Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Zakład Zoologii Lublin, ul. Akademicka 19,

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (5): , Ważki (Odonata) wybranych zbiorników torfowiskowych w okolicy Złocieńca (Polska północno-zachodnia) Dragonflies (Odonata) of selected dystrophic water bodies in the vicinity of Złocieniec (north-western Poland) PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, RAFAŁ BERNARD 2, LECH PIETRZAK 3 1 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Zakład Zoologii Lublin, ul. Akademicka 19, pawbucz@gmail.com 2 Uniwersytet Adama Mickiewicza, Wydział Biologii, Zakład Zoologii Ogólnej Poznań, ul. Umultowska 89, rbernard@main.amu.edu.pl 3 Wszechnica Mazurska w Olecku, Katedra Wychowania Fizycznego i Ochrony Środowiska Olecko, Plac Zamkowy 5, lpietrzak@wp.pl Słowa kluczowe: ważki, Odonata, torfowiska, ochrona, ekologia, Polska. Celem pracy jest uzupełnienie wiedzy o ważkach zasiedlających torfowiska pojezierzy Polski północnej, terenów kluczowych dla przetrwania gatunków torfowisk sfagnowych w Europie Środkowej. Badano trzy torfowiska z jeziorkami i drobnymi zbiornikami w okolicy Złocieńca (1. Czarnówek, 2. Gronowo, 3. Krosino). Stwierdzono 27 gatunków ważek, najmniej (11) w drobnych zbiornikach w ple torfowcowym na stanowisku 1a, najwięcej (26) w jeziorku mezohumusowym na stanowisku 1b. W faunie badanych obiektów dominowały tyrfobionty i tyrfofile, liczne były też niektóre eurybionty. Stwierdzono również kilka gatunków nietypowych dla badanych siedlisk, np. Erythromma viridulum i Lestes viridis (stanowisko 1). Przedyskutowano przyczyny ich występowania, zwłaszcza E. viridulum. Najważniejszym elementem jest występowanie Nehalennia speciosa: ważki tyrfofilnej, krytycznie zagrożonej w Europie, narażonej w Polsce (EN), bliskiej zagrożenia w skali świata (NT). Jej liczną populację stwierdzono w szuwarze Carex limosa na stanowisku 2. Kwalifikuje je to do ochrony prawnej i utworzenia strefy ochronnej. W oparciu o występowanie gatunków specjalnej troski i wskaźnikowych, określono wartość sozologiczną badanych obiektów, która była bardzo wysoka dla stanowisk 1 i 2 oraz przeciętna dla stanowiska 3. Wstęp Ważki torfowisk wysokich i przejściowych, w literaturze polskiej określanych jako sfagnowe (Mielewczyk 1969), od dawna są w centrum zainteresowania odonatologów, przede wszystkim ze względu na ich interesującą ekologię. Pierwsze obszerne prace z tego zakresu publikowano już w okresie międzywojennym (np. Peus 1932), a wiedza na ten temat wciąż jest poszerzana (Buczyński 2001a, Dolný i in. 2007, Dreyer 1988, Mielewczyk 1969, Sternberg 1993, 1994). Drugi powód, nowszej daty, to nasilające się zagrożenie omawianych gatunków. 353

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, W załączniku I Dyrektywy Siedliskowej ujęto wszystkie ich siedliska, za priorytetowe uznając czynne żywe torfowiska wysokie. Gatunki te dominują też na wielu Czerwonych listach, również w Polsce (Bernard i in. 2002, 2009). Obok obszarów górskich, kluczowe dla przetrwania ważek torfowisk sfagnowych w Europie Środkowej są pojezierza polodowcowe ciągnące się od Estonii i północno-zachodniej Rosji do północnych Niemiec. Właśnie na tych obszarach gatunki te są najliczniejsze, znajdując optymalne warunki siedliskowe. Szczególnie ważna jest dla nich Polska północna, stanowiąca refugium i łącznik między obfitującymi w dobrze zachowane torfowiska krajami nadbałtyckim i Rosją, a silnie zubożoną pod tym względem, północną i centralną częścią Niemiec (Bernard, Buczyński 2006, Weihrauch i in. 2006). W ostatnich latach pojawia się coraz więcej prac z tego obszaru, jednak jest to wciąż niewystarczająca liczba do celów precyzyjnej waloryzacji regionu (np. Bernard 1998, Bernard, Buczyński 2008, Buczyński i in. 2001, Buczyński 2003, Buczyński, Zawal 2004, 2007, Marczak 2007, Śniegula 2006, Tończyk 2006, Zawal i in. 2004). W niniejszej pracy przedstawiono dane o ważkach trzech stanowisk, reprezentujących siedliska sfagnowe typowe dla północnej Polski. Celem badań była analiza struktury odonatocenoz tych siedlisk i ich znaczenia dla ochrony ważek. Teren badań Teren badań leży na Pojezierzu Drawskim, części Pojezierza Zachodniopomorskiego. W rzeźbie terenu dominują wzgórza moren czołowych wysokości do 219 m n.p.m. rozdzielane obniżeniami wytopiskowymi. Przeważają gleby piaszczysto-kamieniste, w większej części porośnięte lasem (Kondracki 2000). Liczne są zbiorniki polodowcowe oraz pochodzące z nich torfowiska i wody bieżące. Jeziora pokrywają ponad 10% powierzchni terenu (Jasnowska, Jasnowski 1983). Klimat terenu badań cechują silne wpływy oceaniczne. Należy on do najsurowszych na Pojezierzu Zachodniopomorskim: charakteryzują go niskie wartości średniej temperatury rocznej (6,5 7,0 C), średniej temperatury miesięcy V VII (13,7 14,7 C), opadu rocznego ( mm) i długości okresu wegetacyjnego ( dni) (Jasnowska, Jasnowski 1983). Badaniami objęto trzy torfowiska sfagnowe ze zbiornikami (ryc. 1): Stanowisko 1. Czarnówek (53 34 N, E, UTM: WV63) 2 km N od Złocieńca, między drogą i rezerwatem Jezioro Czarnówek. Rynna torfowiskowa z torfowiskiem przejściowym, w obrębie której leżą trzy drobne zbiorniki (poniżej 10 arów każdy), wiszące w ple sfagnowym (zwartym kożuchu torfowców pokrywającym dawny, przekształcony w torfowisko zbiornik). Te zbiorniki oznaczono symbolem 1a w dalszej części pracy. Kolejną częścią torfowiska jest małe jezioro (ok. 1 ha) oznaczone w dalszej części pracy symbolem 1b. Zbiorniki należą do kategorii mezohumusowych i poniżej podano ich dokładniejszą charakterystykę: Zbiorniki 1a przybrzeżną część oczek cechuje obfitość zanurzonych i pływających roślin z rodzaju Sphagnum, w części zbiorników wymieszanych z pływaczem drobnym Utricularia minor, które mogą przerastać cały zbiornik. W najżyźniejszym zbiorniku nielicznie występuje także rdestnica pływająca Potamogeton natans na lustrze wody. Roślinność na obrzeżach jest zróżnicowana. Dominują tutaj turzyca nitkowata Carex lasiocarpa (rosnąca głównie na ple i tylko w małym stopniu wchodząca do wody), wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium lub wełnianka pochwowata E. vaginatum, w domieszkach obecne są: turzyca dzióbkowata Carex rostrata, siedmiopalecznik błotny Potentilla palustris, rosiczka długolistna Drosera anglica, rosiczka okrągłolistna D. rotundifolia, żurawina błotna Vaccinium oxycoccus, trzcinnik prosty Calamagrostis stricta, oraz, w pojedynczych kępach, sit rozpierzchły Juncus effusus. Zbiornik 1b mezohumusowe jeziorko otoczone płem sfagnowym. Na obrzeżu licz- 354

3 P. Buczyński i in. Ważki zbiorników torfowiskowych koło Złocieńca Ryc. 1. Teren badań. A wody bieżące, B jeziora i drobne zbiorniki, C teren leśny, D drogi, E budynki, F stanowiska badawcze Fig. 1. Study area. A running waters; B lakes and small water bodies; C forest; D roads; E buildings; F study sites ny jest sit rozpierzchły, miejscami wchodzący na zatopionym ple do wody i formujący strefę do 2 m szeroką i głęboką na 5 30 cm. Na wynurzonych i podtopionych obrzeżach pła występowały (według częstości): czermień błotna Calla palustris, turzyca nitkowata, mietlica psia Agrostis canina, pięciornik błotny Potentilla palustris, turzyca dzióbkowata, trzcinnik prosty, wełnianka wąskolistna; wyjątkowo w domieszce pałka szerokolistna Typha latifolia. Liczne były odcinki z 1 4 m szeroką strefą pływających torfowców wzdłuż obrzeży pła. W rogu zbiornika istniała strefa o szerokości do 3 m z dużą ilością torfowców, o wyglądzie i konsystencji przypominającej dochodzący do powierzchni rogatek sztywny Ceratophyllum demersum. Stanowisko 2. Gronowo (53 54 N, E, WV 63) 3,5 km SE od wsi Gronowo, 0,8 km E od szosy Złocieniec-Gronowo. Leżące w głębokim kotle polihumusowe jeziorko, o wymiarach ok m, z wodą koloru brunatnego. Otacza je bór sosnowy (z jednej strony wycięty), na obrzeżu z licznymi bagnem zwyczajnym Ledum palustre i bażyną czarną Empetrum nigrum. Bezpośrednio wokół jeziorka istnieje wąskie (1 3 m) pło torfowcowe z wełnianką wąskolistną i żurawiną błotną. Obrzeże zbiornika jest porośnięte szerokim (1,0 2,5 m), płytkim (20 40 cm) pasem roślinności podtopionej i zatopionej, tworzonym głównie przez: Sphagnum spp., turzycę bagienną Carex limosa, wełniankę wąskolistną, mniej licznie przez turzycę siwą Carex canescens. W płytszej części dominują torfowce, w głębszej turzyca bagienna. Stanowisko 3. Krosino (53 33 N, E, WV 73) 0,4 0,5 km od SE brzegu Jeziora Krosino, 2,2 km NE od mostu na Drawie w Złocieńcu (przedmieście Budowo). Zbiornik o wymiarach m, oligohumusowy, z wodą czystą, kryształową. Otacza go szeroki do 355

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, Tabela 1. Wybrane parametry fizyczne i chemiczne wody na badanych stanowiskach w dniu 31 lipca 2001 (numeracja jak w rozdziale Teren badań ). 2* głębsza część litoralu, 2 # płytki litoral z kołnierzem sfagnowo-turzycowym, b.d. brak danych Table 1. Some physical and chemical parameters of water at the studied locali es on July 31, 2001 (numbering of locali es follows that given in the text); 2* deeper part of a li oral, 2 # shallow li oral with a collar of Sphagnum and sedges. b.d. lack of data Parametr Parameter Stanowisko nr Locality No. 1a 1b 2* 2 # 3 Temperatura Temperature [ C] 18,2-20,7 23,1 b.d. b.d. b.d. ph 4,24-4,57 4,35 3,50 3,30 4,60 Przewodnictwo Conduc vity [μs cm -1 ] m pas otwartego torfowiska wysokiego od strony lustra wody flankowanego wąską (1 3 m) strefą torfowiska przejściowego, z dominacją przygiełki białej Rhynchospora alba i torfowca czerwonawego Sphagnum rubellum oraz stosunkowo licznymi wełniankami wąskolistnymi i modrzewnicami północnymi Andromeda polifolia. Na obrzeżu lustra wody pas turzycy bagiennej i zatopionego Sphagnum spp., z domieszką pływacza drobnego, o szerokości 0,5 3,2 m. Dno szybko opada, już w pasie roślinności przybrzeżnej głębokość wynosi cm. Woda w zbiornikach na stanowiskach 1 i 3 była kwaśna i bardzo słabo zmineralizowana, natomiast w jeziorku Gronowo bardzo kwaśna i nieco bardziej zmineralizowana (tab. 1). Materiał i metody Materiał zbierano w latach Główną metodą były: połów larw czerpakiem hydrobiologicznym i zbiór wylinek. Prace prowadzono przede wszystkim w 2000 r., co miesiąc przez cały sezon wegetacyjny. Pobrano też po jednej serii prób w lipcu 1999 r. i lipcu 2001 r. W sumie pozyskano 861 larw i 229 wylinek. Dla uzupełniania danych, w miesiącach: maju, czerwcu i lipcu 2001 r. wykonano też kontrole stanowisk w celu obserwacji osobników dorosłych. Notowano: liczebność poszczególnych gatunków, występowanie osobników juwenilnych i zachowania rozrodcze. Wyróżniono trzy kategorie występowania gatunków, w zależności od przystępowania do rozrodu na danym zbiorniku: rozród pewny gdy zebrano larwy, wylinki lub teneralne imagines, albo odnotowano liczne osobniki w trakcie zachowań rozrodczych; rozród prawdopodobny gdy odnotowano tylko dojrzałe imagines i obserwowano sporadyczne zachowania rozrodcze lub liczną populację w środowisku odpowiednim do rozwoju; rozród możliwy tu zaliczono pozostałe stwierdzenia. Pomiary własności wody wykonano w terenie, dnia termometrem Slandi TC204, ph-metrem Slandi PH204 i konduktometrem Slandi CM204. W ocenie specyficzności fauny wykorzystano wskaźnik naturalności biocenoz (Czachorowski, Buczyński 1999): gdzie: Wns wskaźnik jakościowy naturalności, Wni wskaźnik ilościowy naturalności, Wze i wskaźnik znaczenia ekologicznego i- -tego gatunku, s liczba wszystkich gatunków, n i liczba osobników i-tego gatunku, N liczba wszystkich osobników. W analizie sozologicznej wykorzystano wskaźnik proponowany przez Buczyńskiego (2008b). Polega ona na wyróżnieniu w zebra- 356

5 P. Buczyński i in. Ważki zbiorników torfowiskowych koło Złocieńca Tabela 2. Ważki wykazane na badanych stanowiskach (numeracja stanowisk jak w rozdziale Materiał i metody ). rozwój pewny, prawdopodobny, + możliwy. N(L) całkowita liczba larw (* zebrano też wylinki), %L procent zebranych larw Table 2. Dragonflies recorded at the studied locali es in the years (numbers of locali es follow those given in the text). Successful larval development: confirmed, probable, + possible. N(L) the total number of collected larvae (* exuviae were collected too), %L the percentage of collected larvae Nr Gatunek Species Stanowisko Locality N(L) %L 1a 1b świtezianka dziewica Calopteryx virgo (L.) + 2. pałątka pospolita Lestes sponsa (Hansem.) *8 0,9 3. pałątka mała L. virens (Charp.) *139 16,1 4. pałątka zielona L. viridis (Vander L.) 1 0,1 - pałątka Lestes sp. larvae n.det. 1 0,1 5. tężnica wytworna Ischnura elegans (Vander L.) 6. nimfa stawowa Enallagma cyathigerum (Charp.) *69 8,0 7. łunica czerwona Pyrrhosoma nymphula (Sulz.) 8. łątka stawowa Coenagrion hastulatum (Charp.) 34 3,9 9. łątka wiosenna C. lunulatum (Charp.) + 2 0,2 10. łątka dzieweczka C. puella (L.) *24 2,8 11. łątka wczesna C. pulchellum (Vander L.) + + *14 1,6 12. oczobarwica mniejsza Erythromma viridulum (Charp.) 13. iglica mała Nehalennia speciosa (Charp.) *3 0,3 - łątkowate Coenagrionidae larvae n.det. 18 2,1 14. żagnica sina Aeshna cyanea (O.F. Müll.) 15. żagnica wielka A. grandis (L.) 16. żagnica torfowa A. juncea (L.) * 17. żagnica torfowcowa A. subarc ca elisabethae Djak. *8 0,9 18. husarz władca Anax imperator Leach - żagnica Aeshna sp. larvae n.det. 1 0,1 19. szklarka zielona Cordulia aenea (L.) * 20. ważka czteroplama Libellula quadrimaculata L. + *6 0,7 21. szablak szkocki Sympetrum danae (Sulz.) *42 4,9 22. szablak żółty S. flaveolum (L.) 10 1,2 23. szablak zwyczajny S. vulgatum (L.) + - szablak Sympetrum sp. larvae n.det. 2 0,2 24. zalotka białoczelna Leucorrhinia albifrons (Burm.) *21 2,4 25. zalotka wątpliwa L. dubia (Vander L.) *240 27,9 26. zalotka większa L. pectoralis (Charp.) *26 3,0 27. zalotka czerwonawa L. rubicunda (L.) *192 22,3 357

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, nym materiale gatunków specjalnej troski i wskaźnikowych oraz przyznaniu im następującej punktacji: gatunki krytyczne w Europie (Sahlén i in. 2004) 6; zagrożone w skali kraju, wysokiej rangi (co najmniej narażone VU) (Bernard i in. 2009) 5; zagrożone w skali kraju, niskiej rangi lub o zagrożeniu nieokreślonym (bliskie zagrożenia NT, najmniejszej troski LC i dane niepełne DD) (Bernard i in. 2009) 4, zagrożone tylko w skali regionu, wysokiej rangi 3; zagrożone tylko w skali regionu, niskiej rangi lub o zagrożeniu nieokreślonym 2; gatunki chronione lub mające znaczenie wyłącznie wskaźnikowe, o ile występowały w odpowiednim środowisku (Bernard i in. 2002) 1. Dany gatunek uwzględnia się tylko raz, w najwyższej możliwej kategorii. Sumując uzyskane punkty, otrzymuje się dane o znaczeniu sozologicznym poszczególnych obiektów, środowisk czy stanowisk. Wyniki Stwierdzono występowanie 27 gatunków ważek. Zebrano larwy lub wylinki 22 gatunków, rozwój pewny lub prawdopodobny wykazano u 26 (tab. 2). Na poszczególnych stanowiskach wykazano od 11 do 26 gatunków (tab. 2). Najmniej było ich w drobnych zbiornikach na stanowisku 1a. Bogactwo fauny jeziorek było wyraźnie wyższe, jednak zróżnicowane (liczba gatunków wahała się w zakresie 19 26). Najwięcej odnotowano ich w jeziorku mezohumusowym na stanowisku 1b, najmniej w jeziorku oligohumusowym na stanowisku 3 (tab. 2). Gatunki zidentyfikowane w zebranym materiale są typowe dla badanych siedlisk. Wśród zebranych larw, najliczniejsze były Leucorrhinia dubia i L. rubicunda. Liczne jako larwy były też: Lestes virens, Coenagrion hastulatum, Sympetrum danae, Leucorrhinia albifrons i L. pectoralis. Biorąc pod uwagę wylinki, dużą liczebność osiągała także Aeshna subarctica elisabethae, zwłaszcza na stanowisku Gronowo. Na tym stanowisku, w dużej liczbie imagines notowano również Nehalennia speciosa. Tym specjalistom siedliskowym towarzyszyły na wszystkich zbiornikach eurybionty. Specyficzność odonatofauny potwierdzają wartości wskaźnika naturalności biocenoz wysokie lub bardzo wysokie, szczególnie pod względem ilościowym (ryc. 2). Przy opisanej już specyficzności odonatofauny, występowanie kilku gatunków można uznać za zaskakujące lub przynajmniej nietypowe. Są to przede wszystkim: Ryc. 2. Wartości wskaźnika naturalności biocenoz. Wns wskaźnik jakościowy, Wni wskaźnik ilościowy Fig. 2. Values of the Biocenosis Naturality Index. Wns qualita ve index, Wni quan ta ve index 358

7 P. Buczyński i in. Ważki zbiorników torfowiskowych koło Złocieńca Ryc. 3. Znaczenie sozologiczne badanych stanowisk Fig. 3. Sozological importance of the studied localities Lestes viridis obserwowany na stanowiskach 1b (w dużej liczbie imagines) i nr 2 (pojedynczo), na obydwu w trakcie wylotu osobników teneralnych. Na stanowisku nr 1b złowiono też jedną larwę. Erythromma viridulum 3 i 1 tandem odnotowano na stanowisku 1b, wyłącznie na specyficznym, pływającym przy powierzchni wody płacie torfowców w rogu zbiornika. Z ważek typowych dla wód torfowiskowych, na uwagę zasługuje przede wszystkim Nehalennia speciosa. Dużą liczebność tego gatunku stwierdzono na stanowisku 2 (>200 imagines w dniu , zagęszczenie 2,25 os. m 2 ), a małą (tylko 2 larwy, być może rezultat migracji z Gronowa ) na stanowisku 1b. Jest to gatunek o zagrożeniu krytycznym w faunie Europy i mający wysoką rangę (EN) na Czerwonej liście ważek Polski. Drugim gatunkiem krytycznie zagrożonym w Europie jest Leucorrhinia albifrons. Ponadto stwierdzono chronione: Nehalennia speciosa, Aeshna subarctica elisabethae, Leucorrhinia albifrons i L. pectoralis; parasolowe dla wód torfowisk sfagnowych: Nehalennia speciosa, Aeshna juncea, A. subarctica elisabethae, Leucorrhinia albifrons, L. dubia i L. pectoralis. Wskaźniki znaczenia sozologicznego osiągnęły wysokie wartości, szczególnie dla kompleksu wodno-torfowiskowego w Czarnówku i jeziorka w Gronowie (ryc. 3). Przeciętne walory miało tylko torfowisko w Krosinie, co pokrywa się z wcześniejszymi analizami. Dyskusja Na badanych stanowiskach stwierdzono 37% notowanych z Polski gatunków ważek, których jest ogółem 73 (Tończyk, Mielewczyk 2007). Liczby gatunków ważek stwierdzonych na poszczególnych stanowiskach, również w jeziorkach torfowiskowych, są typowe dla drobnych zbiorników torfowiskowych i jezior polihumusowych nizinnej części Polski podobne stwierdzali m.in. Bernard (1998), Buczyński (2001a, 2003), Dolný i in. (2003), Mielewczyk (1969) czy Śniegula (2006). Bogatsza fauna cechuje cenne przyrodniczo, wewnętrznie zróżnicowane jeziora eutroficzne. Na przykład z Jeziora Łukie w Poleskim PN podano 34 gatunki ważek (Buczyński 2004). W wodach dystroficznych tak duże bogactwo gatunkowe jest objawem nie dobrego stanu zbiornika, lecz jego degradacji, która w pierwszej fazie owocuje większą liczbą struktur roślinnych związaną z narastającą żyznością wody (Bernard i in. 359

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, ). Dobrym przykładem są tu użyźniające się w minionej dekadzie, torfowiskowe jeziora Moszne i Długie w Poleskim P.N., w których stwierdzono odpowiednio 35 i 36 gatunków ważek (Buczyński 2004). Odmienności faunistyczne badanych stanowisk wynikają przede wszystkim z różnic siedliskowych. Oczka wiszące w ple sfagnowym na stanowisku 1a, były małe i ubogie strukturalnie. Dominowała w nich zupa torfowcowa z domieszkami pływaczy, roślin szuwarowych w wodzie brakowało bądź też występowały pojedynczo. Stąd fauna była tam najuboższa i zarazem najbardziej specyficzna, przynajmniej jakościowo (por. Buczyński 2001a). Jeziorka były większe powierzchniowo i z bardziej zróżnicowaną roślinnością, stąd odonatocenozy bogatsze w gatunki. Jednak szerokość pasa torfowiska otaczającego zbiorniki była zróżnicowana i dlatego różnie kształtowała się także humusowość i roślinność przybrzeżna. Najuboższą faunę zarejestrowano na stanowisku 3. Uwagę zwracał tu oligohumusowy charakter zbiornika, jak i wykształcenie strefy przybrzeżnej: pło torfowcowe nasuwało się na głęboką wodę. Krystaliczna, głęboka woda nagrzewała się więc wolniej, zaś roślinność obrzeża pła była mniej zróżnicowana, a szuwar Carex limosa ukształtowany słabiej niż na stanowisku 2. Z tym należy wiązać m.in. brak wymagającej pod tym względem Nehalennia speciosa (Bernard, Wildermuth 2005). Specyficzność fauny badanych zbiorników widać dobrze po gatunkach dominujących ilościowo. Leucorrhinia dubia i Aeshna subarctica elisabethae to tyrfobionty, natomiast: Lestes virens, Coenagrion hastulatum, Nehalennia speciosa, Sympetrum danae, Leucorrhinia albifrons (charakterystyczna też dla mało żyznych jezior), L. pectoralis i L. rubicunda, to tyrfofile (Bernard i in. 2002, Bernard, Buczyński 2008, Buczyński 2001a, Mielewczyk 1969). Także wartości wskaźnika naturalności biocenoz należały do wysokich w porównaniu z danymi z piśmiennictwa przedmiotu (Czachorowski, Buczyński 1999, Dolný in. 2001). Liczne występowanie eurybiontów w wodach torfowiskowych, widoczne też w faunie omawianych stanowisk, jest typowe dla Polski nizinnej. Występowanie tylko stenobiontów torfowisk sfagnowych lub przynajmniej jedynie sporadyczna obecność ważek o szerszym spektrum środowiskowym, cechuje torfowiska górskie (np. Mielewczyk 1969, 2003). Dwa gatunki uznane jako nietypowe, wyróżniono z różnych powodów. Lestes viridis znosi jaja do kory drzew i krzewów, w które brzegi badanych zbiorników były bardzo ubogie. Tym ciekawsze jest tak jego liczne występowanie na stanowisku 1b. Ponadto, tą atlantycko-śródziemnomorską ważkę cechują duże wymagania termiczne (Askew 2004, Dévai 1976, Jödicke 1997, Sternberg 1999). Jeszcze bardziej interesująca jest pontyjsko-śródziemnomorska i również ciepłolubna Erythromma viridulum (Dévai 1976, Sternberg i in. 1999). Jest to gatunek w ekspansji: jej granica zasięgu prawdopodobnie wykroczyła już poza Polskę i przebiega przez Obwód Kaliningradzki (Bernard i in. 2009, Buczyński 2007, 2008a). Właściwe siedlisko E. viridulum to wody przeważnie żyzne z bogatą, podchodzącą pod powierzchnię wody roślinnością zanurzoną (Ceratophyllum spp., Myriophyllum spp., Elodea canadensis), często dodatkowo z liśćmi pływającymi (Nuphar lutea, Nymphaea spp.), notowano ją też z mat glonów nitkowatych (Askew 2004, Bernard i in. 2009, Buczyński 2001b, Sternberg i in. 1999). Jezioro w Czarnówku jest dla niej bardzo nietypowe. Przy jednorazowej obserwacji i małej liczbie osobników trudno orzec, czy rozród E. viridulum doszedł do skutku. Można spekulować, że działał tu czynnik proksymalny w postaci pływających przy powierzchni wody torfowców, które zaleciałe nad jeziorko osobniki uznały pomyłkowo za preferowane przez nie Ceratophyllum demersum (Bernard 1995). Warta uwagi jest również obecność Coenagrion lunulatum we wszystkich badanych kompleksach torfowiskowych. Wskazuje to, że nieścisła jest opinia Mielewczyka (1966), we- 360

9 P. Buczyński i in. Ważki zbiorników torfowiskowych koło Złocieńca dług którego ten gatunek wyraźnie preferuje drobne zbiorniki o dnie gliniastym, w krajobrazie polodowcowym. W wodach z obrzeżeniem sfagnowym stwierdzano go też w innych rejonach Pojezierzy Pomorskich (Bernard inf. niepubl.) oraz na Lubelszczyźnie (Buczyński 2001a, Łabędzki 1985) i w Wielkopolsce (Łabędzki 1987). Z podanych przez autorów ważek typowych dla wód torfowiskowych, zdecydowanie najcenniejsza jest Nehalennia speciosa. W Europie Zachodniej i Środkowej jest to gatunek reliktowy, silnie związany z szuwarami turzycowymi, o ściśle określonej strukturze gatunkowej i przestrzennej, bardzo wrażliwy na wahania poziomu wody, wylesianie i eutrofizację (Bernard, Wildermuth 2005). W Europie został on zaliczony do gatunków krytycznie zagrożonych, na Czerwonej liście ważek Polski znalazł się w kategorii EN, a na światowej Czerwonej liście w kategorii NT (Bernard, Wildermuth 2006, Bernard i in. 2009, Sahlén i in. 2004). Stanowiska Nehalennia speciosa koło Złocieńca należą obecnie do najbardziej wysuniętych na zachód w Polsce (Bernard, Buczyński 2008). Istotne jest też wykazanie szeregu innych ważek stenotopowych, które są krytycznie zagrożone w faunie Europy, objęte ochroną prawną lub służą jako gatunki wskaźnikowe wartych ochrony torfowisk sfagnowych (Bernard i in. 2002, Bernard, Wildermuth 2006, Rozporządzenie 2004, Sahlén i in. 2004). Ich występowanie oraz wartości wskaźnika znaczenia sozologicznego dowodzą wybitnych walorów przyrodniczych stanowisk 1 i 2 i wskazują na konieczność objęcia ich ochroną. Warto przy tym zwrócić uwagę, że wartości wskaźnika znaczenia sozologicznego dla tych stanowisk, a więc pojedynczych obiektów, są porównywalne dla tych obliczonych dla ważek całych Lasów Kozłowieckich w Polsce środkowo-wschodniej (Buczyński 2008), czy kalkulowanych w oparciu o kilka grup taksonomicznych (ważki, pluskwiaki, chrząszcze, chruściki) dla sztandarowych rezerwatów wodno-torfowiskowych w Kaszubskim Parku Krajobrazowym (Buczyńska i in. 2009). Odpowiednie działania administracyjne mogą mieć różny zakres. Jednak absolutne minimum to stworzenie strefy ochronnej Nehalennia speciosa na stanowisku 2, co zresztą jest wymogiem prawnym (Rozporządzenie 2004). Natomiast rynnę torfowiskową ze zbiornikami na stanowisku 1, można łatwo objąć ochroną przez powiększenie o nią obszaru już istniejącego, blisko leżącego rezerwatu Jezioro Czarnówek. PIŚMIENNICTWO Askew R.R The dragonflies of Europe. Revised edition. Harley Books, Colchester. Bernard R Coexistence of Cercion lindenii (Sélys, 1840) (Zygoptera: Coenagrionidae) with some species of Coenagrionidae and Platycnemididae on lakes in the Wielkopolska Region, north-western Poland. W: Abstract Booklet of the 13. International Symposium on Odonatology. Societas Internationalis Odonatologica, Bilthoven: 14. Bernard R Stan wiedzy o rozmieszczeniu i ekologii Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 2: Bernard R., Buczyński P Poland, Estonia, Lithuania, Latvia, Belarus and Ukraine. W: Dijkstra K.-D.B. (red.). Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. Wildlife Publishing, Milton on Stour: British Bernard R., Buczyński P Stan zachowania i wybiórczość siedliskowa iglicy małej Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) w Polsce. Odonatrix 4 (2): Bernard R., Buczyński P., Tończyk G Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv. 59 (2): Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Bernard R., Wildermuth H Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) in Europe: a case of a vanishing relict (Zygoptera: Coenagrionidae). Odonatologica 34 (4):

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, Bernard R., Wildermuth H Nehalennia speciosa. W: IUCN IUCN Red List of Threatened Species [ Buczyńska E., Buczyński P., Lechowski L., Przewoźny M Wybrane owady wodne (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera, Lepidoptera). W: Herbich J., Ciechanowski M. (red.). Przyroda rezerwatów Staniszewskie Błoto i Kurze Grzędy na Pojezierzu Kaszubskim. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk: Buczyński P. 2001a. Ważki (Insecta: Odonata) torfowisk środkowo-wschodniej Polski. Praca doktorska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Buczyński P. 2001b. Ważki (Insecta: Odonata) Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Parki nar. Rez. Przyr. 20 (1): Buczyński P Ważki (Odonata) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 7: Buczyński P Ważki (Odonata) Poleskiego Parku Narodowego i jego otuliny: nowe dane i podsumowanie badań z lat Parki nar. Rez. Przyr. 23 (3): Buczyński P. 2008a. Expansion nach Norden Neues von mediterranen Libellenarten im Nordostpolen. W: Müller O., Dieke M., Lemke M. (red.). 27. Jahrestagung, Gesellschaft deutschsprachiger Odonatologen (GdO e.v.), März 2008 Potsdam. Natur & Text, Rangsdorf: Buczyński P. 2008b. Ważki (Odonata) Lasów Kozłowieckich (województwo lubelskie). Odonatrix 4 (2): Buczyński P., Czachorowski S., Lechowski L Niektóre grupy owadów wodnych (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) proponowanego rezerwatu Torfowiska wiszące nad jeziorem Jaczno i okolic: wyniki wstępnych badań. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 5: Buczyński P., Czachorowski S., Serafin E., Szczepański W Is a nature reserve the best form to protect invertebrates? on the example of dragonflies and caddisflies (Insecta: Odonata, Trichoptera) of the Lake Kośno reserve. Acta biol. Univ. Daugavpilensis 3 (2): Buczyński P., Zawal A O występowaniu chronionych gatunków ważek w północno-zachodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60 (1): Buczyński P., Zawal A Ważki (Odonata) rezerwatu Jezioro Szare. Parki nar. Rez. Przyr. 27 (4): Czachorowski S., Buczyński P Wskaźnik naturalności biocenoz potencjalne narzędzie w monitorowaniu stanu ekologicznego torfowisk Polski, na przykładzie Odonata i Trichoptera. W: Radwan S., Kornijów R. (red.). Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin: Dévai G A magyarországi szitakötõ (Odonata) fauna chorológiai elemzése. Acta biol. Debrecina 13 (suppl. 1): Dolný A., Drozd P., Buczyński P., Veselý M., Bulánková E Distribution and habitat specialization of peat-bog and fen dragonfly species in Central Europe. W: Martens A., Sahlén G., Marais E. (red.). 5th WDA International Symposium of Odonatology. Abstracts April Swakopmund, Namibia. National Museum of Namibia, Windhoek: 17. Dolný A., Miszta A., Parusel J Ważki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa śląskiego (polska część Górnego Śląska) wyniki wstępnych badań. Nat. Silesiae superior 7: Dolný A., Teperová E., Volná K Važky (Odonata) na území NPR Rejviz součastný stav, změny v průběhy 20. století, ochrana a ohrožení. Čas. Slez. Muz. Opava, ser. A (Supl.): Dreyer W Zur Ökologie der Hochmoorlibellen. Bonn. zool. Beitr. 39 (2/3): Jasnowska J., Jasnowski M Pojezierze Zachodniopomorskie. Wiedza Powszechna, Warszawa. Jödicke R Die Binsenjungfern und Winterlibellen Europas. Lestidae. Westarp Wissenschaften, Magdeburg. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Łabędzki A Ważki Odonata rezerwatu Czartowe Pole na Roztoczu. Parki nar. Rez. Przyr. 6 (2): Łabędzki A Ważki (Odonata) Puszczy Zielonki koło Poznania. Bad. fizjogr. Pol. zach., sec. C, 35: Marczak D Materiały do poznania ważek Pojezierza Olsztyńskiego. Przegl. zool. 51 (1 2): Mielewczyk S Larwy ważek (Odonata) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr. Przyr. Wielkop. Par. Nar. Pozn. 4 (3):

11 P. Buczyński i in. Ważki zbiorników torfowiskowych koło Złocieńca Mielewczyk S Larwy ważek (Odonata) niektórych torfowisk sfagnowych Polski. Pol. Pismo ent. 39 (1): Mielewczyk S Materiały do poznania entomofauny (Odonata, Hemiptera: Heteroptera, Coleoptera) torfowiska Niknącej Łąki w Parku Narodowym Gór Stołowych. Szczeliniec 7: Peus F Die Tierwelt der Moore unter besonderer Berücksichtigung der europäischen Hochmoore. Verlag von Gebrüder Bornträger, Berlin. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz.U. Nr 220 (2004), poz Sahlén G., Bernard R., Cordero Rivera A., Ketelaar R., Suhling F Critical species of Odonata in Europe. W: Clausnitzer V., Jödicke R. (red.). Guardians of the watershed. Global status of dragonflies: critical species, threat and conservation. Int. J. Odonatol. 7 (2): Sternberg K Bedeutung der Temperatur für die (Hoch)-Moorbindung der Moorlibellen (Odonata: Anisoptera). Mitt. dtsch. Ges. allg. angew. Ent. 8: Sternberg K Hochmoorschlenken als warme Habitatsinseln im kalten Lebensraum Hochmoor. Telma 23: Sternberg K Chalcolestes viridis (Vander Linden, 1825). Weidenjungfer. W: Sternberg K., Buchwald R. (red.). Die Libellen Baden-Württembergs. Band 1. Allgemeiner Teil, Zygoptera. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim): Sternberg K., Hunger H., Schmidt B Erythromma viridulum (Charpentier, 1840). Kleines Granatauge. W: Sternberg K., Buchwald R. (red.). Die Libellen Baden- Württembergs. Band 1. Allgemeiner Teil, Zygoptera. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim): Śniegula S Materiały do znajomości ważek (Odonata) gminy Borne Sulinowo (Pojezierze Pomorskie), ze szczególnym uwzględnieniem gatunków zagrożonych i objętych ochroną prawną. Wiad. entomol. 25 (4): Tończyk G Notatki odonatologiczne z okolic Jeziora Wigierskiego. Odonatrix 2 (2): Tończyk G., Mielewczyk S Ważki Odonata. W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Skibińska E. (red.). Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: Weihrauch F., Jödicke R., Martens A., Mauersberger R Germany. W: Dijkstra K.-D.B. (red.). Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing, Milton on Stour: Zawal A., Buczyński P., Mrowiński P Ważki (Odonata) kilku drobnych zbiorników okolic Nowogardu (Pobrzeże Szczecińskie). Wiad. entomol. 22 (4):

12 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 5, SUMMARY Buczyński P., Bernard R., Pietrzak L. Dragonflies (Odonata) of selected dystrophic water bodies in the vicinity of Złocieniec (north-western Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (5): , Studies of the odonate fauna (mostly larvae and exuviae, additionally imagines) were carried out between 1999 and 2001 at 3 localities in the environs of Złocieniec ( Czarnówek No. 1, Gronowo No. 2, Krosino No. 3). All the water bodies represent acidic habitats typical of the Pomeranian Lake Districts (NW Poland): an oligohumic, very poor in nutrients, and extremely clearwater pool surrounded by a broad Sphagnum bog (No. 3); a mesohumic lake and small pools situated in a Sphagnum bog channel (No. 1a pools, 1b lake); a polyhumic, kettle lake with brownish water, bounded only with a few-metre-wide Sphagnum zone (No. 2). 27 species were recorded, i.e. 37% of the odonate fauna of Poland. Most of them were autochthonous, several probably autochthonous, and one certainly allochthonous species. Number of species was the poorest in small, less diversified pools hanging in Sphagnum mats, and (among greater water bodies) in oligohumic, crystal lake No. 3. Species composition was mostly typical of the habitats, predominated by tyrphobiontic (Leucorrhinia dubia, Aeshna subarctica elisabethae) and tyrphophilic (e.g. Leucorrhinia rubicunda, Leucorrhinia albifrons, Lestes virens, Coenagrion hastulatum, Nehalennia speciosa) species. This was confirmed by high values of the Biocenosis Naturality Index (especially in its quantitative aspect). In this context, the occurrence of Erythromma viridulum (with reproductive behaviour) was rather surprising. It suggests its misidentification of the microhabitat an occupied specific patch of floating Sphagnum at locality No. 1 was physionomically very similar to favourable Ceratophyllum demersum. The autochthonous large population of Lestes viridis at locality No. 1 and a regular occurrence of Coenagrion lunulatum were also noteworthy. However, the large population of Nehalennia speciosa (critical species in Europe, EN in the Polish Red list, NT in the Global Red list) in Carex limosa belt at locality No. 2 was certainly the most valuable element, qualifying this site for legal protection with the use of a buffer protection zone. The occurrences of N. speciosa and other redlisted/ protected/critical species translate into high values of sozological importance of the studied localities. Słowniczek. Tyrfobiont gatunek żyjący w wodach torfowiskowych: jeziorach (strefa limnalu) torfowiskowych, sucharach, oczkach w ple torfowiskowym (raczej nie występuje w innych typach wód), przystosowany do życia w wodach o niskim ph (kwaśne) i z licznymi związkami humusowymi. Wśród tyrfobiontów jest wiele gatunków owadów wodnych. Tyrfofil gatunek, którego występowanie jest związane z torfowiskami. Związek nie jest tu jednak tak silny jak w przypadku tyrfobiontów. Tyrfofile to organizmy preferujące środowisko torfowiskowe, dobrze radzą sobie jednak poza nim. Spotkać je można najczęściej na torfowiskach niskich, w drobnych jeziorach dystroficznych, śródleśnych stawach i sadzawkach. Teneralne imagines osobniki miękkie, krótko po metamorfozie, o szklistych skrzydłach i niewybarwionym lub słabo wybarwionym ciele, przed pierwszym lotem lub jeszcze słabo latające. 364