Peerelu każde przedsięwzięcie społeczne, niezainicjowane przez oficjalne organa, jest rozumiane jako potencjalnie wrogie państwu. Partia chce kontrolować wszystkie sfery życia obywateli, świadoma, że pozbawione nadzoru wolnomyślicielstwo musi prędzej czy później doprowadzić do stawiania niewygodnych pytań. Zostałem przewodniczącym Warszawskiego Koła Polonistów. Z kilkoma kolegami i koleżankami zaczęliśmy się buntować. Jak to?! My mamy książki i tam jest napisane tak: Jan Sławiński, Michał Głowiński, Maria Janion [pracownicy Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, oskarżani przez partyjnych naukowców z Uniwersytetu Warszawskiego o rewizjonizm]. No, gdzie oni są? Bardzo szybko się dowiedzieliśmy, gdzie oni są. Obok, w Pałacu Staszica [siedziba PAN]. Tylko, że nie mają prawa wstępu na uniwersytet. No to zapraszamy! Kogo zapraszamy? Michała Głowińskiego! A ponieważ ja rzeczywiście uchodziłem za kogoś w rodzaju niesłychanie zdolnego człowieka, więc nikt nie powie mi, że koło polonistów nie może zaprosić Michała Głowińskiego! Opiekunem naukowym był taki marcowy docent. Ubek, to jasne! Nie wiedziałem wtedy, że on jest ubek, bo nie wiedziałem, co to jest ubek. To ja do niego idę i mówię, że w ramach koła polonistów to pana docenta serdecznie zapraszamy na nasze spotkanie z Michałem Głowińskim, powiedzmy. Panie Krzysztofie, a dlaczego ten? Tyle jest ciekawych pisarzy pyta. Tak jest, to drugim razem zrobimy z innym, a teraz właśnie postanowiliśmy zrobić z tym. KRZYSZTOF RUTKOWSKI Dzięki większej swobodzie wyjazdów prywatnych rozwijają się niezależne grupy turystyczne. Niektóre stają się wylęgarnią opozycji: rajdy harcerskie, studenckie, obozy Klubu Inteligencji Katolickiej, duszpasterstwa akademickiego czy wyjazdy kół naukowych. Wówczas dosyć tanie były wyjazdy, zwłaszcza w południową Polskę, organizowane przez takie wielkie instytucje jak Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich. To była potęga, prawie że elitarny klub! Beskidy uosabiały wolność i fascynację cerkiewkami łemkowskimi. Wtedy bardzo często jeżdżono tam na dwa miesiące. To wszystko było tanie; były trzy rodzaje herbaty: Madras, Ulung i Gruzińska, wszystkie trzy podłe; kiełbasa Zwyczajna i Krakowska, obie podłe; chleb, drugorzędne konserwy rybne to wszystko było podłe, prymitywne, ale tanie. To był inny tryb życia niż dzisiejszy: mało pieniędzy, dużo czasu. Na obozach studenckich czy spotkaniach śpiewaliśmy. Pamiętam, że na początku studiów śpiewało się jeszcze piosenki z Marca 1968, które z czasem zaniknęły. Pamiętam jedną z nich: Mieciu M. [Mieczysław Moczar], Mieciu M. gdzieś, pierdoło, podział swoje KBW? [Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego], czy: Uzbrojeni dziś w gazrurki przystąpimy do rozbiórki uniwerka, polibudy i AM. Do nas dochodziły one od starszych kolegów, a roczniki dwa lata po mnie już ich nie znały. Jak byliśmy na ogniskach czy imprezach towarzyskich, nasi starsi koledzy śpiewali Wyklęty powstań ludu ziemi.... Jedyne, co nas wszystkich łączyło to rosyjskie piosenki, ukraińskie, Wysocki. ANDRZEJ KRAWCZYK Ja całe życie studenckie spędzałam w Tatrach, można powiedzieć. To były wyjazdy zawsze większej liczby osób, czasem w ramach koła naukowego. To było też miejsce, gdzie spotykaliśmy znowu tych samych ludzi. Myśmy się cały czas spotykali, w tym samym środowisku, no opozycyjnym to jest za dużo powiedziane, ale takiej byliśmy studentami 1 7 IDZIE NOWE

20 byliśmy studentami IDZIE NOWE 1 8 niepokornej młodzieży z Uniwersytetu Warszawskiego czy Politechniki Warszawskiej. Gdzieś od 1972 różne środowiska młodzieży studenckiej, tej niepokornej, zaczęły się spotykać. Wspólnie przeżywaliśmy poezję nowej fali, poetów typu: Stanisław Barańczak, Zdzisław Jaskuła czy Ryszard Krynicki. IRENA WÓYCICKA Na obrzeżach peerelowskiego marazmu rozwijają się alternatywne pomysły. Aktywni są debiutujący pod koniec lat 60. młodzi poeci i pisarze: Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak, Jacek Kleyff. We Wrocławiu działa Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, w Krakowie Cricott II Tadeusza Kantora i Teatr STU, w Lublinie Scena Plastyczna KUL-u Leszka Mądzika, a w Poznaniu Teatr Ósmego Dnia Lecha Raczaka. Do Polski trafiają płyty z zachodnią muzyką rockową. Powstaje kino moralnego niepokoju. W filmach Zanussiego, Holland, Kijowskiego jedni bohaterowie zaczynają dostrzegać, że życie wymusza na nich kompromisy, inni zaś płacą wysoką cenę za niezłomną postawę. Bez dwóch zdań Teatr Ósmego Dnia to w Poznaniu był ważny fenomen dla przełamywania barier, dla stawiania pewnych kroków, decydowania, na ile się jeszcze godzić, a na ile nie. Jego znaczenie było zupełnie niebywałe w sensie pewnego miejsca, w którym uzyskiwało się oddech, uzyskiwało się otworzenie głowy, gdzie spotykać można było ludzi, którzy mają dosyć. Tylko trudne do zrozumienia dla kogoś, kto nie zna tamtych czasów, będzie Teatr Ósmego Dnia założony przez studentów w Poznaniu w 1964, popularnie nazywany Ósemkami; choć działał w strukturze ZSP, a później SZSP, jego przedstawienia kontestowały sytuację polityczną w kraju; w latach teatrem kierował Lech Raczak; w 1978 SB sfingowała proces przeciwko aktorom teatru; teatr istnieje do dziś. z pewnością, kiedy usłyszy, że Teatr Ósmego Dnia działający w opozycji, jednocześnie funkcjonował w ramach istniejących struktur komuny, czyli był zakotwiczony przy ZSP [SZSP], miał swoje pomieszczenie dzięki zrzeszeniu w Od Nowie [klub studencki], że w pewnym momencie był przyczepiony czy też przydzielony do Estrady Poznańskiej. Bo taka też była intencja władzy: chciano oswoić, wtopić w system, załagodzić, dać etaty. A czasami było jeszcze inaczej, czasami ktoś porządny był w tym ZSP, ktoś, kto po prostu chciał pomóc. I to jest właśnie bardzo istotne, że można tworzyć teatr tak naprawdę opozycyjny w ramach struktur, które były w komunie. Myślę, że niektórym dziś trudno to zrozumieć. Jesienią 1978 byłem z Jarkiem [brat] na procesie Teatru w Warszawie. Pierwszy proces polityczny, jaki w życiu widziałem. I pierwszy raz zobaczyłem paru ubeków. Pierwszy raz zrozumiałem też, że to prawo jest zupełnie służalcze, instrumentalne, bezwzględne, że tu nie ma żadnej sprawiedliwości. Ale znamienne jest też to, że ja tam pojechałem, ponieważ byłem właścicielem dużego fiata 125p po tatusiu i wyprawa była tym samochodem. Jechał Jarek i jego przyjaciel Mariusz Tuliński. I jechał również Mirek Słowiński, który był szefem Zrzeszenia Studentów Polskich, a wtedy już chyba nawet tego drugiego zrzeszenia SZSP. Jechał na ten proces, ponieważ Teatr Ósmego Dnia działał przy SZSP. I ta cała ekipa jechała jednym samochodem. I to było normalne, ten kraj był taki. ANDRZEJ MASZEWSKI Myśmy czytali te same książki, myśmy dyskutowali o książkach, a potem też działaliśmy, można by powiedzieć, politycznie. Jednocześnie spotykaliśmy się na bankietach, wtedy tak to się nazywało. To było tak: organizator mówił Robię bankiet! A potem tam się pojawiali ludzie, znajomi, znajomi znajomych, znajomi znajomych znajomych. Zaletą tych bankietów było to, że one były totalnie otwarte. No, trzeba było przynieść jakiś alkohol ze sobą, wyboru specjalnie dużego nie było. Często śpiewano albo odbywały się takie nieofi-

21 Piosenka opozycyjna w latach 70. twórczość artystyczna stała się jedną z form protestu przeciwko władzy; szczególnie popularna była piosenka; za bardów opozycji uważano m.in. Jacka Kaczmarskiego, Przemysława Gintrowskiego, Jana Kelusa, Jacka Kleyffa i Rosjan: Włodzimierza Wysockiego, Bułata Okudżawę, Aleksandra Galicza; ich utwory były nielegalnie rozprowadzane; niektóre z nich, np. Mury Jacka Kaczmarskiego stały się nieformalnymi hymnami opozycji. cjalne występy Salonu Niezależnych [kabaret Jacka Kleyffa, Janusza Weissa, Michała Tarkowskiego, szykanowany za prześmiewanie władz], oczywiście Szpot [Janusz Szpotański] deklamował swoje wiersze. Byliśmy wtedy pod wrażeniem Wysockiego i Okudżawy i takiego trzeciego barda rosyjskiego to był Aleksander Galicz piosenka opozycyjna wiele osób znało te piosenki, ci którzy umieli, śpiewali. Mieliśmy gitary. Bywały tańce, ale sporadycznie. Bankiety były po prostu miejscem, gdzie można było spotkać różnych ludzi, prowadziło się dyskusje, opowiadało się dowcipy, rozmawiało o nowych lekturach. Z czasem przekazywało się książki Kultury, potem bibułę. Bankiety były miejscem organizacji i kolportażu, umawiano się tam na opozycyjną działalność. IRENA WÓYCICKA Miałem duży rozrzut w muzyce, ale głównie słuchałem tego, co by w tej chwili było nazwane praheavy metalem, czyli Led Zeppelin, Black Sabbath, Deep Purple. Na początku, jak miałem magnetofon Tonette i nie miałem jeszcze własnego radioodbiornika, tylko radyjko Guliwer, nagrywałem przez mikrofon, co było oczywiście Kultura emigracyjny miesięcznik wydawany przez Instytut Literacki Jerzego Giedroycia w latach ; siedziba Instytutu w Maisons Laffitte pod Paryżem była najbardziej opiniotwórczym ośrodkiem emigracji polskiej. słabej jakości. Ale liczyły się dźwięki i klimat. A potem wszedłem trochę w budowanie systemów głośnikowych, szukanie wzmacniaczy. Chodziło o to, żeby było głośno. Później odkryłem dzięki znajomym, że jest sklep wysyłkowy w Wielkiej Brytanii, w którym można było kupować płyty długogrające i oni mi je przysyłali do Polski. Sklep nazywał się Tandy s. To było coś nieprawdopodobnego. Po mniej więcej miesiącu czy po półtora przychodziła do mnie paczka z płytami piętnaście, dwadzieścia które zamówiłem. I ja te płyty przegrywałem. Niektóre sobie zostawiałem, a resztę sprzedawałem. Między innymi odkryłem Patti Smith. Stwierdziłem, że to jest to. I sprowadziłem jej pierwszą płytę [ Horses, 1976]. Byłem absolutnie zakochany, ubierałem się jak ona. KRZYSZTOF J. BARANOWSKI, w drugiej połowie lat 70. student Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu byliśmy studentami 1 9 IDZIE NOWE Drugi obieg, bibuła, literatura bezdebitowa prasa i literatura przywożona z zagranicy bez zezwolenia (debit), zazwyczaj przez osoby prywatne; potocznie określano w ten sposób wszystkie opozycyjne wydawnictwa, także te, które były drukowane nielegalnie w kraju.

22

23 S S T U D E N C K I K O M I T E T S O L I D A R N O Ś C I

24 2 byliśmy studentami STUDENCKI KOMITET SOLIDARNOŚCI 2 We wrześniu 1975 władze zapowiedziały zmiany w konstytucji zakładające między innymi wprowadzenie zapisów o wieczystym sojuszu ze Związkiem Radzieckim i przewodniej roli PZPR w narodzie. Zaprotestowali intelektualiści. W wystosowanym do rządu tak zwanym Liście 59 sprzeciwiali się planom poprawek w ustawie zasadniczej i wzywali do poszanowania wolności wyznania, prasy i nauki. List 59 początkowo został przez władze zignorowany. Jednak później, gdy Radio Wolna Europa ogłosiło jego treść, rządzący złagodzili kontrowersyjne zapisy w ustawie zasadniczej. Inicjatywa sygnatariuszy pokazała kontestującym studentom, że istnieją środowiska zdolne do oporu przeciwko władzy. Druga połowa lat 70. przynosi także coraz dotkliwiej odczuwany kryzys ekonomiczny. W czerwcu 1976 w wystąpieniu sejmowym transmitowanym przez radio i telewizję premier Piotr Jaroszewicz ogłasza podwyżkę cen produktów żywnościowych sięgającą siedemdziesięciu procent. W odpowiedzi strajkuje kilkadziesiąt zakładów: między innymi w Radomiu, Ursusie i Płocku. Pod wpływem presji opinii publicznej rząd wycofuje się z uprzednio podjętej decyzji. Niemniej jednak postanawia ukarać protestujących. Masowe zwolnienia z pracy, aresztowania, pobicia, sprawy przed kolegium to najczęstsze metody represji. Prześladowanym potrzebna jest pomoc materialna i prawna. Powstaje Komitet Obrony Robotników, który w Apelu do społeczeństwa i władz PRL ujmuje się za ofiarami strajków; przekazuje informacje na Zachód, zbiera dla poszkodowanych pieniądze, wielu otacza opieką. Fenomen KOR-owskiej struktury polega na tym, że choć nielegalna działa jawnie; nazwiska, adresy i telefony członków są powszechnie znane. Wśród nich znajdują się ludzie z wpływowych środowisk: pisarze, aktorzy, naukowcy. Władza reaguje represjami wobec sygnatariuszy apelu. W działalność KOR-u angażują się także studenci. Poznańskich studentów szczególnie porusza sprawa Stanisława Barańczaka. Z Barańczakiem miałem zajęcia z poetyki. Najpierw był to dla mnie nauczyciel akademicki, za chwilę był to już ktoś z opozycji, a pod koniec jego mieszkania w Polsce był to ktoś bliski. Chodziłem na wykłady Barańczaka o nowomowie w okresie Peerelu. Zawsze sala pełna, nabita, studenci siedzący na schodach, przychodzący z innych wydziałów. Wykłady były trudne, dlatego że cechą doktora Barańczaka był bardzo taki mruczący, niewyraźny głos. Ale to nie przeszkadzało, bo były fascynujące, ciekawe, zabawne, pouczające. Odkrywały nowe światy. Były podszyte takimi politycznymi smaczkami na przykład cytatami z Trybuny Ludu. I były ciągle zaskarżane przez cenzurę Dyrekcja Instytutu Filologii Polskiej broniła doktora Barańczaka tak długo, jak się dało. Z uniwersytetu wyleciał w końcu nie za wykłady i pracę z młodzieżą, a za sfingowaną sprawę rzekomej łapówki przy kupnie działki. Poszedł załatwiać sprawę do naczelnika jakiegoś urzędu. Kiedy do niego wszedł, natychmiast pojawiła się milicja. Naczelnik oskarżył go o próbę wręczenia łapówki. Sprawa karna stanowiła pretekst do wyrzucenia Barańczaka z uniwersytetu, co w końcu władze zrobiły. Myśmy [piąty rok polonistyki] byli jedynym rokiem, który demonstracyjnie poszedł protestować pod drzwi dyrektora instytutu i dziekana. Na tablicy wywiesiliśmy słowa protestu krótki tekst, który mówił o solidarności z, naszym zdaniem, pokrzywdzonym doktorem Barańczakiem. Treść nie zawierała żadnych wywrotowych idei. Po prostu wyraziliśmy naszą opinię, że my chcemy, żeby pracował dalej na uczelni, żeby był z nami, żeby nas

25

26 byliśmy studentami 2 4 STUDENCKI KOMITET SOLIDARNOŚCI uczył; że uważamy, że jego odsunięcie od zajęć jest typową szykaną polityczną. Podpisywaliśmy to na jednym z wykładów. MAREK SUŚ, w latach 70. student Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Dla mnie było jasne, że skoro są studia, to nie ma żartów. Jesteśmy już dorosłymi ludźmi, zrobić pewne rzeczy mamy obowiązek, też wobec siebie. Natomiast rewolucyjnej atmosfery to nie było. Ona się zaczęła... Najpierw były listy w obronie konstytucji myśmy słyszeli, że ktoś coś podpisał i ma problemy. Potem był Radom wiadomo, co to było. I potem mój kolega, Andrzej Baranowski, przyniósł mi na przebitce napisane oświadczenie KOR-u. I taki apel, żeby ich wspierać, tam były adresy, telefony. To chyba większym szokiem było, niż jak Wojtyłę wybrali papieżem. Jacyś ludzie, włącznie z Jerzym Andrzejewskim, którego musieliśmy czytać w szkole, włącznie z Jackiem Kuroniem, którego nazwisko pamiętałem z 1968, Haliną Mikołajską wiedziałem, że to musi w porządku być. Ja sobie pomyślałem tak Tyle żeśmy się nagadali i tu teraz ktoś przynosi nam coś gotowego, już nie musimy myśleć: jakim sposobem, z kim. Właściwie to jest ułatwienie zadania. Tylko teraz jest problem: przyłączyć się albo nie przyłączyć? Ja w takiej paczce funkcjonowałem kolegów, koleżanek. Tak żeśmy rozmawiali i No, to każdy się zastanowi. Ta świadomość jednak była, że to jest krok, który będzie miał szereg konsekwencji. My byliśmy skłonni przeceniać te konsekwencje. Spotkaliśmy się za tydzień. Ja sobie po raz pierwszy w życiu zdałem sprawę, że są ludzie, na których nie można liczyć będą dużo gadać, a nic nie zrobią. Jak zaczęliśmy pieniądze zbierać, to szło jak po grudzie. To były tak niewielkie sumy, że mi było wstyd. I jak zebrałem nie wiem pięćdziesiąt złotych, to dołożyłem drugie pięćdziesiąt z kieszonkowego. I co się okazało? Kraków [środowisko współpracowników KOR-u w Krakowie, m.in. Bronisław Wildstein, Stanisław Pyjas] się natychmiast chciał ze mną skontaktować, ponieważ moja zbiórka przebiła wszystkie! Oni wykombinowali, że ja jestem taki świetny, mam autorytet, potrafię ludzi przekonać. I już te kontakty zaczęły być bardzo mocne. LESZEK BUDREWICZ, w drugiej połowie lat 70. student Uniwersytetu Wrocławskiego 7 maja 1977 w Krakowie, w bramie kamienicy przy ulicy Szewskiej 7 funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa śmiertelnie pobili Stanisława Pyjasa studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego zaangażowanego we współpracę z KOR-em. Środowisko studenckie ogłosiło żałobę oraz bojkot rozpoczynających się właśnie juwenaliów. W deszczową niedzielę, 15 maja, na znak protestu ulicami Krakowa przeszedł dwuipółtysięczny Czarny marsz. Pod Wawelem studenci odczytali deklarację powołującą Studencki Komitet Solidarności. Po krakowskim, na jesieni tego samego roku, powstały SKS-y w innych ośrodkach akademickich: Warszawie, Wrocławiu, Gdańsku, Poznaniu i Szczecinie. Przełomem była niewątpliwie sprawa Pyjasa. Wtedy we wszystkich większych miastach były msze za niego, również tutaj. Uniwersytet został zamknięty po godzinie osiemnastej, masa ludzi wyszła z kościoła, czuło się w powietrzu, że zaraz będzie jakiś drugi Ja pamiętam, że jak były takie te uliczne rozruchy po podwyżce cen w 1976, to myślałem Co to za naród, tylko o mięcho potrafi walczyć! Co głupie było, takie myślenie, szybko do tego doszedłem, inaczej bym nie był współpracownikiem KOR-u. Natomiast ten Pyjas wstrząsnął ludźmi. Bardzo wielu czuło, że nie, no, jest jakaś granica. Dla tych, co wcześniej nie otrzeźwieli, to był strasznie zimny prysznic. To w ogóle zmieniło wszystko, bo wtedy zaczęły pracować te komitety i już był dylemat nie taki zbierać, czy nie zbierać, tylko poważniejszy: czy nazwisko, adres podać.

27 OŚWIADCZENIE o powołaniu Studenckiego Komitetu Solidarności 7 maja br. zginął śmiercią tragiczną w niewyjaśnionych okolicznościach nasz Kolega, student filologii polskiej oraz filozofii UJ Staszek Pyjas. Zmarły był człowiekiem o niezależnych, nonkonformistycznych poglądach. W ostatnim okresie życia czynnie współpracował z Komitetem Obrony Robotników. Śmierć ta głęboko wstrząsnęła opinią środowiska akademickiego nie tylko Krakowa, ale całego kraju. Spowodowała także oficjalny protest KOR-u, wyrażony w Oświadczeniu z dnia 9 maja. W odpowiedzi na wstrząsający fakt zabójstwa zrodziła się wśród studentów krakowskich spontaniczna inicjatywa zbojkotowania imprez juwenaliowych. Żałoba studentów i mieszkańców Krakowa była wielokrotnie naruszana przez funkcjonariuszy SB i SZSP. Między innymi zatrzymano i aresztowano wielu naszych kolegów biorących udział w żałobie, a nawet wielokrotnie dopuszczano się profanacji miejsc żałoby. Tym samym SZSP straciło ostatecznie moralne prawo do reprezentowania środowiska studenckiego. Dlatego z dniem 15 maja br. powołaliśmy Studencki Komitet Solidarności dla zainicjowania prac nad utworzeniem autentycznej i niezależnej organizacji studenckiej. Studencki Komitet Solidarności oświadcza: Okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa wymagają publicznego wyjaśnienia przez kompetentne organa władzy i pociągnięcia do odpowiedzialności sądowej winnych zbrodni bez względu na to, jakie zajmują stanowisko. Studencki Komitet Solidarności żąda ujawnienia i ukarania sprawców profanacji żałoby po Staszku. Studencki Komitet Solidarności apeluje do wszystkich o poparcie i informacje na temat represji godzących w uczestników żałoby. Oświadczamy, że będziemy stosować samoobronę przed represjami. Studencki Komitet Solidarności solidaryzuje się z Komitetem Obrony Robotników. [Fragment oświadczenia przygotowanego przez przyjaciół Stanisława Pyjasa, maj 1977.] Zostało zorganizowane spotkanie u mnie w domu, na Świdnickiej. Przyszli ludzie z mat-fiz-chemu i ci z polonistyki. Co zrobił Wiesław Kęcik? Powiedział im, że my chcemy założyć komitet studencki, a nam, że oni chcą założyć. Na pytanie, co będziemy robić, powiedział, że przecież są kasety Jana Krzysztofa Kelusa do rozprowadzania. Cieniutkie było to wszystko. Ale pod wpływem agitacji Kęcika zadecydowano, że powstanie ten SKS tego wieczoru tutaj. Ale potem przyszło do tego, że muszą być podpisani sygnatariusze z adresami. No i tu zapanowała cisza. Nikt się nie chciał podpisać. Później było drugie spotkanie, już nie pamiętam, u kogo, w okolicach placu Pereca. I tam przyjechał Bronek Wildstein z Krakowa, żeby podkręcić atmosferę. Dziewczyna Czartoryskiego, kumpla Kęcika, spisała na maszynie oświadczenie. Wszyscy podpisali, ale jeden kolega w jakiś czas potem zrezygnował. Ja sobie wtedy powiedziałem Trudno. Wyrzucą, nie wyrzucą [ze studiów]. Było siedem nazwisk, jest sześć, trzeba będzie się podpisać. Podpisałem (i jeszcze namówiłem Jurka Ochmana z matematyki). Żeby nie było, że jeszcze nic nie zaczęliśmy robić, a już nas jest mniej. Ale wtedy też przypomniałem sobie, że na początku studiów, przy pierwszej studenckiej popijawie coś tam zacząłem mówić o komunie i nagle się okazało, że tylko ja i moja koleżanka z Wrocławia tak uważamy. A ci wszyscy, którzy przyjechali skądinąd na studia, to mówią O co ci chodzi? To jest nasza socjalistyczna ojczyzna... I zaczęli napieprzać slogany. LESZEK BUDREWICZ byliśmy studentami STUDENCKI KOMITET SOLIDARNOŚCI 5 2

28

29 Nowa nieformalna organizacja, SKS, nie miała oczywiście charakteru masowego. Na wydziałach działało po kilka osób. Mimo to członkowie SKS-ów organizowali na uniwersytetach rozmaite akcje, stając się tym samym konkurencją dla SZSP. Pisali listy do władz uczelnianych w obronie kolegów, upominali się o książki autorów objętych cenzurą, swobodę posługiwania się paszportem, autonomię uniwersytetu. Odmienne od oficjalnych poglądy głosili coraz jawniej organizowali niezależne koła dyskusyjne, na które zapraszali ludzi związanych z opozycją. Na wydziałach kolportowali bibułę albo zbierali podpisy pod listami protestacyjnymi. Czasem pojawiali się esbecy i takie spotkanie z funkcjonariuszami groziło zatrzymaniem na 48 godzin. Zaczęliśmy w 1977 czy 1978 to był późny Gierek, marazm, poziom aspiracji był taki: mały fiat, M-3, gdzieś pojechać na wakacje, mała stabilizacja. Ludzie się niektórzy zaczęli sprzedawać, zapisywać do partii, masowa rekrutacja do SB wśród studentów. Potem się okazało, że nawet na fizyce czterech absolwentów poszło do SB, to tak na marginesie; ciekawe, ilu na prawie Tak, że w sumie to był okres degeneracji, rosnącej apatii. I Bogu dzięki: ten KOR i to wszystko, a potem Solidarność. To nie był tylko ruch antykomunistyczny, ale też wyrwanie się z marazmu. Pierwszym działaniem SKS-u było dotarcie do innych studentów, a więc listy protestacyjne, bo kogoś tam wyrzucili z pracowników naukowych za podpisanie listu Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność niezależny od władz Peerelu związek zawodowy powstały w sierpniu 1980; zdelegalizowany po wprowadzeniu stanu wojennego, prowadził działalność podziemną; zalegalizowany ponownie w Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) partia polityczna istniejąca w latach , która decydowała o polityce państwa; kontrolowała gospodarkę, kulturę i cały aparat administracyjno-państwowy; opierała się na ideologii marksizmu-leninizmu; jej najwyższą instancją był Komitet Centralny, którego siedziba, zwana Domem Partii, a żartobliwie Białym Domem, mieściła się na rogu Nowego Światu i Alej Jerozolimskich w Warszawie. w sprawie KOR-u. To już był powód, żeby zebrać paręset podpisów. W akademikach robiliśmy koncerty, np. Jana Kelusa. Były tak zwane stoliki, czyli [prowadziliśmy] jawny kolportaż materiałów, bibuły. To były takie wejścia na parę godzin do akademików, siadało dwoje przy stoliku, robili punkt informacyjny SKS-u. Później oczywiście włączaliśmy się w akcje ogólnopolskie, głównie inspirowane przez KOR: na przykład bojkot wyborów trzeba rozrzucić parę tysięcy ulotek. To już trzeba było jak żołnierze, Kuroń dzwoni, rozkaz, baczność, spocznij, malować napisy sprayem czy ulotki puścić. Udało się dużo: w Warszawie poszło ze 150 tysięcy tych ulotek, ale u nas z 30 tysięcy taką techniką, że papieros dobrej jakości przepalał sznurek po paru minutach, opuszczała się jakaś deszczułka i ulotki sfruwały z dachu na ulicę. ALEKSANDER GLEICHGEWICHT Część studentów traktowała mnie jako dziwaka, część pukała się po głowie, część mi sprzyjała, ale mówiła, że się boi podjęcia takiej działalności, część mówiła mi Stary, ja się muszę zapisać do PZPR-u, bo dzięki temu będę miał stypendium, dostanę od razu pracę, a ty, co będziesz robił? Część uważała, że to, co my robimy, jest kompletnie bez jakichkolwiek perspektyw. Było bez perspektyw: w 1979 myślenie, że za kilka lat upadnie PRL, ZSRR, wejdziemy do NATO, upadnie Układ Warszawski, wejdziemy do Unii Europejskiej i tak dalej jak mogliśmy to przewidzieć? ADAM LIPIŃSKI, w drugiej połowie lat 70. student Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu byliśmy studentami STUDENCKI KOMITET SOLIDARNOŚCI 7 2