Mog³oby siê wydawaæ, e Bia³oruœ to pañstwo w pe³ni demokratyczne

Transkrypt

1 Miron J. MUSIA Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznañ Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ prze³omu wieków Mog³oby siê wydawaæ, e Bia³oruœ to pañstwo w pe³ni demokratyczne naród wybra³ prezydenta w demokratycznych wyborach, przekazanie w³adzy nast¹pi³o w sposób pokojowy. Ale wszystko by³o zupe³nie inaczej «partia w³adzy» zmieni³a jedynie swoje oblicze i tylko tym mo - na wyt³umaczyæ fakt, e nowy prezydent bez problemów zaadaptowa³ siê w œrodowisku 1. Powy szy cytat wymaga s³ów wyjaœnienia, gdy diametralnie odmiennie ni wiêkszoœæ autorów charakteryzuje proces, który mia³ miejsce na Bia³orusi w latach Dodaæ nale y na wstêpie, i jego autorzy nie s¹ ca³kowicie w swoich os¹dach osamotnieni; wiele z nieznanych faktów z ycia Aleksandra Grigorjewicza ukaszenki ujawniaj¹ w nielegalnej na Bia³orusi pozycji Zwyczajny prezydent Pawe³ Szeremiet i Swiet³ana Kaliakin oraz w wydanej w Moskwie ukaszenko polityczna biografia Aleksander Fieduta 2. Wiêkszoœæ politologów uwa a, e w roku 1994 powsta³y na Bia³orusi system nosi³ znamiona typowe dla ówczeœnie budowanych demokracji w pozosta³ych pañstwach by³ego bloku sowieckiego co, jak nale y podkreœliæ, z politologicznego punktu widzenia nie budzi w¹tpliwoœci. Jest jednak e niewielka grupa badaczy i publicystów, którzy byæ mo e maj¹c racjê doszukuje siê w tym procesie starannie sterowanego przejêcia w³adzy przez grupy w ³onie nomenklatury, maj¹ce œwiadomoœæ nadchodz¹cego krachu systemu, w którym siê wychowali; usi³uj¹cych zachowaæ stan posiadania oraz wp³ywy [ekonomiczne]. Obraz, który wy³ania siê z publikacji Owsiannika i Strie³kowej choæ publicystyczny ma charakter rzeczowego, popartego dowodami wywodu, precyzyjnego i dok³adnego, bez zbêdnego koloryzowania typowego dla niektórych wydañ; z bogat¹ baz¹ Ÿród³ow¹. Poparcie ukaszen- 1 S. Owsiannik, J. Strie³kowa, W³adza a spo³eczeñstwo. Bia³oruœ , Warszawa 1999, s Fieducie nie mo na odmówiæ wiedzy o systemie; przez d³ugi okres by³ on rzecznikiem prasowym prezydenta Aleksandra ukaszenki.

2 242 Miron J. Musia³ SP 2 07 ki na jego drodze do prezydentury, i wczeœniej od w³aœciwie pierwszej podjêtej przez niego pracy wygl¹daj¹ na celowe dzia³anie, sprawnie realizowany plan. Nie istniej¹ jednak dostateczne dowody poza poszlakami by poparcie ex-sowieckich s³u b przyj¹æ za rzeczywistoœæ. * * * Z. Blok przy deskrypcji etapu tranzycji pos³u y³ siê nastêpuj¹cym okreœleniem: tranzycja jest tym etapem, który jest obarczony du ym ryzykiem niepewnoœci wystêpuje bowiem zagro enie powrotu do starego re imu. Ukszta³towany po rozpadzie rz¹dów autorytarnych system polityczny ma na ogó³ charakter hybrydoidalny instytucje starego re imu koegzystuj¹ z nowymi, stare elity polityczne dziel¹ siê w³adz¹ z nowymi na zasadzie uk³adu b¹dÿ w drodze konfliktu [ ]. Tranzycja jest terminem, który mo na przypisaæ prawie wy³¹cznie do zmian politycznych, dotyczy bowiem tylko «zinstytucjonalizowania demokracji». Z powy szej definicji wynikaj¹ dwa istotne fakty, mianowicie koniecznoœæ dokonania syntetycznego porównania okresu istnienia BSRR z tzw. ³ukaszyzmem, co ma daæ odpowiedÿ na pytanie czy bia³oruski model przejœcia ku demokracji [a pojmowany jako tranzycja] zakoñczy³ siê w chwili dojœcia do w³adzy Aleksandra ukaszenki [lub póÿniej, zale y który moment przyjêty zostanie za odejœcie od budowy systemu demokratycznego i postawienie podwalin pod system autokratyczny]; oraz próbê zmierzenia, metodami obiektywnymi, si³y spo³eczeñstwa w parciu ku zmianie co ma wyjaœniæ kwestiê czy proces zosta³, czy te nie jest umownie zakoñczony. Literalne potraktowanie definicji prowadziæ mo e do wypaczenia rezultatu badawczego: koniec procesu transformacji, jak i koniec procesu tranzycji jest trudny do jednoznacznego uchwycenia i zale y od zapatrywañ badacza podejmuj¹cego problematykê. Traktuj¹c natomiast w sensie stricte wzmiankowany zapis o ryzyku niepewnoœci postawiæ mo na w przypadku Rzeczpospolitej Polskiej hipotezê, i sposób sprawowania w³adzy przez braci Kaczyñskich i obecn¹ [2006/7 rok] ekipê rz¹dz¹c¹ jest powrotem do tzw. pierwszosekretarstwa, co przekreœla zakoñczenie procesu konsolidacji jako odejœcie od demokracji. Podobny problem mia³/ma miejsce w przypadku Ukrainy czy Federacji Rosyjskiej, gdzie w pierwszym z wymienionych pañstw transformacja zakoñczy³a siê dopiero Pomarañczow¹ Rewolucj¹, a w drugim nie by³o transformacji, a tranzycja zakoñczy³a siê ponown¹ autokratyzacj¹ w chwili dojœcia do w³adzy W³adimira Putina. To, jak elastycznie potraktowane zostanie pojêcie transformacji i tranzycji wp³ynie w³aœciwie jedynie na wyznaczenie daty koñcowej

3 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ owego procesu. Bior¹c pod uwagê wydarzenia w Kirgistanie [Rewolucja Ró ], Ukrainie [Pomarañczowa Rewolucja] oraz w Gruzji, trudno mówiæ o wydarzeniu wieñcz¹cym przemiany. Wynika to z faktu, i generaln¹ tendencj¹ pocz¹tku XXI wieku na terenie Europy jest usuwanie [pomijaj¹c sposób dokonania usuniêcia na skutek wewnêtrznego fermentu, zewnêtrznej ingerencji bezpoœredniej lub inspiracji] re imów niedemokratycznych na rzecz tworzenia/przejœcia ku re imom demokratycznym. Konkluduj¹c, obecnie okreœlana mianem stabilnie autorytarnej, sytuacja na Bia³orusi ewoluuje w bli ej nieokreœlonym okresie ku systemowi demokratycznemu. Nie stanowi kwestii priorytetowej odpowiedÿ na pytanie, czy w przypadku Bia³orusi mamy do czynienia z transformacj¹, tranzycj¹ czy konwersj¹ wewn¹trzsystemow¹, bêd¹c¹ szczególnym przypadkiem zachodz¹cych zmian; wynika to z faktu, i dla potrzeb niniejszej pracy znaczenie ma jedynie i to umowne punkt pocz¹tkowy. Jak ujê³a to Gra yna Strnad [niepublikowana dysertacja doktorska], w analizie przejœcia do demokracji mo na okreœliæ moment pocz¹tkowy, strukturê procesu zmiany, a tak e jej wynik koñcowy. Za pocz¹tek tranzycji przyjmuje siê moment sformu³owania deklaracji o przeprowadzeniu rywalizacyjnych wyborów 3, natomiast za wynik koñcowy «zainstalowanie» systemu demokratycznego uto samiane z przeprowadzeniem pierwszych rywalizacyjnych wyborów 4, pierwsz¹ alternacj¹ w³adzy 5, b¹dÿ najczêœciej z konsolidacj¹ demokratycznych regu³ gry, w której element niepewnoœci ju nie wystêpuje 6. Pocz¹tkiem okresu przejœcia dla ówczeœnie jeszcze Bia³oruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej jest data deklaracji niepodleg³oœci; nadal nie istnieje metoda badawcza wyznaczenia daty koñcowej owego procesu. Propozycje, mo liwe do zaakceptowania w przypadku zachodnich, rozwiniêtych i ugruntowanych demokracji nie znajduj¹ zastosowania w badaniach, w których czynnikiem równania s¹ pañstwa posowieckie. 3 J. J. Linz, Transitions to Democracy, Washington Quarterly 1990, vol. 13, no. 3, s L. Morlino, Democratic Establishment: A Dimensional Analysis, w: Comparing New Democracies: Transition and Consolidation in Mediterranean Europe in the Southern Cone, red. E. A. Baloyra, Westview Press, Boulder CO London 1987, s D. Share, Transition to Democracy and Transition through Transaction, Comparative Political Studies, January 1987, vol. 19, no. 4, s G. Pridham, Southern European Democracies on the Road to Consolidation, w: Securing Democracy: Political Parties and Democratic Consolidation in Southern Europe, red. G. Pridham, Routledge, London New York 1990, s. 9.

4 244 Miron J. Musia³ SP 2 07 Doskonale owe niuanse charakteryzuj¹ m.in. Krygier i Czarnota, choæ ich praca jest jedynie wstêpnym [i pionierskim] zarysowaniem problematyki przeniesienia tradycyjnych, choæ na poziomie œwiadomoœciowym nieustrukturalizowanych i nieoczywistych, dzia³añ do sfery legalnej. Podobn¹ propozycjê wysuwa Nina Antonowicz, wyk³adowca nauk politycznych Uniwersytetu Pañstwowego w Miñsku, zauwa aj¹c e by dokonaæ pe³nej analizy systemu typu posowieckiego nale y wzi¹æ pod uwagê co najmniej trzy jego elementy: 1) strukturê organów w³adzy (i ich wzajemne powi¹zania 7 ); 2) rolê biurokracji jako niezale nego aktora stosunków politycznych (lecz ów aspekt zawiera w sobie element subiektywnego stopniowania); 3) korupcjê 8. Fenomem korupcji uwypukla równie Wo³odymyr Po³okha³o, dyrektor ukraiñskiego kwartalnika Myœl polityczna, w pozycji The political analysis of postcommunism, jednak e odmiennie od Antonowicz ju we wstêpie, wi¹ ¹c go z biurokracj¹. Sam¹ korupcjê okreœla jako komponent mechanizmu, w którym machina biurokratyczna mo e wykorzystywaæ spo³eczeñstwo, wskazuj¹c jednoczeœnie na element alienacji «of public servants» [wyobcowanych i oderwanych od zarz¹dzanego spo³eczeñstwa] w badanym okresie. Jak sformu³owa³ to Walenty Jakuszyk, jak pokazuje doœwiadczenie pañstw postkomunistycznych, korupcja tworzy specyficzn¹ dystrybucjê w³adzy lub, bardziej precyzyjnie, dystrybucjê w³adzy pomiêdzy ró nego rodzaju polityków: pragmatyków lojalnych narodowemu liderowi, cz³onków klanu lidera, osoby których wzajemne zaufanie i wspó³praca doprowadzi³y do pozbycia siê innych ludzi, ró nego rodzaju romantycy, których polityczna orientacja mo e ró niæ siê od kulturalnych i politycznych pogl¹dów wiêkszoœci, wreszcie krêgi mafijne, reprezentuj¹ce narodowy kapita³ kryminalny, zainteresowane jego uwiarygodnieniem oraz wtórna 7 Czyli klasyczne elementy ujêcia strukturalnego (instytucjonalnego), jak formu³uje to m.in. S. Ehrlich, Z. Jarosz, S. Zawadzki, J. Kowalski, H. Lisiecka, J. Hausner i inni. 8 N. Antonowicz, The Structure and Transformation of Organs of Power in the Republic of Belarus, w: The Political System of Belerus and the 2001 Presidental Election, Warszawa 2001, s Patrz równie : tzw. Corruption Perception Index, gdzie w zestawieniu 146 pañstw dokonanym przez Transparency International Bia- ³oruœ zajê³a 74 miejsce; Freedom House Report: The Worst of the Worst 2005 czy te A. Wielikij, Patrijnaja nomenklatura w komunisticzieskoj Bie³arusi: Sozdanie, razwitie, krah, Informacionnyj biuletin. Statii i projekty wypusknikow amerykanskih programm obmiena, nr 8, paÿdziernik grudzieñ 2003.

5 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ bur uazja 9. Wczeœniej wymieni³ równie, wœród grup zainteresowanych anomi¹ struktur pañstwowych, osoby prywatne zaanga owane w nielegalne interesy, lecz równie krajowe i zagraniczne firmy, organizacje polityczne i NGO, obce s³u by wywiadowcze. Nie umieszcza natomiast na liœcie szczególnie w œwietle ostatniego wymienionego podmiotu s³u b specjalnych danego pañstwa, co czyni m.in. Piotra Natczuk w artykule The belarusian nomenclature and line of cleavage in Lukashenka s cadre policy 10. Odmienne zdanie czêœciowo poparte danymi statystycznymi [choæ te traktowaæ nale y jedynie jako przybli one] wyra a A. Muhin; który Bia³oruœ stawia w jednej linii z niektórymi pañstwami Zachodu porównuj¹c szare strefy w gospodarce 11. Interesuj¹c¹ publicystyczn¹ analizê, zbli on¹ do wy ej wymienionych, lecz nieodleg³¹ od rzeczywistoœci, da³ Herman Teutsch, zastêpca redaktora naczelnego hiszpañskiego El-Pais, pisz¹c o ogromnym wiêzieniu za³o onym przez politycznego mafiosa na pó³nocnym wschodzie Starego Kontynentu, na samej granicy Unii Europejskiej: W Europie osta³ siê ju tylko ukaszenko na czele po³¹czonych si³ mafii, aparatu administracyjnego, przemys³u, wojska i milicji. * * * Ken Jowitt tu po rozpadzie ZSRR napisa³: w 1989 roku blok sowiecki wygin¹³; partie komunistyczne doda³y utratê w³adzy politycznej do wczeœniejszej straty ideologicznego prawa bytu z okresu realnego socjalizmu; zaœ Zwi¹zek Radziecki by³ ju tylko tolerowany, ale przeznaczony do upadku. Rezultatem jest dziura w europejskiej koncepcji geografii, nie mniejsza ni w 1918 roku 12. Interesuj¹cym pozostaje dlaczego region, w którym nigdy nie istnia³ poza teoretycznymi i normatywnymi za³o eniami komunizm po 1991 roku nagle sta³ siê postkomunistyczny. Jak twierdz¹ Czarnota i Kry- 9 W. Jakuszyk, Corruption in Postcommunist Societies, w: The Political Analysis of Postcommunism, red. W. Po³okhaj³o, Kijów 1995, s Natczuk dokonuje uporz¹dkowania czynników, które wp³ywaj¹ na relacje wewn¹trz bia³oruskiej nomenklatury w pocz¹tkowych latach jej istnienia. Patrz: P. Natczuk, The belarusian nomenclature and line of cleavage in Lukashenka s cadre policy, w: The Political System of Belarus and the 2001 Presidental Election, Miñsk 2001, s A. Muhin, Igra tieniej. Diengi KGB protiv dienieg KPSS, Moskwa 2005, s Patrz równie : Argumenty i Fakty (kwiecieñ) 2001, nr K. Jowitt, The New World Disorder. The Leninist Extinction, Berkeley 1992, s. 284.

6 246 Miron J. Musia³ SP 2 07 gier nalepka nie jest niewinna, gdy reprezentuje pewien dokonany wybór i stawia kilka tez. Po pierwsze, w hybrydzie postkomunizm, nacisk powinien zostaæ po³o ony na prefiks lub na sufiks. I to czyni ró nicê. Jeœli region jest postrzegany jako przede wszystkim postkomunistyczny, to znaczy e uwa amy komunistyczn¹ przesz³oœæ jako jakiœ rodzaj snu lub koszmaru, który bezpowrotnie znika po przebudzeniu. Wielu œwie o upieczonych ekspertów i doradców z Zachodu usi³uje faworyzowaæ tê interpretacjê, czêsto bezrozumnie. Komunizm by³ przesz³oœci¹ i prawdopodobnie zostawi³ œmieci, które nale y usun¹æ; zaœ postkomunizm jest teraÿniejszoœci¹ i przysz³oœci¹. Im bardziej w to wierzysz, tym mniej rozumiesz komunizm. Lecz jeœli bierzesz pod rozwagê region zwany postkomunistycznym, to pojawia siê od razu oczywista sugestia e komunistyczna przesz³oœæ, lub jej nastêpstwa maj¹ efekty w teraÿniejszoœci. A to wydaje siê g³upie próbowaæ zrozumieæ lub dzia³aæ w dniu dzisiejszym, bez zrozumienia tego co go poprzedza³o. M¹droœæ le y w determinacji nie tego, która z tych spolaryzowanych opcji powinna zostaæ wybrana, lecz jaka ich synteza rozjaœnia kompleksowoœæ, sprzecznoœci i wybory postkomunistycznego œwiata. Po drugie: jest znacz¹ca ró nica lub niejasnoœæ [ang. bias szum M.M.] w tym terminie. Okres i stan rozwoju wypadków jest zdefiniowany tym, co go poprzedza³o przez to s¹ one domniemanie post-raczej, ni tym czym s¹ obecnie. To nie przypadek. Wiemy, lub przynajmniej nam siê wydaje, e znamy naturê komunizmu. Nie znamy jednak natury tego co mia³o nadejœæ, lub nie jest jasnym czy wiemy. Po trzecie: nazywanie regionu postkomunistycznym jest wyborem znacz¹cego jednego elementu z przesz³oœci raczej ni innych. I choæ wielu badaczy uwa a to za naturalne, wcale takie nie jest. Przede wszystkim, pañstwa tego regionu chronologicznie zawsze bêd¹ postkomunistyczne, ale te s¹ prócz tego post-ró ne inne, bez wy³¹cznoœci tego pierwszego. I wiele z tych innych znaczeñ ma równie wp³yw na wspó³czesnoœæ [r]ewolucyjne zmiany i ostatnie transformacje w postkomunistycznej Europie Œrodkowej [a] pod powierzchni¹ szybkich zmian konstytucyjnych znacznie wolniejsze procesy instytucjonalne i kulturalne zmiany, w których kontynuacja i sta³oœæ graj¹ znacznie bardziej esencjonaln¹ rolê 13. Niejednoznacznoœæ nie jest wy³¹cznie domen¹ badaczy prawa: wyra- enie tranzycja pochodzi od ³aciñskiego okreœlenia transitio; lecz jego 13 J. Priban, P. Roberts, J. Young (red.), Systems of Justice in Transition, s. 1.

7 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ rozumienie w j. polskim oparte jest g³ównie na bazie nomenklatury anglojêzycznej (fr. transition, ang. transition). Okreœla ono przejœcie [w w¹skim znaczeniu tzw. proces demokratyzacyjny] od systemu niedemokratycznego (totalitarnego/autorytarnego) do systemu demokratycznego lub odwrotnie od systemu demokratycznego do niedemokratycznego; zaœ u ywaj¹c anglojêzycznej nomenklatury do autokratyzmu, tj. systemu autorytarnego lub totalitarnego. Tak jak postkomunizm o czym poni ej, czy demokracja u ywana bez przymiotnika jest terminem wieloznacznym, z domniemanym celem i charakterem. Zawê ony termin u ywany jest dualnie ku okreœleniu jak przyjmuje Z. Blok wycinka rzeczywistoœci politycznej w danym pañstwie, bez analizy sytuacji gospodarczej czy spo³ecznej lub polityki bezpieczeñstwa 14 lub fazy, której wynik nie jest znany 15. Zaznaczyæ nale y, i wiêkszoœæ autorów u ywa okreœlenia tranzycja oraz transformacja [bez przymiotnika] zamiennie bez zasadniczej weryfikacji. Bia³oruskie przemiany posiadaj¹ swe charakterystyczne wyró niki, nietypowe dla pañstw przechodz¹cych podobny proces; jednoczeœnie jednak nosz¹ pewien generalny ryt, wspólny dla pañstw w okresie przejœciowym. Jest to typowe, jako e ma zwi¹zek z t¹ sfer¹ dzia³alnoœci ludzkiej, która nie poddaje siê sztampowym i eleganckim rozwi¹zaniom znanym z matematyki lub fizyki 16. Oceniaj¹c przeobra enia i stosuj¹c jako miarê krótki okres mo na postawiæ wrêcz hipotezê, i okres przeobra eñ na Bia³orusi zakoñczy³ siê, zostaj¹c zast¹pionym u ywaj¹c neologizmu 14 Z. Blok, Teoria polityki. Studia, s Z. Blok, Leksykon politologii, s Patrz równie : M. Krygier, A. Czarnota, After Postcommunism: the Next Phase, Annual Review of Law and Social Science 2006, vol. 2, s : Transition is a situation, a condition, a predicament if you will, on a kind of indeterminate but whiggishly inclined trajectory from hateful past to liberal future. But in that space people make decisions, make mistakes, seek to serve their interests, etc., for many different reasons. 16 A. Wolff-Powêska ujmuje to w nastêpuj¹cy sposób: region œrodkowoeuropejski przyci¹ga uwagê jako okreœlona ca³oœæ zarówno poprzez podobieñstwa, jak i zró - nicowanie. Na tym obszarze wspólnych doœwiadczeñ realnego socjalizmu trwa proces poszukiwania nowej osobowoœci politycznej, wykazuj¹cy zdumiewaj¹co wiele analogii. Jednoczeœnie jednak uwarunkowania miêdzynarodowe oraz uwolnienie pewnych procesów emancypacyjnych i narodowych zadecydowa³o tutaj o specyfice i szczególnej drodze transformacji. Za: Oswojona rewolucja, s Temu s³u y równie m.in. podzia³ z pierwszego rozdzia³u wymienionej pozycji, gdzie autorka wyró nia 3 perspektywy oceny wydarzeñ: uniwersaln¹, regionaln¹ i szczególnej drogi.

8 248 Miron J. Musia³ SP 2 07 B. Górowskiej demokratur¹ 17, sytuacj¹ stabilnie autorytarn¹ czy jak chce Siergiej Siannikow totalitaryzmem w pocz¹tkowej fazie rozwoju 18 [co jednak równie znamionuje proces zmiany i ma równie teoretyczn¹ podbudowê wœród polskich badaczy]. Nie mo na oczywiœcie podwa yæ takiego toku rozumowania, jako e zale ny jest on od potrzeb badawczych autora stawiaj¹cego hipotezê [Siannikow jest przedstawicielem anty³ukaszenkowskiej opozycji, przewodnicz¹cym Charter 97; przyk³adu próby modyfikacji rzeczywistoœci s³owem pisanym dostarcza m.in. jego tekst The Accidental Dictatorship of Alexander Lukashenko opublikowany w opiniotwórczym SAIS Review w 2005 roku 19 ]. Jednak e wiêkszoœæ badaczy, przyjmuj¹c do wiadomoœci i akceptuj¹c system demokratyczny jako szczytowe osi¹gniêcie rozwoju typologii systemów politycznych umo liwiaj¹cy nieskrêpowan¹ partycypacjê i kultywowanie swobód obywatelskich etc., maj¹c na wzglêdzie œredni okres trwania dyktatury 20, odrzuci stabilnoœæ a priori. Celowo nie podejmujê rozwa añ nad celowoœci¹ i zasadnoœci¹ dokonywania oceny pewnego wycinka obcej kultury [niezachodniej/prawos³awnej] na bazie doœwiadczeñ wypracowanych podczas tworzenia i umacniania zdobyczy zachodniej cywilizacji, gdy po pierwsze: nie jest to cel niniejszej pracy, po drugie: materia³ ma charakter 17 Za: M. Czerwiñski, Bia³oruœ, w: Systemy polityczne pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej, red. E. Pioskowik, M. Barañski, Katowice A. Siannikow; Bie³aruski tatalitaryzm realnoœæ, news/2003/07/25/sannikov. Jak twierdzi Siannikow, poza masow¹ monoparti¹ wystêpuj¹ [w systemie] w³aœciwie wszystkie elementy pañstwa totalitarnego. 19 Siannikow jest by³ym ministrem spraw zagranicznych Bia³orusi; zrezygnowa³ z funkcji w 1996 roku na znak protestu przeciw sfa³szowanemu referendum. We wzmiankowanym tekœcie usi³uje rozprawiæ siê z piêcioma mitami czy te b³êdnym odbiorem, który jego zdaniem istnieje w œwiadomoœci zachodnich badaczy Bia³orusi. Zaprzecza m.in. prawie nieistniej¹cej to samoœci narodowej, niskiemu znaczeniu i s³aboœci opozycji bia³oruskiej, wysokiemu poparciu obecnego bia³oruskiego lidera na wsi czy zanikowi jêzyka bia³oruskiego w powszechnej komunikacji. 20 Zarówno szanse oddzia³ywania, jak i mo liwoœæ konsolidacji oraz stabilizacji systemu w przypadku demokracji okaza³y siê znacznie wy sze ani eli w przypadku dyktatur. Podczas gdy próg przetrwania piêtnastu lat, stwarzaj¹cy umown¹ granicê odpornoœci na zmiany, sta³ siê ju dla demokracji regu³¹, dla dyktatury jest on niemal nieprzekraczalny. Zjawisko to t³umaczy m.in. fakt, e dyktatura opiera siê na autorytaryzmie jednostki. Jej za³amanie, czy klêska s¹ zazwyczaj jednoznaczne z upadkiem systemu. A. Wolff-Powêska, Oswojona rewolucja, s. 23. Kwestiê trwa³oœci podejmuje równie Barbara Geddes w: What Do We Know about Democratization after Twenty Years?, Annual Review of Political Science 2, s

9 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ zbyt obszerny nawet dla krótkiej dygresji, po trzecie: istniej¹ pozycje, które tê tematykê poruszaj¹ 21. J. Igrickij z Rosyjskiej Akademii Nauk okreœli³, u ywaj¹c s³ów wêgierskiego badacza Arpada Sakolczai ego, ów fenomen nastêpuj¹co: wraz z ca³¹ Europ¹ Wschodni¹ [Rosja] wst¹pi³a na permanentny stan przejœcia : kruszenie porz¹dku to trudne wyzwanie i mo e doprowadziæ do powa nego kryzysu. OdpowiedŸ mo e przyjœæ tylko po d³ugim okresie prób i b³êdów, albo wcale nie przyjœæ, jak pokazuje zanik wielu kultur i cywilizacji. Jeœli odpowiedÿ na kryzys nie przychodzi od razu, czasowy stan przejœcia mo e siê przed³u yæ i spo³eczeñstwo lub ca³a cywilizacja mo e utkn¹æ w tym przed³u aj¹cym siê przejœciu, gdzie [stany] czasowe, przechodnie, nietypowe, efemeryczne i nadzwyczajne stanowi¹ standard, normê, zwyczajnoœæ, przyjmowane s¹ jako niezbêdne. Dok³adnie to sta³o siê w Centralno-Wschodniej Europie 22. Sam okreœli³ natomiast czas po 1991 roku dla Rosji w nastêpuj¹cy sposób: rosyjskich uczonych wyrêcza rosyjska historia i znajomy dla niej ojczysty termin: smuta. Jeszcze mniej dogmatyczny okaza³ siê P. Hassner, pisz¹c e ka dy charakteryzowany okres jest przechodnim, ale niektóre s¹ bardziej prze- 21 Patrz m.in. J. Sobczak, Zmierzch cywilizacji, Poznañ 2002; J. Diec Cywilizacje bez okien. Teoria Miko³aja Danilewskiego i póÿniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Kraków 2002; pozycje M. Zdziechowskiego czy A. Jab³oñski, który konkluduje: g³ówna oœ konfliktu politycznego obecnej ery przebiega zdaniem Huntingtona miêdzy cywilizacj¹ Zachodu a œwiatem nie-zachodnim. Autor odrzuca tezê o uniwersalizacji wartoœci zachodnich. Podstawowe wartoœci zachodniej kultury politycznej s¹ z wielkim trudem adaptowane w innych cywilizacjach. Zachodnie idee indywidualizmu, liberalizmu, konstytucjonalizmu, praw cz³owieka, równoœci, wolnoœci, rz¹dów prawa, demokracji, wolnego rynku, rozdzia³u koœcio³a od pañstwa znajduj¹ s³aby rezonans w kulturach Islamu, Konfucjanizmu, Hinduizmu, Japanizmu, Buddyzmu i Ortodoksji, za: A. W. Jab³oñski, Kultura polityczna: tradycje i teorie, w: Teoretyczne i metodologiczne problemy badañ nad kultur¹ polityczn¹, red. Z. Blok, Poznañ 2005, s. 20. Jest to oczywiœcie w pe³ni to same z rozumowaniem poczynionym przez Huntingtona, który pisa³: A wave of democratization is a group of transitions from nondemocratic to democratic regimes that occur within a specifed period of time and that significantly outnumber transitions in the opposite direction during that period of time. A wave also usually involves liberalization or partial democratization in political systems that do not become fully democratic. (Third Wave, s. 15). Poszczególne fale datuj¹ siê na: First wave, long ; First reverse wave ; Second, short ; Second reverse wave ; Third wave 1974 present. 22 A. Sakolczai, In a Permanent State of Transition: Theorising the East European Condition, European University Institute working papers, s. 4.

10 250 Miron J. Musia³ SP 2 07 chodnie od innych 23. Z kolei L. Ray podwa a czêœæ istniej¹cych teorii konstatuj¹c: antykomunistyczne rewolucje oznaczaj¹ nie powrót do przesz³oœci, nie s¹ konwergencj¹ z wspó³czesnoœci¹ (obrazu zachodniego), lecz wynikaniem nowych struktur w bezprecedensowej jak dot¹d sytuacji. Zachodnie koncepcje rozumienia sytuacji nie pasuj¹ do tych spo³ecznych zmian 24 ; co podobne jest do percepcji J. Staniszkis, która uwa a postkomunizm za fa³szywy obraz [i jednoczeœnie umacnia stanowisko Owsiannika i Strie³kowej]; gdy wci¹ u w³adzy pozostaj¹ te same jednostki: instytucje demokratyczne i wolnorynkowe w krajach postkomunistycznych s¹ jedynie dekoracj¹ utrzymuj¹cych siê nadal rz¹dów dawnej elity w³adzy 25. Podobnie wyra a siê Wolff-Powêska we wstêpie do Oswojonej rewolucji: praca nie uwzglêdnia regionu postsowieckiego, t³umacz¹c to od razu w nastêpuj¹cy sposób: zadecydowa³ o tym zarówno czynnik iloœciowy wieloœæ procesów transformacji w by³ych republikach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego oraz jakoœciowy odmiennoœæ napiêtnowanego wielowiekow¹ tradycj¹ carsk¹ oraz ponad siedemdziesiêcioletnim totalitaryzmem komunistycznym obszaru zmian. Fakt, e spo³eczeñstwa postsowieckie musz¹ uwolniæ siê od systemu totalitarnego rodzimego pochodzenia, narzuconego przez w³asne, a nieobce w³adze, ma okreœlony wp³yw na tempo i charakter przemian 26. Jedno z istotnych za³o eñ Huntingtona, wyra one przez T. Carothersa, przyjmuje nastêpuj¹c¹ formu³ê: demokratyzacja rozwija siê etapami [ ]. Etap nie musi mieæ charakteru ci¹g³ego procesu, mo e zostaæ wstrzymany, odwrócony, przyœpieszony. Mo e równie dojœæ do wstrzymania, przeci¹gniêcia lub odwrócenia którejœ z faz podrzêdnych 27. Szara strefa [gray zone] Analizuj¹c ró norakie propozycje teoretyczne i podejœcia metodologiczne uwa am, e przedstawiæ nale y kilka istotnych za³o eñ, które we 23 P. Hassner, The Priority of Constructing Western Europe, w: G. F. Treverton, Europe and America beyond 2000, s L. J. Ray, Rethinking Critical Theory: Emancipation in an Age of Global Social Movements, s J. Staniszkis, W poszukiwaniu paradygmatu transformacji, ISP PAN, s A. Wolff-Powêska, Oswojona rewolucja, Instytut Zachodni 1998, s T. Carothers, The End of Transition Paradigm, Journal of Democracy 2002, 13:1, John Hopkins University Press, National Endowement for Democracy.

11 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ w³aœciwy sobie sposób charakteryzuj¹ mnogoœæ koncepcji i brak jednoznacznych wskaÿników, które nale y czy mo na stosowaæ. Klasykê stanowi mimo swoich wad Samuel Huntington, twórca Trzeciej Fali, który stwierdzi³ m.in. i 1) aden pojedynczy czynnik nie jest wystarczaj¹cy dla wyjaœnienia rozwoju demokracji we wszystkich krajach lub w jednym kraju; 2) aden pojedynczy czynnik nie jest niezbêdny dla rozwoju demokracji we wszystkich krajach; 3) demokratyzacja w poszczególnych krajach jest rezultatem szeregu przyczyn; 4) zestaw przyczyn prowadz¹cych do demokracji jest ró ny w ró nych krajach; 5) zestaw przyczyn le ¹cych ogólnie rzecz bior¹c u Ÿróde³ jednej fali demokratyzacji ró ni siê od tych, które powodowa³y inne fale; 6) przyczyny le ¹ce u podstaw pierwszego etapu zmian systemowych w fali demokratyzacji prawdopodobnie bêd¹ ró ne od przyczyn powoduj¹cych dalsze zmiany systemowe w danej fali 28. Karol B. Janowski, w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych pisa³: z koñcem lat osiemdziesi¹tych w krajach Europy Œrodkowej i Wschodniej dosz³o do zmian otwieraj¹cych proces przeobra eñ, maj¹cy znamiona transformacji ustrojowo-politycznej i spo³eczno-ekonomicznej. Jednakowo owe zmiany nie zosta³y poprzedzone prognoz¹, która zapowiada³aby fina³ dotychczasowego porz¹dku. Zapewne stanowi to przyczynek do s³aboœci teorii polityki, a zw³aszcza tej jej czêœci, która dotyczy zmian politycznych. Wieloaspektowe ujêcie dziej¹cego siê procesu wprawdzie nie gwarantuje pe³nego obrazu, jednak e pozwala na uzyskiwanie co najmniej wstêpnych odpowiedzi na pytania dotycz¹ce genezy, uwarunkowañ oraz przebiegu i skutków tego, co okreœlane jest jako transformacja, tranzycja, przeobra enia itp. 29 Znaczenie dla niniejszego dyskursu maj¹ równie s³owa Andrzeja W. Jab³oñskiego, który, przywo³uj¹c Z. Bloka, skonstatowa³: transformacja systemowa to proces przechodzenia od spo³eczeñstw totalitarnych lub autorytarnych do demokratycznych lub quasi demokratycznych, lub odwrotnie od demokracji do autorytaryzmu (Blok, 1999) 30. Ten e autor, w pozycji Transformacja jako konwersja funkcji wewn¹trzsystemowych 28 S. P. Huntington, Trzecia fala, s K. B. Janowski, Przeobra enia polityczne w Polsce a transformacja na Wschodzie, w: Polska wobec transformacji na Wschodzie, Materia³y miêdzynarodowej konferencji naukowej, Poznañ, 6 7 czerwca 1995 r., s Z. Blok, Teoretyczne i metodologiczne problemy badañ nad kultur¹ polityczn¹, Poznañ 2005.

12 252 Miron J. Musia³ SP 2 07 na przyk³adzie Polski definiuje transformacjê, u ywaj¹c pojêcia konwersji; proces po 1989 roku zyska³ miano rekonwersji, konwersja (proces pierwotny) umiejscowiony zosta³ zaraz po drugiej wojnie œwiatowej jako totalizacja okresu stalinizmu. Dla Bia³orusi ujêcie takie z racji uwarunkowañ historycznych nie mo e zostaæ zastosowane; konwersja z racji faktu istnienia pañstwa bia³oruskiego jako podmiotu prawa miêdzynarodowego jedynie przez kilkanaœcie lat nie mia³a miejsca. Si³a ka dej teorii co nie wymaga w adnym wypadku jakiegokolwiek komentarza tkwi w mo liwoœci jej praktycznego udowodnienia, zastosowania w rzeczywistoœci, wyniesienia poza grunt teoretyczny. Z prawie 100 pañstw 31, okreœlanych w ostatnich latach jako w okresie tranzycji/przejœcia, zaledwie 20 jest obecnie funkcjonuj¹cymi lepiej [liberalnymi] lub gorzej [elektoralnymi] demokracjami. Wœród nich o czym wspomina Larry Diamond w Is the Third Wave Over? 32 jest i Polska, i pañstwa Pribaltiki, i Po³udniowa Korea. Jak ujêli to Aurel Croissant i Wolfgang Merkel, jest to doœæ pesymistyczna wizja [trzeciej fali]. Jak wskazuj¹ empiryczne dowody, e w pewnym momencie trzecia fala demokratyzacji mo e staæ siê w mniejszym stopniu tryumfem politycznego liberalizmu i liberalnej demokracji, a bardziej tryumfem hybrydowych lub wieloznacznych re imów [ambiguous regimes], delegowanych, uszkodzonych, pó³-, nieliberalnych demokracji, wspó³zawodnicz¹cego/rywalizacyjnego [competitive] autorytaryzmu lub autorytaryzmu wyborczego. Systemy te tworz¹ potiomkinowskie demokracje, gdzie fasada demokracji przykrywa autorytarne, etnokratyczne, plebiscytowo-populistyczne metody sprawowania w³adzy; czêsto z cechami su³tañskimi [sultanistic] st¹d okreœlenie fa³szywe demokracje. Czêstokroæ s¹ to demokracje elektoralne [wyborcze], z mniej lub bardziej wolnymi wyborami; w których jednak jak to okreœla O Donnell wiele segmentów spo³eczeñstwa posiada obywatelstwo o niskiej intensywnoœci [ ]. Przez wiele lat w literaturze panowa³a tranzycjologia i konsolidacjologia, ³¹cz¹ce wiarê w to, e nowe demokracje mog¹ wybraæ jedynie jedn¹ z dwóch dróg rozwoju: powrót do systemu niedemokratycznego lub konsolidacjê liberalnej demokracji. Rzeczywistoœæ polityczna opowiedzia³a inn¹ historiê: problem instytucjonalizacji liberalnej demokracji nie jest posadowiony na adopcji nowej konstytucji i implementacji wolnych i uczciwych wyborów jakkolwiek 31 Oko³o 20 w Ameryce aciñskiej, 25 w Europie Wschodniej i by³ym Zwi¹zku Radzieckim, 30 w regionie subsaharyjskim, 10 w Azji i 5 na Bliskim Wschodzie. 32 Journal of Democracy (lipiec 1996), s

13 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ mierzonych i definiowanych. Coraz wiêcej re imów na œwiecie dokonuje syntezy w ró nym stopniu demokratycznych form i instytucji z autorytarnymi tendencjami, bez pod¹ ania stricte œcie k¹ demokracji lub autorytaryzmu [ ]. Nie mniej istotne jest ostatnie zdanie owej wypowiedzi, w którym twórca podstaw merytorycznych wykorzystanych przez S. Huntingtona Guillermo O Donnell, skrytykowa³ podejœcie, w którym trwaj¹ce po 20 lat re imy [wci¹ ] s¹ traktowane jako w fazie przed³u aj¹cego siê nieskonsolidowania 33. Rozwa aj¹c niniejsz¹ kwestiê, mieæ na wzglêdzie nale y, i brakuje jednorodnego modelu, który w sposób teoretyczny charakteryzowa³by zmiany dokonuj¹ce siê w chwili obecnej w przestrzeni posowieckiej i pasowa³by kompleksowo do owych zmian. Dotychczasowe modele, teorie, paradygmaty mia³y mniejsze lub wiêksze pokrycie w rzeczywistych wydarzeniach [tak dla teoretyków, jak i praktyków pomocy miêdzynarodowej], lecz g³ównie dla pañstw spoza bezpoœredniego by³ego bloku wschodniego. Nie jest to bynajmniej krytyka, lecz raczej wskazanie odmiennoœci dróg rozwoju podmiotów prawnomiêdzynarodowych, wywodz¹cych siê ze zwi¹zku bratnich republik socjalistycznych; wci¹ s³abo rozumianych. Przypomnieæ wystarczy, e rozpad Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia na dzieñ w³aœciwie stanowi³ zaskoczenie dla wiêkszoœci tzw. sowietologów. Pomarañczowa rewolucja, jak stwierdzi³ Czarnota dopiero w 2005 roku zamknê³a etap okreœlany mianem pokomunizmu na Ukrainie, zaœ Gruzja przyjmuj¹c spiskow¹ teoriê dziejów [o rewolucji wiedzieli jej mocodawcy z Waszyngtonu] wybra³a szlak przetarty przez Ukrainê równie bez ostrze enia w³aœciwie, wymykaj¹c siê propozycjom teoretycznym. Republiki posowieckie s¹ szar¹ stref¹, stref¹ która nie poddaje siê jednoznacznym i ³atwym rozwi¹zaniom 34. Tranzycja jako przejœcie ku demokracji? Czy tranzycja jako stan? Czy te raczej tranzycja jako odejœcie od demokracji? Nie s¹ to jedyne pytania, które pojawi³y siê przy b³ahej wydawaæ by siê mog³o kwestii wskazania jedynie okresu, który ma byæ badany tj. po 1991 roku; stworzenia odpowiednich ram czasowych. Czy transformacja nie zacho- 33 G. O Donnell, Illusions about Consolidation, w: red. L. Diamond, Consolidating the Third Wave Democracies. Themes and Perspectives, Baltimore London 1997, s Larry Diamond u ywa równie terminu strefa zmierzchu odnosz¹c siê do grupy pañstw trwaj¹cych bez legitymizacji lub instytucjonalizacji. L. Diamond Developing Democracy: Toward Consolidation, Baltimore 1999, s. 22.

14 254 Miron J. Musia³ SP 2 07 dzi, gdy system z demokratycznego staje siê autorytarny, a przes³anki œwiadcz¹, e to dopiero pocz¹tek drogi ku lekkiej formie totalitaryzmu? Czy na Bia³orusi trwa proces transformacji, który zakoñczy siê demokracj¹? W jakim terminie? Jakiego rzêdu bêdzie to skala? Lat czterech czy czterdziestu? I czy co jest kwesti¹ rudymentarn¹ przes³anki s¹ w³aœciwe? Wskazuj¹ na mo liwe zmiany czy s¹ rodzajem pobo nych yczeñ popleczników [bez negatywnych konotacji] anty³ukaszenkowskiej opozycji? * * * Dla Bia³orusi mo liwa jest co najmniej dychotomiczna deskrypcja zachodz¹cych tam procesów[u] z punktu widzenia badania transformacji/tranzycji nie przes¹dzaj¹c o konkretnych rozwi¹zaniach. Pierwsza opiera siê na twierdzeniu, e po 1995[6] roku zachodz¹cy tam proces jest wci¹ transformacj¹, jednak e z odwróconym kierunkiem [wektorem] zmian zgodnie z propozycj¹ metodologiczn¹ m.in. A. Jab³oñskiego nawi¹zuj¹cego do Z. Bloka; T. Reichelta, I. Kobrinskiej 35, A. Patupy 36 czy B. Albina i W. Baluka. Na mocy drugiej, teoretycznej propozycji a jej przedstawicielami s¹ m.in. Aurel Croissant i Wolfgang Merkel Bia³oruœ przesz³a do tzw. szarej strefy wymykaj¹cej siê klasycznemu rozumieniu przejœcia zaœ przyjêcie ustawy zasadniczej w 1994 roku i wolne wybory s¹ jedynie fasad¹ dla kontynuacji niedemokratycznego re imu; demokracji zarz¹dzanej, su³tanizmu, nieliberalnej demokracji 37. Ten sposób myœlenia obarczony jest wad¹ i pewn¹ doz¹ tzw. spiskowej teorii dziejów, zak³ada bowiem, po czêœci nieœwiadomie, jako t³o m.in. planow¹ intro- 35 I. Kobrinskaja, D³ugi koniec zimnej wojny, Warszawa 1998, s. 16: chocia transformacja Europy Œrodkowo-Wschodniej i przestrzeni postsowieckiej daleka jest od zakoñczenia, niemniej jednak w latach ostatecznie ukszta³towa³ siê zestaw czynników oraz kontekst, które okreœlaj¹ rozwój stosunków miêdzy Rosj¹ i pañstwami Europy Œrodkowo-Wschodniej. 36 backward phase transition to totalitarism, za: A. Patupa, Mass Media and Controlling Mechanisms, w: Media in Post-Communist Societies: Objective Information vs. Ideological Bias, red. A. Ancipienka, s Co zbie ne jest z oryginaln¹ koncepcj¹ G. O Donnella i P. Schmittera [bez modyfikacji wniesionych przez S. Huntingtona], którzy k³adli nacisk na fakt, e produkt przejœcia jest niepewny i dopuszcza wariacje: mo e daæ demokracjê, lecz mo e równie przejœæ w zliberalizowany re im autorytarny (tzw. dictablanda) lub w restrykcyjn¹, nieliberaln¹ demokracjê (demokratura/democradura). G. O Donnella, P. Schmittera, Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions About Uncertain Democracies, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1986, s. 9.

15 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ dukcjê Aleksandra ukaszenki na stanowisko prezydenta republiki oraz to, e obecny system ma charakter raczej bardziej demokratyczny ni autorytarny co jest doœæ dyplomatycznie okreœlaj¹c zastanawiaj¹ce. Na korzyœæ tej teorii przemawiaj¹ niektóre z tez Thomasa Carothersa: czêœæ pañstw szarej strefy posiada demokratyczne ycie polityczne, w³¹czaj¹c co najmniej ograniczone polityczne pole dla opozycyjnych partii i niezale nego spo³eczeñstwa obywatelskiego, jak równie regularne wybory i demokratyczne konstytucje. Zastrze enia powa nych braków demokracji istniej¹ z powodu s³abej reprezentacji interesów obywateli, niskiego poziomu partycypacji politycznej poza g³osowaniem, czêste ³amanie prawa przez urzêdników pañstwowych, wybory sankcjonuj¹ce niepewn¹ legitymizacjê, bardzo niskie zaufanie dla organów pañstwa oraz permanentnie niska wydajnoœæ pañstwa jako organizacji. St¹d, jak kontynuuje Carothers powsta³o wiele okreœleñ na ów stan miêdzy otwart¹ dyktatur¹ a ustabilizowan¹ demokracj¹: semi-demokracja, demokracja formalna, demokracja elektoralna [wyborcza], fasadowa demokracja, pseudo-demokracja, s³aba demokracja, czêœciowa demokracja, nieliberalna demokracja czy demokracja wirtualna 38 ; zaœ opisywanie przez analityków pañstw w szarej strefie jako demokracji stawia paradygmat tranzycji pod znakiem zapytania [ calling that paradigm into question ] 39, bowiem wiêkszoœæ uznanych terminów dotycz¹cych demokracji u ywanych jest w przypadku pañstw, które utknê³y gdzieœ poœrodku sekwencji demokratyzacyjnej, zwykle na pocz¹tku fazy konsolidacji. Ciekaw¹ tezê i jest to dot¹d jedyny autor, który w ten sposób przedstawi³ proces przejœcia postawi³ Kiry³ Koktysz, docent w Katedrze Teorii Politycznej MGIMO Ministerstwa Spraw Zagranicznych FR 40. The Belarusian presidential campaign marked the end of the country s imitative transition and the beginning of its real transition. Co jednak nale y podkreœliæ, równie Koktysz zamiennie u ywa transition, transformation i perechod [pieriod pieriechoda] D. Collier, S. Levitsky, Democracy with Adjectives: Conceptual Innovation in Comparative Research, World Politics (kwiecieñ) 1997, nr 49, s G. O Donnell, Delegative Democracy, Journal of Democracy, January 1994, s Moskiewski Pañstwowy Instytut Spraw Miêdzynarodowych. 41 W mojej opinii rosyjskojêzyczny termin przejœcie lub okres przejœcia jest jednym z najbardziej adekwatnych.

16 256 Miron J. Musia³ SP 2 07 Zauwa yæ nale y, i powy sze propozycje za sw¹ podstawê przyjmuj¹ zmodyfikowan¹ teoriê Samuela Huntingtona; po czêœci zdezaktualizowan¹, niedostosowan¹ do rzeczywistoœci pocz¹tku XXI wieku i krytykowan¹ przez wielu badaczy. Podstawê owej krytyki wyznaczy³ wzmiankowany ju Carothers, neguj¹cy dotychczasowy klasyczny, przyjêty i rozwijany paradygmat jak to okreœla tranzytologów, amerykañskich badaczy tworz¹cych na potrzeby amerykañskiego eksportu demokracji modele teoretyczne, niewiele co stanowi oœ krytyki Carothersa 42 maj¹ce obecnie wspólnego z praktyk¹. By przybli yæ wy ej przywo³ane pogl¹dy, nale y cofn¹æ siê do 2002 roku, gdy Carothers publikuje w presti owym Journal of Democracy wydawanym przez John Hopkins University wspólnie z National Endowement for Democracy tekst The End of Transition Paradigm, gdzie rozpoczyna od przedstawienia syntetycznych siedmiu subprocesów zmian na œwiecie w ci¹gu ostatniego æwieræwiecza dwudziestego wieku [tj.: 1) upadek prawicowych re imów autorytarnych w po³udniowej Europie w po³owie lat siedemdziesi¹tych; 2) wymiana dyktatur wojskowych przez cywilne w³adze w Ameryce Po³udniowej przypadaj¹ca na okres od póÿnych lat siedemdziesi¹tych do póÿnych lat osiemdziesi¹tych 43 ; 3) odejœcie od rz¹dów autorytarnych w czêœci Wschodniej i Po³udniowej Azji pocz¹wszy od po³owy lat osiemdziesi¹tych; 4) upadek re imów komunistycznych w Europie Wschodniej pod koniec lat osiemdziesi¹tych 44 ; 5) rozpad Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich i ustanowienie piêtnastu nowych jednostek podmiotów prawa miêdzynarodowego w 1991 roku; 6) usuniêcie jednopartyjnych systemów w wielu czêœciach Afryki sub-saharyjskiej w pierwszej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych oraz 7) s³aby, lecz zauwa alny trend liberalizuj¹cy w niektórych pañstwach Œrodkowego Wschodu w latach dziewiêædziesi¹tych]. Co najistotniejsze w dyskursie przemiany te, symultaniczne, wp³ywaj¹ce na siebie wzajemnie, w rezultacie potraktowane zosta³y jako jeden proces, czego wyrazem by³a generalna akceptacja propozycji Samu- 42 Thomas Carothers jest autorem m.in. Aiding Democracy Abroad: The Learning Curve (1999) i wspó³autorem (z Marin¹ Ottaway) Funding Virtue: Civil Society Aid and Democracy Promotion (2000). Przy tworzeniu pierwszej wersji Carothers bra³ pod uwagê krytyczne uwagi m.in. D. Brumberg, Ch. King, M. McFaul, M. Ottaway, Chrisa Sabatini oraz M. Shifte. 43 Choæ tê tendencjê ³atwo obaliæ, przywo³uj¹c dane przedstawione przez Wolff-Powêsk¹. Patrz: Oswojona rewolucja, s. 22 i n. 44 Co dziwi, ze wzglêdu na nieujêcie Europy Œrodkowej w wyliczeniu.

17 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ ela Huntingtona tzw. Trzeciej Fali [Demokratyzacji] w œrodowiskach politycznych prawicowych elit Stanów Zjednoczonych. Najbardziej jednak zainteresowany ow¹ propozycj¹ teoretyczn¹ by³ co skrupulatnie podkreœla Carothers amerykañski rz¹d [administracja R. Regana, okreœlaj¹ca w owym okresie Zwi¹zek Radziecki mianem Imperium Z³a i rozbudowuj¹ca SDI] i szersza wspólnota rz¹dowych, quasi-rz¹dowych i pozarz¹dowych organizacji tworz¹cych amerykañsk¹ politykê zagraniczn¹ [poza dyskursem: oczywiœcie co jest moim jedynie dodatkiem zawê enie owego przyjêcia do rozszerzenia rynków zbytu by³oby zbytnim uproszczeniem, lecz byæ mo e ca³kiem uzasadnionym?]. Od po³owy lat osiemdziesi¹tych tak R. Regan, jak i George Shultz [sekretarz stanu] jak mantrê powtarzali wyra enie œwiatowa rewolucja demokratyczna ; co wymaga³o utworzenia i co zosta³o wsparte, pod naciskiem paradygmatem obrazuj¹cym ów proces. Carothers wyrazi³ to w nastêpuj¹cy sposób: this new democracy-promotion community had a pressing need for an analytic framework to conceptualize and respond to the ongoing political events [...]. It was derived principally from their own interpretation of the patterns of democratic change taking place, but also to a lesser extent from the early works of the emergent academic field of transitology, above all the seminal work of Guillermo O Donnell and Philippe Schmitter 45. Najwa niejszy element owego procesu znajduje ujœcie jednak w chwili obecnej bowiem paradygmat tranzycji, opisany powy ej, mimo swego niedostosowania do [niedemokratycznej] rzeczywistoœci, stosowany jest permanentnie do dziœ; mimo degradacji poczynionej na oryginalnej koncepcji przez jej krytyków. Carothers, przedstawiaj¹c podstawowe piêæ za³o eñ, które leg³o u podstaw koncepcji przejœcia Huntingtona, wymienia: 1) podstawowe i pierwsze za³o enie, bêd¹ce jednoczeœnie podstaw¹ pozosta³ych czterech jest takie, i zaistnia³o odejœcie od re imu dyktatorskiego; pañstwo okreœlane jest wtedy jako w okresie przejœciowym ku demokracji [can be considered a country in transition toward democracy]; pojêcie to jest na tyle szerokie, e jak zauwa a sam Carothers znalaz³a siê w tej grupie nawet Demokratyczna Republika Konga [Kinszasa], targana wojn¹ domow¹, przewrotami i masowym 45 Tj. na podstawie pracy Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions About Uncertain Democracies, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1986.

18 258 Miron J. Musia³ SP 2 07 ludobójstwem 46 ; mo na tu te umieœciæ dziêki tak szerokim kryterium Bia³oruœ; 2) drugie za³o enie: demokratyzacja rozwija siê etapami, okreœlonymi jako otwarcie [ferment i polityczna liberalizacja, za³amanie siê rz¹dów starego typu], prze³om [szybki rozwój nowego, demokratycznego re imu, dojœcie do w³adzy poprzez wolne wybory, czêsto promulgacja nowej ustawy zasadniczej], konsolidacja [regularyzacja zasad wyborczych, utrwalenie instytucji demokratycznych utworzonych w fazie prze³omu, wzmocnienie instytucji spo³eczeñstwa obywatelskiego, ogólne przyzwyczajenie do nowych regu³ demokratycznej gry]; etap ów nie musi mieæ ci¹g³ego procesu, mo e zostaæ wstrzymany, odwrócony, przyœpieszony. Mo e równie dojœæ do wstrzymania, przeci¹gniêcia lub odwrócenia którejœ z faz podrzêdnych; 3) trzecie [nieograniczona] wiara w moc sprawcz¹ wolnych, demokratycznych wyborów, legitymizuj¹cych nowe w³adze; w tym kontekœcie wybory postrzegane s¹ nie jako pasywna podstawa, lecz jako aktywny element wp³ywu, generuj¹cy kolejne reformy; 4) czwarte za³o enie odrzuca znaczenie zastanych warunków: poziomu rozwoju ekonomicznego, historii politycznej, zale noœci instytucjonalnych, stosunków etnicznych, tradycji socjokulturowej oraz innych strukturalnych cech; Carothers krytykuje podejœcie, zapocz¹tkowane przez Dankwarta Rustowa w Transitions to Democracy: Toward a Dynamic Model, gdzie warunkiem przejœcia by³ brak warunków okreœlone jako [gdy mowa o demokracji] no conditions anyone can do it! ; st¹d, wg S. Huntingtona, znacz¹c¹ cech¹ wczesnego etapu trzeciej fali demokratyzacji by³a niezale noœæ od owych warunków; czego dowodem s¹ niespodziewane miejsca, w których wyst¹pi³a: czy by³a to Mongolia, Albania czy Mauretania, wszêdzie proces wystêpowa³ na przekór wzmiankowanym strukturalnym elementom; ca³e niezbêdne dzia³anie opiera³o siê na decyzji elity politycznej [co do tego punktu nie ywiê wewnêtrznego przekonania, i jest zgodne z rzeczywistoœci¹]; 5) pi¹te za³o enie dotyczy œrodowiska, w którym zachodzi tranzycja jego podstaw¹ jest pañstwo; nie ma znaczenia stopieñ dysfunkcji, który ma w nim miejsce; wa ne jest jedynie to, e zachodzi w jednostce politycznej okreœlonej jako pañstwo i w jego granicach; obejmuj¹c 46 Za: US AID, Building Democracy in the Democratic Republic of Congo.

19 SP 2 07 Transformacja, tranzycja, okres przejœcia. Bia³oruœ zmiany parlamentarne, nowe instytucje wyborcze, reformy prawa w ramach istniej¹cego pañstwa. Czy zatem, aby móc u yæ wyra enia tranzycja musi istnieæ za³o enie, e system ów kiedyœ, choæ nie ma na to warunków ideologicznych, politycznych, materialnych ani adnych innych, przekszta³ci siê w demokracjê? Czy jedyna czysta logika transformacji to taka, w której punktem wyjœcia jest system niedemokratyczny, a rozwi¹zaniem demokracja? OdpowiedŸ nie jest jednoznaczna. Transformacja, czy te u ywaj¹c anglojêzycznego okreœlenia tranzycja okreœla tak przejœcie od systemu niedemokratycznego ku demokratycznemu [co jest podstaw¹ koncepcji Huntingtona], lecz równie o czym wspomina niewielu autorów przejœciem od systemu demokratycznego do niedemokratycznego. Istnieje co zreszt¹ podkreœla Z. Blok tyle niemal e definicji transformacji, ilu badaczy podejmuj¹cych tê tematykê. Autor ów, definiuj¹c transformacjê systemow¹ zestawia j¹ z transformacj¹ ustrojow¹: transformacja systemowa bowiem to nie tylko problem techniczno-organizacyjny na wielk¹ skalê, ani tym bardziej program polityczny czy gospodarczy jest to przede wszystkim proces zmian œwiadomoœciowych, polegaj¹cy na przyjêciu zupe³nie odmiennego systemu wartoœci, a wiêc posiadaj¹cy w gruncie rzeczy du y wymiar ideologiczny. Losy transformacji rozstrzygn¹ siê wtedy, gdy spo³eczeñstwo, w zasadniczej swej czêœci, przyjmie za w³asny system wartoœci wyros³y z nowego ustroju spo³ecznego 47. Istotne, i autor zapisu zauwa a du y dysonans i dowolnoœæ w sposobach precyzowania i deskrypcji owego terminu pomiêdzy ró nymi autorami oraz jego dostosowywanie do wymagañ w³asnych koncepcji za proces naturalny. Przychylam siê tym samym w znacznej czêœci ku rozumieniu transformacji u ytej przez wroc³awskich badaczy Bernarda Albina i Walentego Baluka w Bia³oruœ. Dekada transformacji; wg których proces ów jest w toku. Na Bia³orusi odbywa siê obecnie proces umocnienia pañstwa stanowego [w rozumieniu Maxa Webera, w odró nieniu od spo³eczeñstwa nowoczesnego przyp. M.M.], a na zmiany przyjedzie jeszcze poczekaæ [ ]. Na Bia³orusi trudno uwa aæ okres postkomunistycznych przeobra- eñ za zakoñczony, tak jak to robi Jadwiga Staniszkis w przypadku Rosji. Twierdzi ona, e wraz z odejœciem Borysa Jelcyna nast¹pi³ koniec pierwszej fazy transformacji, podczas której z instytucjonalnego i «uk³adowego» dziedzictwa poprzedniego systemu stopniowo wy³oni³y siê instytucje 47 Z. Blok, Transformacja systemowa, s. 291.

20 260 Miron J. Musia³ SP 2 07 rynkowe i zaczyn «politycznego kapitalizmu». W przypadku Bia³orusi tego zaczynu jeszcze nie widaæ. Niniejsza inicjatywa Zak³adu Badañ nad Europ¹ Wschodni¹ Instytutu Studiów Miêdzynarodowych Uniwersytetu Wroc³awskiego polegaj¹ca na analizie okresu transformacji na Bia³orusi ma s³u yæ przybli eniu polskiemu czytelnikowi procesu przemian zachodz¹cych u naszych wschodnich s¹siadów. Intencj¹ redaktorów by³o przedstawienie procesów zachodz¹cych podczas dekady transformacji, przy czym dekada nie jest tu zamkniêtym procesem, lecz stadium trwaj¹cych jeszcze przemian w ró nych dziedzinach ycia polityczno-spo- ³ecznego, gospodarczego i kulturowego 48. Ponadto, jak zauwa a redaktor naczelny ukraiñskiej Myœli politycznej, bior¹c pod uwagê szerok¹ lekcjê procesów transformacji, po pierwsze powiedzieæ nale y, e oczekiwania obu stron tak pañstw przechodz¹cych transformacjê, jak i Zachodu by³y zbyt wysokie i raczej naiwne. Uwolnione spo³eczeñstwa by³ych pañstw komunistycznych mia³y wyolbrzymione oczekiwania i raczej prosty pogl¹d na rodzaj pomocy, któr¹ otrzymaj¹ z Zachodu. Z obecnego punktu widzenia stwierdziæ nale y, i panowa³o generalne niedocenienie kompleksowoœci zmian systemowych, które nale a³o przeprowadziæ i oporu stwarzanego przez wci¹ siln¹ i rozpowszechnion¹ nomenklaturê 49. Przyk³adu mog¹ dostarczaæ amerykañskie programy pomocowe, zainicjowane zaraz po 1989 roku dla Polski, a nastêpnie dla pozosta³ych pañstw centralnej Europy. Wszystkie by³y bazowane na pogl¹dzie, e przemiany zajm¹ maksymalnie piêæ lat 50. Historia pokazuje, e dla Europy Centralnej proces ten zamyka siê w minimum 10 latach, dla pozosta³ych tj. dla Europy Wschodniej trwa minimum lat [ ]. Drug¹ i bardziej skomplikowan¹ lekcj¹ jest to, e proces transformacji nie jest continuum, lecz sekwencj¹ wyró nialnych faz. Co wiêcej, nie wszystkie pañstwa postkomunistyczne zaczyna³y z tego samego pu³apu, ani te nie przechodzi³y wszystkich faz. Zale a³o to w du ej mierze od tego, co wynika³o politycznie i gospodarczo z ostatniej fazy 48 B. J. Albin, W. Baluk, Dekada Transformacji. Bia³oruœ, Wstêp, Wroc³aw 2004, s W. Po³okhaj³o, The Stages of Postcommunist Transformations, w: The Political Analysis of Postcommunism, red. W. Po³okha³o, s Po³okhaj³o jest dyrektorem jednego z najwa niejszych, prócz Centrum Razumkowa i NISPI, ukraiñskich think-tanków redakcji Politicznoj Dumki. 50 Raport US General Accounting Office: Poland and Hangary Economic Transition and US Assistance, maj 1999, s oraz 30.