vademecum pacjenta wyniki badań 3

Transkrypt

1 vade mecum pacjenta

2 vademecum pacjenta wyniki badań 3 Opracowanie ma charakter, tylko i wyłącznie, informacyjny nie może służyć do indywidualnego stawiania rozpoznania i nie zastępuje konsultacji z lekarzem prowadzącym. Podane zakresy norm mogą się rożnić w zależności od zakresów wartości prawidłowych przyjętych przez laboratorium, w którym Pacjent wykonuje badania. Ogólne zasady przygotowania do badań laboratoryjnych Większość badań laboratoryjnych powinna być wykonana na czczo, czyli po trwającej minimum 12 godzin przerwie w przyjmowaniu posiłków, po całonocnym wypoczynku. W dniu badania dopuszczalne jest wypicie niewielkiej ilości wody. Jeżeli nie ma przeciwskazań, należy przyjąć zażywane na stałe leki. W dniu poprzedzającym badanie należy ograniczyć forsowny wysiłek fizyczny. Wskazania, co do rodzaju i zakresu wykonywanych badań powinien ustalać lekarz prowadzący. Pobieranie krwi żylnej W przypadku jednorazowego pobierania krwi nakłuwana jest żyła kończyny górnej w okolicy zgięcia łokciowego (w przypadku trudności w uwidocznieniu żyły w tej okolicy, może to być np. żyła grzbietu dłoni). Po założeniu opaski uciskowej (stazy) powyżej miejsca wkłucia poleca się pacjentowi kilkakrotne zaciśnięcie ręki w pięść (umożliwia to lepsze wypełnienie żyły krwią, przez co staje się ona dobrze widoczna). Osoba pobierająca krew, po odkażeniu skóry badanej okolicy dokonuje wkłucia i zdejmuje stazę, a po pobraniu niezbędnej do wykonania badania ilości krwi, uciska miejsce wkłucia i szybkim ruchem usuwa igłę z żyły. Po badaniu, pacjentowi poleca się uciśnięcie miejsca nakłucia żyły opatrunkiem i uniesienie kończyny górnej na kilka minut. Jeżeli zachodzi konieczność częstszego pobierania krwi (np. w warunkach szpitalnych, co kilka godzin) do pobierania krwi używa się igieł typu wenflon. Badanie krwi żylnej jest jednym z najpopularniejszych badań laboratoryjnych, pozwala m.in. na oznaczenie stężenia elektrolitów, aktywności enzymów, obecności specyficznych przeciwciał, stężenia hormonów, leków, alkoholu i wielu innych. Pobieranie krwi włośniczkowej Krew włośniczkowa jest pobierana z płatka usznego lub opuszki palca (najczęściej czwartego lub piątego). Wybrane miejsce nakłucia osoba przeprowadzająca badanie zwykle lekko uciska, celem wywołania przekrwienia skóry. Następnie miejsce to odkaża, po czym dokonuje nakłucia za pomocą igły lub specjalnego jałowego nożyka (skalpela) na głębokość około 3 mm. Pierwsze 2 krople są usuwane gazikiem. Następne wypływające swobodnie krople krwi są pobierane przy pomocy mikropipet lub specjalnych kapilar. Krew włośniczkowa jest pobierana w celu wykonania: badania gazometrycznego, badania morfologicznego, oznaczenia poziomu glukozy. Pobieranie krwi tętniczej W celu jednorazowego pobrania krwi do analizy używa się jednorazowej igły, a osoba przeprowadzająca badanie do nakłucia wybiera najczęściej tętnicę promieniową lub udową. Podobnie jak w przypadku pobierania krwi żylnej, w przypadku potrzeby wielokrotnego pobierania krwi w określonych odstępach czasu, zamiast jednorazowej igły używa się igły z cewnikiem np. typu wenflon. Do nakłucia w tym celu wykorzystuje się zwykle tętnicę promieniową lub grzbietową stopy. Przed nakłuciem tętnicy promieniowej badający układa dłoń pacjenta na wałku podłożonym pod nadgarstkiem. Po palpacyjnym umiejscowieniu tętnicy promieniowej pacjenta w miejscu, gdzie zwykle dokonuje się pomiaru tętna i odkażeniu skóry tej okolicy, wykonuje nakłucie. Niekiedy, przed nakłuciem tętnicy, badający wykonuje miejscowe znieczulenie, a następnie nacina nieco skórę ponad tętnicą. Zdarza się tak prawie zawsze, jeśli stosowane są igły z cewnikiem. Sposób zakładania cewnika do tętnicy jest podobny jak przy nakłuciu żylnym. Krew tętniczą pobiera się od pacjenta celem wykonania badania gazometrycznego do specjalnych cienkich kapilar, zabezpieczając krew przed kontaktem z powietrzem Przed wykonaniem badania należy zgłosić osobie, która je wykonuje: skłonność do krwawień (obecność np. skazy krwotocznej), skłonność do omdleń w czasie pobierania krwi (umożliwi przyjęcie w czasie badania bezpiecznej pozycji ciała), aktualnie przyjmowane leki (np. przeciwkrzepliwe).

3 4 wyniki badań vademecum pacjenta 5 Pobieranie moczu Do badania należy pobrać z laboratorium lub kupić w aptece odpowiedni jałowy pojemnik na mocz. Nie wolno otwierać pojemnika do czasu pobrania próbki moczu do badania. Przed rozpoczęciem mikcji trzeba dokładnie umyć wodą z mydłem, a następnie obficie spłukać czystą wodą, narządy moczowo-płciowe. Do badania należy przekazać próbkę uzyskaną z pierwszego oddanego w danym dniu moczu po okresie całonocnego spoczynku. Bardzo ważny jest sposób pobierania próbki do badania: kilkadziesiąt mililitrów moczu oddaje się do muszli klozetowej, a następnie przytrzymuje i dalej oddaje bezpośrednio do właściwego pojemnika jest to tzw. pobranie moczu ze środkowego strumienia. Pojemnik na mocz należy otworzyć wyłącznie na czas napełniania go moczem. W przypadku, kiedy pacjent nie jest w stanie oddać moczu do pojemnika (np. niemowlę, pacjent obłożnie chory) istnieje możliwość założenia specjalnego plastikowego woreczka, obejmującego ujście zewnętrzne cewki moczowej (woreczek taki można kupić w każdej aptece). Pobieranie kału Próbki stolca, przesyłane do badania w celu ustalenia lub potwierdzenia choroby zakaźnej jelit lub pasożytniczej przewodu pokarmowego, należy pobrać w jak najwcześniejszym okresie choroby koniecznie przed zażyciem leków przeciwbakteryjnych lub przeciwpasożytniczych. W przypadku gdy kał jest przesyłany do badania na tzw. zawartość krwi utajonej, pacjent powinien przez 3 dni przed pobraniem próbki stosować dietę bezmięsną, wykluczając potrawy zawierające krew (np. kaszanka) i duże ilości warzyw zielonych. Stosowana dieta powinna być bogata w błonnik i inne substancje nieprzyswajalne (np. chleb razowy, warzywa i owoce bez elementów zielonych). Ponadto w tym czasie pacjent nie powinien przyjmować leków doustnych, takich jak: aspiryna, witamina C, preparaty żelaza i inne preparaty zawierające te składniki (np. leki stosowane w przeziębieniu). Nie należy wykonywać badania kału, jeżeli występują krwawienia z żylaków odbytu lub krwawienie miesiączkowe. Jeżeli celem badania kału jest (pośrednia) ocena czynności wydzielania enzymów trawiennych trzustki oraz zdolności jelit do wchłaniania pokarmu, pacjent powinien być hospitalizowany oraz przez kilka dni oraz stosować specjalny rodzaj diety ustalony przez lekarza kierującego na badanie. Przed badaniem kału należy zaopatrzyć Większość badań laboratoryjnych powinna być wykonana na czczo, czyli po trwającej minimum 12 godzin przerwie w przyjmowaniu posiłków. się w specjalny pojemnik, w którym próbka powinna być transportowana do laboratorium. Pojemnik taki można otrzymać w laboratorium, w którym jest wykonywane badanie kału lub w Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Kał do badania pobierany jest z masy kałowej oddanej w wyniku wypróżnienia bez użycia środków przeczyszczających (np. parafiny) lub lewatywy. Nie należy oddawać kału do muszli klozetowej! W przypadku niemowląt i małych dzieci kał można pobrać z pieluszki, którą uprzednio wyjałowiono poprzez prasowanie gorącym żelazkiem (dotyczy to tylko pieluszek wielorazowych). Następnie pobiera się łyżeczką lub drewnianą szpatułką porcję kału (około 2 g) i umieszcza się w pojemniku. Przed dostarczeniem do laboratorium pojemnik należy wyraźnie opisać (imię i nazwisko, datę urodzenia, miejsce zamieszkania badanego oraz datę pobrania próbek kału). W celu uzyskania najbardziej wiarygodnych wyników należy przesłać próbkę kału pobraną ze świeżo oddanego stolca. W przypadku występowania naprzemiennie stolców prawidłowo uformowanych i biegunkowych, do badania należy przesłać stolec biegunkowy. Kiedy oddany kał zawiera domieszkę patologiczną np. krew, śluz do laboratorium przesyła się próbkę kału z tymi składnikami. W przypadku, kiedy istnieje podejrzenie choroby zakaźnej przewodu pokarmowego, a niemożliwe jest przesłanie kału pobranego w sposób wyżej opisany, można do laboratorium przesłać kawałek bibuły nasączony kałem biegunkowym. Kiedy pobiera się kał celem stwierdzenia obecności pasożytów (badania parazytologiczne), należy pamiętać o tym, że pasożyty znajdujące się w kale pobieranym do analizy są bardzo wrażliwe na zmiany warunków środowiska (np. temperaturę otoczenia, kontakt z powietrzem). Z tego względu badanie to musi być wielokrotnie powtarzane, zwykle w odstępach 2-3-dniowych. Bardzo ważne jest to, aby próbki kału pobierać z różnych miejsc masy kałowej, a do laboratorium dostarczyć nieco więcej kału, niż w przypadku tradycyjnych badań (około 10 g). Jeśli celem badania jest stwierdzenie główki tasiemca, do laboratorium przesyła się cały oddany kał. Próbki kału na tzw. krew utajoną bada się z trzech kolejnych wypróżnień z każdego wypróżnienia pobiera się dwie próbki kału. a l+ Albumina Wytwarzana jest w wątrobie i stanowi największą frakcję białek osocza (ok. 60% białka całkowitego), a jej zadania to m.in. utrzymanie objętości krwi krążącej, transport hormonów czy leków. Normy: w surowicy: g/l; w moczu z dobowej zbiórki: 0 30 mg/24godz. Obniżenie stężenia może sugerować uszkodzenia wątroby (np. toksyczne, w przebiegu marskości lub nowotworów), choroby nerek, niedożywienie, zaburzenia wchłaniania, urazy lub posocznicę. Fizjologiczny spadek występuje u dzieci do 3. miesiąca życia i u kobiet w III trymestrze ciąży. Wzrost poziomu występuje podczas odwodnienia. Aminotransferaza alaninowa (AlAT) Jest to enzym wewnątrzkomórkowy. Jego najwyższe stężenie występuje w wątrobie, zaś niższe w mięśniach szkieletowych, mięśniu sercowym i nerkach. Norma: 5 40 j.m./l ( nmol/l) Wzrost poziomu ALAT obserwuje się w stanach takich jak: ostre zapalenie wątroby, stłuszczenie lub marskość wątroby, choroby autoimmunologiczne wątroby, uszkodzenia toksyczne lub polekowe wątroby, zapalenie trzustki, dróg żółciowych, zawał mięśnia sercowego. Może być wynikiem intensywnych ćwiczeń fizycznych, a także przewlekłego leczenia fibratami i wysokimi dawkami salicylanów. Aminotransferaza asparaginianowa (AspAT) Jest to enzym wewnątrzkomórkowy, którego najwyższe stężenia występują w mięśniu sercowym, wątrobie, mięśniach szkieletowych, nerkach i krwinkach czerwonych. Norma: 5 40 U/l Wzrost poziomu może świadczyć o: zawale mięśnia sercowego, chorobach wątroby (zapaleniach, uszkodzeniach toksycznych), chorobach mięśni szkieletowych (miopatie, dystrofie), ostrym reumatoidalnym zapaleniu mięśnia sercowego. Amoniak (surowica) Jest związkiem chemicznym wytwarzanym przez bakterie jelitowe i powstaje w procesie trawienia białek w jelicie, skąd w prawidłowych warunkach jako produkt uboczny transportowany jest do wątroby. Norma: kobiety: μmol/l; mężczyźni: μmol/l Zwiększony poziom amoniaku we krwi oznacza, że nie jest on skutecznie metabolizowany i usuwany z organizmu i może towarzyszyć: uszkodzeniom wątroby, krwawieniom do przewodu pokarmowego, tzw. blokom enzymatycznym, paleniu papierosów, nadużywaniu alkoholu.

4 6 wyniki badań vademecum pacjenta vademecum pacjenta wyniki badań 7 Amoniak (mocz) Poziom amoniaku w tym badaniu jest oznaczany w moczu ze zbiórki dobowej. Norma: mmol/24 godz. Zwiększony poziom amoniaku w moczu może towarzyszyć: głodzeniu, diecie wysokoproteinowej, diecie z niską zawartością cukru, I trymestrowi prawidłowo przebiegającej ciąży, kwasicy metabolicznej, kwasicy oddechowej, hipokaliemii, niedoborowi sodu. Zmniejszone wydalanie obserwuje się w trakcie diety obfitującej w warzywa, podczas zwiększonej podaży związków alkalicznych, zasadowicy metabolicznej, kwasicy kanalikowej, kłębkowych zapaleniach nerek. Amylaza (surowica) Jest enzymem katalizującym hydrolizę wielocukrów; jej najwyższe stężenia występują w wydzielinie ślinianek i trzustki. Norma: U/l (u osób starszych: do 160 U/l) Wzrost poziomu amylazy w surowicy występuje w: ostrym zapaleniu trzustki, zaostrzeniu przewlekłego zapalenia trzustki, perforacji wrzodu dwunastnicy, niedrożności jelit, kamicy żółciowej, zapaleniu przyusznic (śwince), zatruciu metanolem. Obniżenie stężenia obserwuje się w: martwicy trzustki, rozległych oparzeniach, zawale mięśnia sercowego, zatruciach metalami ciężkimi. B l+ Badanie kału na obecność krwi utajonej Jest to badanie umożliwiające wykrycie krwi w stolcu w ilości niepowodującej zmiany makroskopowej jego wyglądu. Dodatni wynik testu jest nieprawidłowy i zawsze zobowiązuje do szukania przyczyny krwawienia z przewodu pokarmowego. Wykonywanie testu jako badania przesiewowego w kierunku raka jelita grubego zalecane jest osobom po 50 r.ż. raz w roku lub raz na dwa lata. Badanie ogólne moczu To podstawowe badanie oceniające cechy fizyczne, biochemiczne oraz morfologiczne moczu. Jest przydatne w rozpoznawaniu chorób nerek, dróg moczowych, wątroby. Ocena właściwości fizycznych moczu: ph (norma: 4,5 8) na obniżenie ph moczu mają wpływ np. wysokie dawki kwasu askorbinowego (witaminy C), głodzenie, odwodnienie, kwasica metaboliczna i oddechowa. Zasadowe ph moczu często występuje w przebiegu bakteryjnego zakażenia dróg moczowych, zasadowicy metabolicznej i oddechowej; barwa prawidłowo mocz ma kolor słomkowy; przejrzystość prawidłowo mocz jest klarowny. Zmętnienie moczu może być spowodowane wytrącaniem się kryształów fosforanowych lub moczanowych oraz leukocyturią; zapach zmianę woni moczu może wywołać bakteryjny proces toczący się w drogach moczowych (zapach gnilny), a także związki ketonowe (w niewyrównanej metabolicznie cukrzycy zapach acetonu); ciężar właściwy (norma: g/l) zależy od składników wydalanych z moczem oraz ilości przyjmowanych płynów. Spadek wartości może być spowodowany: nieprawidłową czynnością miąższu nerek, niedoczynnością lub nadczynnością tarczycy. Wzrost wartości sugeruje obecność niefizjologicznych związków w moczu, tj. glukozy, białka, środków cieniujących. Ocena właściwości biochemicznych moczu: białko normą jest brak białka w moczu (wydalana prawidłowo ilość białka ok.100 mg/dobę nie jest wykrywana przy użyciu podstawowych metod). Stan, w którym ilość białka wydalanego przekracza normę, nazywa się białkomoczem (proteinurią). Wśród przyczyn można wymienić: stany zapalne dróg moczowych, uszkodzenie kłębuszków nerkowych lub cewek nerkowych, niewydolność krążenia, długotrwałe, niewłaściwie leczone nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, szpiczaka mnogiego. barwniki żółciowe: bilirubina wzrost wydalania w żółtaczce mechanicznej, marskości lub wirusowym zapaleniu wątroby; urobilinogen fizjologicznie może być obecny (+); wzrost wydalania (++, +++) towarzyszy np. wirusowemu lub toksycznemu zapaleniu wątroby, żółtaczce hemolitycznej. hemoglobina wykrywanie krwiomoczu lub krwinkomoczu. Badanie osadu moczu: krwinkomocz, krwiomocz prawidłowo w moczu może znajdować się 3 4 erytrocytów w polu widzenia mikroskopu. Krwiomocz to obecność erytrocytów w moczu w ilości zmieniającej jego barwę, a krwinkomocz to zwiększona ilość erytrocytów w moczu niewidoczna gołym okiem. Do przyczyn krwiomoczu lub krwinkomoczu należą: skazy krwotoczne, nowotwory układu moczowego i narządów płciowych, choroby zapalne nerek, zakrzepica żył nerkowych, kamica nerkowa, urazy. leukocyturia prawidłowo w moczu znajduje się do 5 leukocytów w polu widzenia. Leukocyturia zazwyczaj świadczy o zapaleniu dróg moczowych. Obecność eozynofilów w moczu może być objawem alergicznego śródmiąższowego zapalenia nerek. Z ropomoczem ma się do czynienia, gdy mocz zawiera leukocyty w takiej ilości, że powodują one zmianę barwy, zmętnienie oraz specyficzny zapach moczu. wałeczkomocz wałeczki powstają w cewkach dystalnych i kanalikach zbiorczych w wyniku agregacji białka. Mogą świadczyć o uszkodzeniu miąższu nerek. krystaluria obecność kryształów w moczu. Mogą świadczyć o uszkodzeniu miąższu wątroby. Białko C-reaktywne (CRP) Jest produkowane w wątrobie oraz zmienionej miażdżycowo błonie wewnętrznej tętnic i wydzielane do krwi, a jego poziom wzrasta w stanach zapalnych. Należy do białek ostrej fazy, pełniących rolę eliminacyjną wobec toksycznych substancji powstających podczas uszkodzenia tkanek. Norma: < 10 mg/l Wzrost stężenia obserwuje się w: zakażeniach (bakteryjnych, wirusowych), rozległych urazach, oparzeniach, chorobach nowotworowych, w układowych chorobach tkanki łącznej, zawale serca, ostrym zapaleniu trzustki, zakażeniach wewnątrzmacicznych. Niewielkie zwiększenie stężenia u osób dorosłych może być związane z paleniem tytoniu, cukrzycą typu 2, nadciśnieniem tętniczym, stosowaniem hormonalnej terapii zastępczej. Białko całkowite (surowica) Stężenie białka we krwi zależy od jego podaży w pokarmach, tempa syntezy oraz stopnia utraty białek przez nerki, przewód pokarmowy, skórę i płuca oraz natężenia ich degradacji. Białka surowicy, głównie albumina, są odpowiedzialne za utrzymanie objętości krwi krążącej i transport wielu substancji, globuliny z kolei warunkują odporność immunologiczną i odpowiedź na czynniki wywołujące stan zapalny. Norma: 60 80g/l Wzrost stężenia białek (hiperproteinemia) może występować w: przewlekłych stanach zapalnych, chorobach autoimmunologicznych, przewlekłych chorobach wątroby, przy znacznym odwodnieniu organizmu. Zmniejszenie poziomu białka (hipoproteinemia) występuje w: stanach niedożywienia, zespole złego wchłaniania, tzw. jelitowej utracie białka (np. przewlekle stany zapalne jelit), marskości i innych uszkodzeniach miąższu wątroby, chorobach nerek, w przypadku rozległych oparzeń lub stanów zapalnych skóry z wysiękiem, przy nadmiernej utracie białka przez płuca. Białko (mocz) Badanie jest oznaczane w moczu ze zbiórki dobowej. Normy: kobiety: mg/24 godz.; mężczyźni: mg/24 godz. Wysiłek fizyczny może spowodować wzrost proteinurii do ok. 300 mg/24 godz. Zwiększone wydalanie białka z moczem występuje w: długotrwałej chorobie nadciśnieniowej, cukrzycy, kłębuszkowych zapaleniach nerek, amyloidozie, zakrzepicy żył nerkowych, dysfunkcji kanalika proksymalnego, szpiczaku mnogim. Bilirubina całkowita Bilirubina jest żółtym barwnikiem pochodzącym z rozpadu krwinek czerwonych (hemoglobiny) powstającym

5 8 wyniki badań vademecum pacjenta vademecum pacjenta wyniki badań 9 w wątrobie, a także w śledzionie i szpiku kostnym jest to bilirubina wolna. Bilirubina wolna łączy się z albuminami osocza i przedostaje się do wątroby, gdzie zostaje sprzężona z kwasem glukuronowym (jest wtedy określana jako bilirubina bezpośrednia lub sprzężona), a następnie zostaje wydalona do dróg żółciowych. Wartość bilirubiny wolnej i sprzężonej określa się jako bilirubina całkowita. Norma: 0,2 1 mg/dl Fizjologicznie wzrost stężenia bilirubiny obserwuje się u noworodków i kobiet w ciąży. Patologiczny wzrost stężenia bilirubiny całkowitej może towarzyszyć: hemolizie wewnątrznaczyniowej, żółtaczce, żółtaczce hemolitycznej noworodków. Wzrost stężenia bilirubiny bezpośredniej występuje w: wirusowym zapaleniu wątroby, przy ostrym zatruciu lekami, toksycznym uszkodzeniu wątroby, marskości wątroby, cholestazie wątrobowej, chorobach metabolicznych. C l+ Cholesterol całkowity Jest produkowany w wątrobie lub dostarczany z pożywieniem i stanowi podstawowy składnik błon komórkowych wszystkich narządów i tkanek. Służy do produkcji kwasów żółciowych, a także jest prekursorem powstawania hormonów sterydowych. Niewielka ilość cholesterolu krąży we krwi w formie złożonych cząstek (kompleksów białkowo-lipidowych) zwanych lipoproteinami. Część lipoprotein transportuje nadmiar cholesterolu i ułatwia jego degradację oraz eliminację z organizmu, część frakcji odkłada cholesterol w tkankach i narządach. Cholesterol całkowity może być oznaczany oddzielnie lub w połączeniu z HDL, LDL i trój glicerydami. Norma: < 200 mg/dl optymalny; mg/dl podwyższony; 240 mg/dl i powyżej wysoki U osób chorujących na cukrzycę lub chorobę niedokrwienną serca (chorobę wieńcową) docelowy poziom cholesterolu całkowitego wynosi poniżej 175 mg/dl. Wzrost poziomu cholesterolu całkowitego może być charakterystyczny dla: hipercholesterolemii rodzinnej, hiperlipidemii złożonej, niedoczynności tarczycy, otyłości, żółtaczek pozawątrobowych, marskości żółciowej wątroby, zespołu nerczycowego, przewlekłego zapalenia trzustki, cukrzycy, ciąży. Obniżenie wartości może występować: w ciężkim uszkodzeniu wątroby prowadzącym do jej niewydolności, nadczynności tarczycy, posocznicy, w czasie głodzenia, w ciężkich chorobach wyniszczających, jako skutek zamierzony, w terapii lekami obniżającymi poziom cholesterolu (np. statyny). Cholesterol HDL HDL powstaje w wątrobie i komórkach nabłonka jelitowego. Jest frakcją lipoprotein o działaniu przeciwmiażdżycowym, dlatego jest często nazywany dobrym cholesterolem. Normy: kobiety: > 50mg/dl (lub mg/dl); mężczyźni: > 40mg/dl (lub mg/dl) Wzrost stężenia obserwuje się u osób z regularną aktywnością fizyczną oraz u zażywających niektóre leki obniżające poziom lipidów (statyny) lub estrogeny. Spadek stężenia jest charakterystyczny dla zespołu nerczycowego, u osób z hipertrójglicerydemią, u palaczy tytoniu i u stosujących leki: glikokortykoidy, androgeny, betablokery, diuretyki, gestageny. Cholesterol LDL LDL są uważane za czynniki działające niekorzystnie, gdyż powodują odkładanie nadmiaru cholesterolu w ścianach naczyń krwionośnych, przez co przyczyniają się do rozwoju procesów miażdżycowych i ich następstw, takich jak: choroba niedokrwienna serca, miażdżyca naczyń obwodowych. Cholesterol zawarty w LDL jest często nazywany złym cholesterolem. Normy: < 100 mg/dl optymalny; mg/dl powyżej optymalnego; mg/dl graniczny; mg/dl wysoki; 190 mg/dl i powyżej bardzo wysoki U osób z rozwiniętą miażdżycą i jej powikłaniami poziom docelowy cholesterolu LDL jest niższy niż 70 mg/dl. Poziom cholesterolu LDL jest podwyższony w: hipercholesterolemii rodzinnej, cukrzycy, żółtaczce mechanicznej, zespole nerczycowym, niedoczynności tarczycy, podczas stosowania leków (diuretyków tiazydowych, beta blokerów, doustnych leków antykoncepcyjnych lub innych preparatów sterydowych). Poziom cholesterolu LDL obniża się przejściowo w czasie ostrej choroby lub bezpośrednio po urazach. CK (kinaza kreatynowa) Jest to wiodący enzym oceniający uszkodzenia mięśnia sercowego i mięśni szkieletowych. Norma: 180 j.m./l; kobiety: U/l, mężczyźni: U/l Przyczyny wzrostu całkowitej aktywności kinazy kreatynowej: zawał mięśnia sercowego, zapalenie mięśnia sercowego, rabdomioliza, urazy, wstrzyknięcia domięśniowe, pierwotne i wtórne choroby mięśni, forsowny wysiłek fizyczny, martwicze zapalenie trzustki, zakażenie włośniem, zatrucie muchomorem sromotnikowym, niepożądane działanie niektórych leków, napad (stan) padaczkowy, krwawienie podpajęczynówkowe. Czas protrombinowy Czas protrombinowy służy do oceny aktywności osoczowych czynników krzepnięcia stanowiących zewnątrzpochodną drogę aktywacji trombiny. Wskaźnik protrombinowy to stosunek odsetka wartości czasu protrombinowego osocza badanego do wartości czasu protrombinowego osocza prawidłowego. Jest wyrażany jako wystandaryzowany współczynnik czasu protrombinowego (INR). Normy: czas protrombinowy: sekund; wskaźnik protrombinowy: %; współczynnik protrombinowy INR: 0,85 1,5 Wzrost wartości INR i wydłużenie czasu protrombinowego występują w przypadku: niedoboru witaminy K, stosowania leczenia antagonistami witaminy K, masywnego uszkodzenia miąższu wątroby, zatrucia pochodnymi kumaryny, niedoboru fibynogenu. Skrócenie czasu protrombinowego i zmniejszenie wartości INR występują w: stanach nadkrzepliwości i zakrzepicach. D l+ D-dimery To produkty rozpadu fibryny. W warunkach fizjologicznych nie wykrywa się D-dimerów we krwi, ponieważ powstają one jedynie w wyniku rozpadu wcześniej utworzonego zakrzepu. Norma: < 500 µg/l Podwyższony poziom D-dimerów wskazuje na powstające w organizmie zakrzepy i zatory lub inne uszkodzenia układu krążenia. Dehydrogenaza mleczanowa (LDH) Jest enzymem występującym w cytoplazmie wszystkich komórek organizmu. Norma: < 480 j.m./l Wzrost całkowitej aktywności dehydrogenazy mleczanowej we krwi może pojawić się w: chorobach wątroby, ostrym zapaleniu trzustki, zawale serca, hemolizie, nowotworach, chorobach mięśni szkieletowych, mononukleozie zakaźnej, kolagenozach, zapaleniu płuc. E l+ Estradiol Jest przedstawicielem estrogenów grupy hormonów odpowiedzialnych za rozwój żeńskich narządów płciowych (w niewielkim stężeniu występują także u mężczyzn). Jest syntetyzowany przede wszystkim w jajnikach, a w okresie ciąży w łożysku. U mężczyzn głównym źródłem estradiolu są jądra i nadnercza. Normy: kobiety: faza folikularna: pmol/l; faza owulacyjna: pmol/l; faza lutealna: pmol/l; menopauza: pmol/l mężczyźni: pmol/l Podwyższone stężenia estrogenów występują w: ciąży, przedwczesnej dojrzałości płciowej, nowotworach jajnika, jąder lub nadnerczy wytwarzających estradiol, marskości wątroby, substytucji zbyt dużymi dawkami leków hormonalnych. Obniżone stężenia estrogenów obserwuje się: w pierwotnej lub wtórnej niewydolności jajników, u osób z jadłowstrętem psychicznym, u uprawiających wyczynowo sporty ekstremalne. F l+ Fibrynogen Jest to białko produkowane w wątrobie, uczestniczące w procesie tworzenia skrzepu. Określany jest jako I czynnik krzepnięcia krwi, zalicza się go również do białek ostrej fazy (jego stężenie zwiększa się w procesach zapalnych). Norma: 1,8 3,5 g/l; wyższe wartości występują u osób otyłych, palących tytoń i w podeszłym wieku Wzrost poziomu obserwuje się: podczas ciąży (fizjologicznie) i miesiączki, w ostrych stanach zapalnych, kolagenozach, zespole nerczycowym, zawale mięśnia sercowego, udarach mózgu. Wartości obniżone występują: we wrodzonym niedoborze fibrynogenu, po ciężkich zabiegach operacyjnych, w zespole rozsianego krzepnięcia wewnątrznaczyniowego, posocznicy. Fosfataza alkaliczna (ALP) Jest enzymem uczestniczącym w przemianie fosforanów. Norma: noworodki: U/l; dzieci: U/l; dorośli: U/l Zwiększony poziom fosfatazy alkalicznej występuje w: chorobach i nowotworach kości, nadczynności gruczołów przytarczycznych, w niedoborze witaminy D i w diecie ubogiej w wapń i fosforany. Fizjologiczny wzrost aktywności enzymu obserwuje się u wcześniaków, u dzieci w okresie dojrzewania oraz w III trymestrze ciąży. Przyczyną spadku aktywności mogą być: wrodzony niedobór enzymu, zaburzenia wzrostu kości, zatrucie witaminą D, niedożywienie. Fosfataza kwaśna (ACP) Jest to enzym katalizujący rozkład fosforanów organicznych. Najwyższe stężenia osiąga w gruczole krokowym, wątrobie, trzustce, jelitach, tkance kostnej (w osteoklastach), erytrocytach. Norma: dzieci: 0,67 1,07 U/l; dorośli: 0,10 0,63 U/l Wzrost poziomu występuje w: zapaleniu, przeroście lub po masażu gruczołu krokowego, w raku gruczołu krokowego, chorobach i nowotworach kości, jelita i sutka. FSH (hormon folikulotropowy) FSH to hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. U kobiet hormon ten pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyków zawierających komórki jajowe w pierwszej (folikularnej) fazie cyklu miesiączkowego, u mężczyzn pobudza spermatogenezę. Badanie FSH często wykonuje się w ocenie niepłodności męskiej i kobiecej. Jest ono pomocne w ustaleniu przyczyny niskiej liczby plemników w nasieniu. Oznaczenia FSH wykorzystuje się także w celu wyjaśnienia przyczyn nieregularnych cykli miesiączkowych oraz w rozpoznawaniu chorób przysadki, jajników i jąder. U dzieci oznaczenia FSH i LH wykorzystuje się w diagnozowaniu opóźnionego lub przedwczesnego dojrzewania płciowego. Normy: kobiety: faza folikularna: 4 10 U/l; owulacja: U/l; faza lutealna: 2 8 U/l mężczyźni: 2 10 U/l Podwyższony poziom FSH wskazuje na: pierwotną niedoczynność gonad, zaburzenia chromosomalne, nasieniaka jąder, wady rozwojowe jąder, uszkodzenie jąder. Niski poziom FSH najczęściej wiąże się z niewydolnością przysadki lub podwzgórza.

6 10 wyniki badań vademecum pacjenta vademecum pacjenta wyniki badań 11 ft3 (wolna trójjodotyronina) Trójjodotyronina jest jednym z dwóch głównych hormonów produkowanych przez gruczoł tarczowy. Poziom ft3 jest stosowany głównie jako badanie pomocnicze w diagnostyce nadczynności tarczycy. Norma: 2,25 6 pmol/l Wysokie wyniki oznaczeń całkowitej T3 lub wolnej (ft3) mogą wskazywać na nadczynność gruczołu tarczowego, zaś niskie na niedoczynność tego narządu. ft4 (wolna tyroksyna) Badanie to pozwala ocenić czynność tarczycy, monitorować skuteczność leczenia przeciwtarczycowego, leczenia niedoczynności tarczycy oraz raka tego gruczołu. Norma: pmol/l Poziom powyżej normy towarzyszy: nadczynności tarczycy (tyreotoksykoza), niedoczynności tarczycy w przebiegu leczenia tyroksyną. Poziom poniżej normy występuje w: niedoczynności tarczycy, raku tarczycy, przy leczeniu tyreostatykami, przy znacznym niedoborze jodu. G l+ Gamma-glutamylotransferaza (GGTP) Jest to enzym występujący w komórkach nabłonka dróg żółciowych, wątroby, trzustki, jelita i nerek. Jest najbardziej czułym wskaźnikiem zaburzeń czynności wątroby i układu dróg żółciowych. Normy: kobiety < 35 j.m./l; mężczyźni < 40 j.m./l Przyczynami zwiększonego poziomu GGTP mogą być: cholestaza (zastój żółci), alkoholowe uszkodzenie wątroby, choroby z naciekaniem miąższu wątroby, polekowe uszkodzenie wątroby. Glukagon Jest hormonem produkowanym przez komórki alfa wysp trzustkowych. Jego fizjologiczna rola polega na regulacji stężenia glukozy, wolnych kwasów tłuszczowych i aminokwasów w osoczu krwi. Norma: ng/l Wartości podwyższone mogą być spowodowane: nowotworem trzustki wytwarzającym glukagon, marskością wątroby, kwasicą ketonową, podażą pokarmów bogatych w białko, ostrą lub przewlekłą niewydolnością nerek. Wartości obniżone występują u noworodków matek chorujących na cukrzycę. Glukoza Jest cukrem prostym stanowiącym główne źródło energii dla całego organizmu. Organizm zużywa glukozę zależnie od dostępności insuliny hormonu produkowanego przez trzustkę. Norma: mg/dl (4 5,5 mmol/l) Istnieje kilka możliwości badania poziomu glukozy we krwi: oznaczenie poziomu glukozy na czczo cukrzycę rozpoznaje się, gdy dwukrotnie wykonane badanie wykaże stężenie 126 mg/dl ( 7mmol/l); oznaczenie glikemii przygodnej w próbce krwi pobranej o dowolnej porze dnia, niezależnie od pory ostatnio spożytego posiłku. Test ten może służyć rozpoznaniu cukrzycy, jeżeli u chorego występują typowe objawy cukrzycy, a poziom glukozy wynosi 200mg/dl ( 11,1 mmol/l); wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą, w którym mierzy się poziom glukozy na czczo, a następnie po wypiciu standardowego roztworu glukozy (75 g). Pomiar jest powtarzany po 2 godzinach. Wynik 200mg/dl ( 11,1 mmol/l) upoważnia do rozpoznania cukrzycy. Wzrost stężenia glukozy, oprócz zdiagnozowanych przypadków cukrzycy czy zaburzeń tolerancji glukozy, obserwuje się w: ostrym lub przewlekłym zapaleniu trzustki, raku trzustki, zespole Cushinga, akromegalii i gigantyzmie, przebiegu dializoterapii. Spadek stężenia glukozy towarzyszy przedawkowaniu insuliny lub doustnych leków przeciwcukrzycowych, niedoczynności przysadki mózgowej lub nadnerczy, stanom po gastrektomii, wrodzonym blokom metabolicznym. Gonadotropina kosmówkowa (beta-hcg) Jest hormonem wydzielanym w czasie ciąży. Wykrywanie jej obecności w moczu jest wykorzystywane jako test ciążowy. Oznaczanie poziomu podjednostki beta gonadotropiny kosmówkowej we krwi jest wykorzystywane m.in. do diagnozowania guzów jąder i trofoblastu. Normy: kobiety i mężczyźni: < 3 U/l; kobiety w okresie menopauzy: < 9 U/l Wzrost stężenia występuje w raku trofoblastu w jądrach i w macicy. Spadek stężenia towarzyszy ciąży pozamacicznej. H l+ HBsAg (antygen Hbs) HBsAg to antygen powierzchniowy, a jego obecność świadczy o nosicielstwie HBV oraz ostrej lub przewlekłej fazie zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B. Należy jednak pamiętać, że posiadanie antygenu HBs nie jest równoznaczne z obecnością wirusa we krwi. W przebiegu przewlekłego zakażenia HBV, po kilku latach choroby, wirus łączy swój materiał genetyczny z materiałem genetycznym komórek wątrobowych. Na tym etapie choroby pacjent produkuje antygen HBs bez względu na to, czy w jego organizmie trwa namnażanie wirusa, czy też nie. Można więc mieć antygen HBs we krwi przy równoczesnym braku samego wirusa HBV. Obecność antygenu HBs jest przede wszystkim wskazówką, że pacjent miał kontakt z wirusem zapalenia wątroby typu B. HCV (przeciwciała) Badanie to służy do wykrywania obecności przeciwciał przeciw wirusowi zapalenia wątroby typu C, wskazując na kontakt z wirusem zapalenia wątroby typu C. Po wniknięciu wirusa do organizmu pierwszym wykrywalnym markerem jest obecność RNA wirusa (pojawiający się w surowicy chorego do 2 tygodni po zakażeniu). Kolejnym wykrywalnym znacznikiem są przeciwciała anty- -HCV, które pojawiają się średnio 8 do 10 tygodni od momentu zakażenia. Norma: brak RNA wirusa oraz brak przeciwciał anty- -HCV w surowicy krwi. Dodatni wynik testu oznacza prawdopodobne zakażenie HCV, nawet jeśli dana osoba nie wie, kiedy mogła zostać zakażona. Istnieje możliwość przeniesienia zakażenia HCV przez kobietę w ciąży na noworodka w trakcie porodu. Hemoglobina glikowana (HbA1C) Jest wskaźnikiem glikemii w czasie ostatnich trzech miesięcy. Jest wyrażana jako odsetek zmienionej hemoglobiny do jej całkowitego stężenia. Służy do oceny wyrównania metabolicznego cukrzycy. Norma: 6,5%; doskonale wyrównana cukrzyca: < 6%; bardzo dobrze wyrównana cukrzyca: 6 7%; dobrze wyrównana cukrzyca: 7 8%; dość dobrze wyrównana cukrzyca: 8 9%; częściowo wyrównana cukrzyca: 9 10%; cukrzyca niewyrównana > 10% (bardzo wysokie ryzyko rozwoju powikłań) HIV (przeciwciała) Badanie jest wykonywane w celu ustalenia, czy pacjent jest zakażony wirusem HIV. Powinno się je wykonać od trzech do sześciu miesięcy od momentu prawdopodobnego kontaktu z wirusem, wcześniejsze oznaczenia są niemiarodajne. Norma: wynik negatywny (ujemny) HIV, wirus upośledzenia odporności powodujący AIDS (zespół nabytego upośledzenia odporności), działa poprzez powolne niszczenie układu odpornościowego, czego wynikiem jest narażenie organizmu na nawracające infekcje, w tym infekcje oportunistyczne. Badanie ma na celu wykrycie przeciwciał przeciwko wirusowi HIV we krwi. Hormon luteinizujący (LH) Hormon wydzielany pulsacyjnie w przednim płacie przysadki mózgowej. Do jego zadań należy pobudzanie owulacji oraz syntezy androgenów, estrogenów i progesteronu w jajnikach. Wydzielanie hormonu u kobiet osiąga maksimum ok godzin przed owulacją (tzw. pik LH). Normy: dzieci (poniżej 12 r.ż.): 1 4 U/l kobiety: faza folikularna: 1 20 U/l; faza owulacyjna: U/l; faza lutealna: 1 8 U/l; menopauza: 2 9 U/l Wzrost stężenia może oznaczać gruczolaka przysadki mózgowej, pierwotną niedoczynność gonad. Obniżenie stężenia towarzyszy niedoczynności przysadki mózgowej, zanikowi gonad u mężczyzn po zapaleniu jąder (powikłanie świnki, rzeżączki). Hormon wzrostu (GH) Jest hormonem anabolicznym wydzielanym przez przedni płat przysadki mózgowej. Jego wydzielanie jest fizjologicznie zwiększone w czasie wysiłku fizycznego, hipoglikemii czy głębokiego snu. Norma: 0 10 mu/l Wzrost stężenia hormonu towarzyszy: akromegalii, anoreksji, alkoholizmowi, przewlekłej niewydolności nerek. Stężenie GH spada w: nabytym niedoborze hormonu wzrostu (objawy występują tylko u dzieci), wrodzonym niedoborze hormonu wzrostu, niektórych przypadkach otyłości, guzach przysadki mózgowej. Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) Jest hormonem polipeptydowym wydzielanym przez płat przedni przysadki mózgowej. Pobudza on syntezę i wydzielanie hormonów kory nadnerczy, szczególnie glikokortykosteroidów. Wydzielanie ACTH podlega rytmowi dobowemu (ze szczytem w godzinach rannych). Norma: godz. 8:00: < 100 pg/ml; godz. 22:00: < 30 pg/ml Stany, w których występuje utrata dobowego rytmu wydzielania ACTH, to: zespół Cushinga i przypadki ektopowego wydzielania ACTH. Wzrost stężenia ACTH występuje: po usunięciu nadnerczy, w chorobie Addisona, w zespole Cushinga, we wrodzonym przeroście kory nadnerczy, w ciąży, w sytuacjach stresowych. Obniżenie stężenia obserwuje się: w trakcie leczenia glikokortykosteroidami, uogólnionej niedoczynności przysadki mózgowej, zespole Cushinga wywołanym rakiem lub gruczolakorakiem nadnerczy. K l+ Kał badanie na obecność antygenu Giardia lamblia Badanie służy wykrywaniu antygenu Giardia lamblia w próbce kału metodą immunoenzymatyczną. Pasożyt ten wywołuje chorobę jelita cienkiego zwaną giardiozą (lambliozą). Norma: wynik negatywny W przypadku stwierdzenia obecności antygenu Giardia lamblia w kale rozpoznaje się zarażenie pierwotniakiem i wprowadza odpowiednie leczenie. Kreatynina Kreatynina jest związkiem azotowym znajdującym się w moczu i we krwi. Stanowi produkt metabolizmu mięśni. Prawidłowo prawie w całości usuwana jest z krwi do moczu na drodze filtracji w kłębuszkach nerkowych. Stężenie kreatyniny w osoczu zależy od masy mięśniowej oraz od sprawności wydalniczej nerek. Norma: 0,6 1,3 mg/dl ( μmol/l)

7 12 wyniki badań vademecum pacjenta vademecum pacjenta wyniki badań 13 Podwyższone wartości kreatyniny w osoczu mogą wskazywać na: ostrą lub przewlekłą niewydolność nerek, odwodnienie. Kwas moczowy Kwas moczowy jest końcowym produktem przemiany puryn (zasad azotowych budujących kwas nukleinowy DNA). Norma: 3 7 mg/dl ( µmol/l) Przekroczenie stężenia kwasu moczowego w surowicy (hiperurykemia) może wynikać z: nadmiernego wytwarzania kwasu moczowego w ustroju, ze zwiększonego spożycia pokarmów bogatych w puryny (pokarmy mięsne, niektóre owoce morza i warzywa, takie jak szparagi, groch, szpinak, fasola), chorób nerek, które upośledzają ich czynność wydalniczą, z rozpadu komórek (np. w przebiegu zespołu lizy guza po chemioterapii), zaburzeń metabolicznych w przebiegu chorób (zawał mięśnia sercowego, padaczka), nadmierny wysiłek fizyczny, nadczynność przytarczyc. Zmniejszone stężenie może być spowodowane: wrodzonym niedoborem oksydazy ksantynowej, akromegalią, wzmożonym wydalaniem kwasu moczowego przez nerki. L l+ Lipaza Jest enzymem ekskrecyjnym soku trzustkowego. Bierze udział w reakcji hydrolizy trójglicerydów. Norma: U/l Zwiększenie stężenia występuje w: ostrym zapaleniu trzustki, niedrożności jelit, zapaleniu otrzewnej, marskości i raku wątroby, nowotworach trzustki, przewlekłych chorobach pęcherzyka żółciowego. M l+ Magnez Magnez jest jonem pełniącym rolę katalizatora wielu reakcji biochemicznych w organizmie. Bierze udział w skurczu mięśnia sercowego oraz zapobiega aktywacji płytek. Norma: 0,65 1,25 mmol/l Do przyczyn niskiego poziomu magnezu we krwi zalicza się: niedobory magnezu w diecie, zaburzenia wchłaniania magnezu z przewodu pokarmowego, nadmierną utratę magnezu z moczem lub kałem, alkoholizm, odkładanie się magnezu w tkankach miękkich, nadmierne pobudzenie układu współczulnego. Przyczyny zwiększonego stężenia magnezu we krwi (hipermagnezemia): nadmierna podaż związków magnezu, zwiększone wchłanianie magnezu u chorych ze stanami zapalnymi jelit, odwodnienie, upośledzenie czynności wydalniczej nerek. Markery nowotworowe To substancje, których obecność lub zwiększone stężenie można wiązać z rozwojem choroby nowotworowej. Mogą być wydzielane przez komórki nowotworowe do płynów ustrojowych, pozostawać związane na powierzchni komórek lub uwalniane z komórek prawidłowych w reakcji na proces rozrostowy. Oznaczanie markerów nowotworowych w płynach ustrojowych (np. osocze, płyn wysiękowy) służy tylko monitorowaniu leczenia i przebiegu choroby nowotworowej. Ten typ badań nie jest wykorzystywany jako test przesiewowy do wykrywania nowotworu. Antygen nowotworowy CA 15-3 Wzrost jego poziomu CA może występować w przypadku raka gruczołu piersiowego, jajników, płuc. Norma: < 30 j.m./ml Antygen nowotworowy CA 125 Jest obecny w opłucnej, otrzewnej, osierdziu, a także nabłonku jajowodów, trzonu i szyjki macicy. Norma: < 35 j.m./ml U ok. 80% chorych na raka jajnika stężenie tego związku jest podwyższone. Jednak jego poziom może też ulec podwyższeniu w związku z procesami zapalnymi w obrębie miednicy, w przebiegu ciąży, w przypadku endometriozy oraz podczas krwawienia miesiączkowego. Antygen nowotworowy CA 19-9 Jest obecny m.in. w komórkach nabłonka trzustki, żołądka, wątroby, pęcherzyka żółciowego, płuc. Norma: < 37 U/ml Wzrost stężenia towarzyszy: nowotworom trzustki (część zewnątrzwydzielnicza), przewodu pokarmowego (żołądka, odbytu) i płuc. Może towarzyszyć również zmianom nienowotworowym przewodu pokarmowego. Antygen rakowo-płodowy (CEA) To marker nowotworów jelita, jednak jego stężenie wzrasta także w zmianach nienowotworowych tkanek. Oznaczanie jego poziomu w surowicy służy głównie do diagnozowania wznowy raka jelita grubego i odbytu. Normy: u osób palących tytoń: < 3 ng/ml; u osób niepalących: < 5 ng/ml Wzrost stężenia obserwuje się w nowotworach: jelita grubego i odbytu, płuc, gruczołu piersiowego. Wartości podwyższone umiarkowanie (do ok. 10 ng ml) towarzyszyć mogą: zapaleniom wątroby, trzustki, jelit, niewydolności nerek, zmianom włóknisto-torbielowatym, przewlekłym chorobom płuc, marskości wątroby. Mocznik Mocznik jest związkiem azotowym będącym końcowym produktem przemiany białkowej w organizmie. Jest syntetyzowany w wątrobie i wydalany z moczem. Norma: mg/dl (2 6,7 mmol/l) Przyczyny wzrostu stężenia mocznika we krwi: upośledzenie funkcji wydalniczej nerek, zwiększony katabolizm białek (np. przy stosowaniu glikokortykosteroidów lub w nadczynności tarczycy). Morfologia krwi obwodowej Jest najpowszechniejszym badaniem laboratoryjnym, podczas którego oznacza się skład ilościowy krwi oraz określa się cechy budowy jej elementów morfotycznych (krwinki czerwone, białe, płytki krwi). Analizie poddaje się krew żylną. Układ czerwonokrwinkowy normy: RBC liczba krwinek czerwonych (erytrocytów): kobiety: 3,5 5,2 mln/µl; mężczyźni: 4,2 5,4 mln/µl Przyczyną wzrostu liczby czerwonych krwinek mogą być: odwodnienie organizmu, czerwienica prawdziwa (nadkrwistość), poliglobulia. Do przyczyn spadku ich liczby mogą należeć: przewodnienie, ciąża, niedokrwistość. Hg hemoglobina: kobiety: g/dl; mężczyźni: g/dl Spadek stężenia hemoglobiny może być spowodowany zaburzeniami syntezy jej samej lub erytropoezy (proces wytwarzania krwinek czerwonych) wskutek braku witaminy B 12, kwasu foliowego lub żelaza. Ht (Htc) hematokryt: kobiety: 37 47%; mężczyźni: 40 54% Wskaźniki czerwonokrwinkowe: MCV średnia objętość erytrocytu: fl Przyczyny zwiększenia MCV: niedobór witaminy B 12 i kwasu foliowego, ciąża, zespół mielodysplastyczny, niedoczynność tarczycy, okres noworodkowy. Do przyczyn zmniejszenia MCV należą: niedobór żelaza, talasemia, niedokrwistość w przebiegu chorób przewlekłych. MCH średnia masa hemoglobiny w erytrocycie: pg MCHC średnie stężenie hemoglobiny w erytrocycie: g/dl RDW rozpiętość rozkładu objętości erytrocytów: 11,5 14,5% retikulocyty: 5 15% Układ białokrwinkowy normy: WBC liczba krwinek białych (leukocytów): 6 10 tys./µl NEU neutrofile: 1,8 8 tys./µl; odsetek neutrofilów: 60 70% Przyczyny wzrostu: zakażenia bakteryjne, ostra i przewlekła białaczka szpikowa, reumatoidalne zapalenie stawów, przyjmowanie glikokortykosterydów, nadczynność nadnerczy. LYM limfocyty: 1 1,5 tys./µl; odsetek limfocytów 20 45% Przyczyny wzrostu: zakażenia wirusowe i przewlekłe zakażenia bakteryjne, białaczka limfatyczna, szpiczak mnogi. Przyczyny spadku: chemioterapia, radioterapia, zakażenie HIV, posocznica, białaczka. EOS eozynofile: (liczba komórek)/µl; odsetek eozynofilów: 2 4% Przyczyny wzrostu: alergia, infekcje pasożytnicze, choroby tkanki łącznej, głębokie zapalenie powięzi, ziarnica złośliwa, mastocytoza, ostre białaczki limfoblastyczne, chłoniaki T-komórkowe. BASO bazofile: (liczba komórek)/µl; odsetek bazofilów: 0 1% Przyczyny wzrostu: ostra białaczka bazofilowa, przewlekła białaczka szpikowa i mielomonocytowa, czerwienica prawdziwa. MONO monocyty: (liczba komórek)/µl; odsetek monocytów: 4 8% Przyczyny wzrostu: przewlekła białaczka mielomonocytowa, zakażenia bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze, nieswoiste zapalenia jelit, choroby układowe tkanki łącznej, stan po usunięciu śledziony, leczenie glikokortykosteroidami. PLT płytki krwi: tys./µl MPV średnia objętość płytki krwi: 7,5 10,5 fl P-LCR odsetek dużych płytek krwi: < 30% Przyczyny wzrostu liczby płytek (nadpłytkowości): nadpłytkowość samoistna, a także w przebiegu chorób (czerwienicy prawdziwej, samoistnego włóknienia szpiku, przewlekłej białaczki szpikowej, nowotworów litych, niedokrwistości z niedoboru żelaza, przewlekłych chorób infekcyjnych i zapalnych, niedokrwistości hemolitycznej), stan po usunięciu śledziony i po utracie dużej ilości krwi. Przyczyny spadku liczby płytek (trombocytopenia, małopłytkowość): samoistna plamica małopłytkowa, nabyte uszkodzenie szpiku (leki, promieniowanie, zakażenia np. HIV, białaczki, chłoniaki, przerzuty nowotworowe, zwłóknienie szpiku kostnego, choroby zakaźne. O l+ Odczyn Biernackiego (OB) Badanie krwi polegające na ocenie szybkości opadania krwinek czerwonych w osoczu w jednostce czasu. Opadanie krwinek spowodowane jest różnicą ciężarów właściwych elementów morfotycznych krwi i osocza. Norma (po 1godz.): do 50 r.ż. kobiety: do 20 mm/godz.; mężczyźni: do 15 mm/godz. po 50 r.ż. kobiety: do 30 mm/godz.; mężczyźni: do 20 mm/godz. Przyspieszenie opadania krwinek czerwonych (wzrost OB) może być spowodowane: ciążą i połogiem, stanami zapalnymi miejscowymi lub uogólnionymi, ostrymi i przewlekłymi, infekcyjnymi lub nieinfekcyjnymi, chorobami nowotworowymi, autoimmunologicznymi, zaburzeniami czynności tarczycy, urazami. Obecnie częściej niż OB zaleca się oznaczanie poziomu białka CRP w surowicy. P l+ Potas Jest jonem występującym głównie wewnątrzkomórkowo, odgrywa bardzo istotną rolę w przewodzeniu impulsów nerwowych, aktywuje wiele enzymów,

8 14 wyniki badań vademecum pacjenta vademecum pacjenta wyniki badań 15 wpływa na równowagę wodną i kwasowo-zasadową organizmu, warunkuje prawidłowe funkcjonowanie serca. Norma: 3,5 5 mmol/l (3,5 5 meq/l) Obniżenie stężenia (hipokaliemia) może być spowodowane: utratą potasu przez przewód pokarmowy, utratą potasu przez nerki z powodu odmiedniczkowego zapalenia nerek, zaburzeniami hormonalnymi. Podwyższenie stężenia potasu (hiperkaliemia) może być wywołane przez: nadmierną podaż potasu, zaburzone wydalanie potasu przez nerki w przebiegu ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek, nadmierne uwalnianie potasu z komórek, stosowanie niektórych leków. Progesteron To żeński hormon płciowy wytwarzany głównie przez jajnik (ciałko żółte), w mniejszej ilości przez nadnercza oraz podczas ciąży przez łożysko. U mężczyzn progesteron jest produkowany głównie przez korę nadnerczy. Normy: kobiety: fazie folikularna: 0,28 0,72 ng/ml; faza owulacyjna: 0,64 1,63 ng/ml; faza lutealna: 4,71 18 ng/ml; menopauza: 0,07 1,25 ng/ml mężczyźni: 0,2 1,38 ng/ml Podwyższone wartości występują we wrodzonym przeroście nadnerczy, podczas ciąży. Spadek wartości stwierdza się w przypadku: uszkodzenia jajnika, przysadki lub podwzgórza, menopauzy, niewydolności ciałka żółtego. Obniżenie wartości progesteronu jest przyczyną poronienia ciąży. Prolaktyna Prolaktyna jest hormonem wytwarzanym przez przedni płat przysadki i uwalnianym do krwi. Pobudza gruczoł piersiowy w ciąży do rozpoczęcia laktacji. Normy: kobiety: 5 20 ng/ml; mężczyźni < 5 ng/ml W ciąży stężenie prolaktyny może osiągnąć wartość ng/ml, a w czasie laktacji 100 ng/ml. Podwyższenie stężenia u kobiet niebędących w ciąży wywołuje zaburzenia cyklu miesiączkowego i mlekotok, a u mężczyzn niepłodność, impotencję, ginekomastię. Jeżeli stężenie osiągnie wartość ng/ml, można podejrzewać gruczolaka przysadki wywodzącego się z komórek laktotrofowych. Proteaza serynowa (PSA) Jest swoistym antygenem gruczołu krokowego wydzielanym przez komórki przewodów wydzielniczych stercza. Normy: r.ż.: < 2,5 ng/ml; r.ż.: < 3,5 ng/ml; r.ż.: < 4,5 ng/ml; r.ż.: < 6,5 ng/ml. Z podwyższonym stężeniem proteazy serynowej we krwi ma się do czynienia w przypadku: stanu zapalnego prostaty, łagodnego rozrostu prostaty, gruczolaka oraz raka gruczołu krokowego. Przeciwciała przeciwjądrowe (ANA) To autoimmunoglobuliny skierowane przeciwko elementom jądra komórkowego. Wyróżnia się: przeciwciała anty-ena skierowane przeciwko antygenom jądra komórkowego oraz przeciwciała anty-dsdna skierowane przeciwko dwuniciowemu DNA. Norma: ANA miano: < 1/40; anty-dsdna (metodą radioimmunologiczną): < 10 j./ml, (metodą immunofluorescencji pośredniej): < 1/10 Podwyższone miano stwierdza się m.in. w: toczniu rumieniowatym układowym, toczniu polekowym, zespole antyfosfolipidowym, twardzinie układowej, zapaleniu wielomięśniowym i skórno-mięśniowym. Przeciwciała przeciwjądrowe występują u 5% osób zdrowych. R l+ Retikulocyty Są niedojrzałą formą krwinek czerwonych. Liczba retikulocytów świadczy o aktywności erytropoetycznej szpiku. Norma: 0,5 1,5% komórek krwi; liczba bezwzględna retikulocytów: /mikrolitr Do przyczyn obniżenia liczby retikulocytów należą: niedokrwistość hipoplastyczna lub aplastyczna, niedokrwistość z niedoboru witaminy B 12 lub kwasu foliowego, przełomy aplastyczne w przebiegu niedokrwistości hemolitycznej. Do przyczyn zwiększenia liczby retikulocytów należą m.in.: niedokrwistość ze wzmożoną erytropoezą, przerzuty nowotworowe do kości, stan po usunięciu śledziony. S l+ Sód Jest głównym kationem płynu pozakomórkowego. Wpływa na utrzymanie odpowiedniego ciśnienia osmotycznego surowicy. Aktywuje wiele enzymów, zapewnia prawidłowe funkcjonowanie mięśni i nerwów, reguluje przepuszczalność błon komórkowych, ma wpływ na równowagę kwasowo-zasadową. Norma: mmol/l Hiponatremia, czyli spadek stężenia sodu w surowicy poniżej normy, może wynikać z: uzupełnienia strat sodu i wody płynami bezelektrolitowymi, utraty sodu przez: skórę, przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), nerki, upośledzenie czynności wydalniczej nerek, niedoczynności kory nadnerczy i tarczycy. Hipernatremia, czyli wzrost stężenia sodu w surowicy powyżej normy, może być skutkiem: stanów gorączkowych, nadczynności tarczycy, nadmiernej utraty wody przez: skórę, przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), nerki, nadmierną podaż sodu. T l+ Testosteron Jest androgennym hormonem płciowym produkowanym głównie przez jądra oraz w mniejszym stopniu przez nadnercza i jajniki. Norma: kobiety: 0,086 0,86 ng/ml; mężczyźni: 2,36 9,96 ng/ml Wzrost stężenia testosteronu u mężczyzn występuje w: guzach jądra lub nadnerczy, przedwczesnym dojrzewaniu płciowym, zaś u kobiet w guzach jajnika lub nadnerczy oraz w zespole policystycznych jajników. Z obniżonym stężeniem testosteronu można mieć do czynienia w przypadku opóźnionego dojrzewania płciowego i chorób przysadki, podwzgórza lub jąder. TSH Jest hormonem tyreotropowym wydzielanym przez przedni płat przysadki i pobudzającym tarczycę do produkcji hormonów tyroksyny i trójjodotyroniny. Norma: 0,4 4,0 j.m./l Poziom TSH rośnie w: pierwotnej niedoczynności tarczycy, nowotworach przysadki, zapaleniu tarczycy. Poziom TSH spada w: nadczynności tarczycy, niedoczynności przysadki, autonomicznym wytwarzaniu hormonów tarczycy, przebiegu leczenia tyroksyną. Troponina Troponiny to grupa trzech izoenzymów (troponiny T, I, C) regulujących skurcz mięśnia sercowego i mięśni poprzecznie prążkowanych. Troponina I jest jednym z najwcześniejszych markerów martwicy mięśnia sercowego. Norma: troponina I: 0,012 0,4 mcg/l; troponina T: < 0,1 ng/ml Wzrost stężenia troponiny obserwuje się w ciągu 3 8 godz. po zawale mięśnia sercowego. Szczytowe wartości pojawiają się po upływie godz. od zawału, a do normalizacji dochodzi po 7 14 dniach. W celu określenia czasu wystąpienia zawału mięśnia sercowego zazwyczaj oznacza się stężenie troponin oraz aktywność kinazy kreatynowej całkowitej i jej izoenzymu CK-MB. Wzrost stężenia troponin obserwuje się również w przypadku incydentów naczyniowych ośrodkowego układu nerwowego (udar, wylew krwi) oraz u chorych z przewlekłą niewydolnością nerek. Inne stany, w których dochodzi do wzrostu stężenia troponin w osoczu, to m.in.: wstrząśnienie serca, zabieg chirurgiczny na sercu, zastoinowa niewydolność serca, rozwarstwienie aorty, kardiomiopatia przerostowa, wady zastawki aortalnej. Autor: lekarz rodzinny Ewa Kornecka Opracowanie graficzne: Aleksandra Zimoch Copyright by Wydawnictwo Szkolne PWN, 2011 Trójglicerydy (TG) Trójglicerydy są jedną z frakcji lipidów występujących we krwi. Stanowią podstawowy substrat energetyczny ustroju oraz składnik tkanki tłuszczowej. Norma: < 150 mg/dl lub 1,7 mmol/l Przekroczenie normy może być spowodowane przez: zaburzenia w gospodarce tłuszczowej uwarunkowane genetycznie (np. hiperlipidemie pierwotne), otyłość, nadmierne spożywanie alkoholu, cukrzycę, niedoczynność tarczycy, zespół nerczycowy. W l+ Wapń Wapń jest jonem biorącym udział w budowaniu układu kostnego, w procesach krzepnięcia krwi, pracy mięśni, przewodnictwie nerwowo-mięśniowym. Norma: 2,25 2,75 mmol/l (9 11 mg/dl) Przyczyny wzrostu stężenia wapnia (hiperkalcemii) we krwi: nadczynność przytarczyc i tarczycy, długotrwałe unieruchomienie, przewlekła dializoterapia, zatrucie witaminą D, zespół Williamsa. Przyczyny spadku stężenia wapnia (hipokalcemii) w surowicy: niedostateczna podaż wapnia z pożywieniem, upośledzone wchłanianie z przewodu pokarmowego, niedobór witaminy D, utrata wapnia z moczem, ostre zapalenie kości, niedoczynność przytarczyc. Ż l+ Żelazo Jest pierwiastkiem wchodzącym w skład mioglobiny, hemoglobiny i wielu enzymów, występuje też w postaci związanej z białkami: hemosyderyną, transferyną i ferrytyną. Stężenie żelaza ulega zmianie w ciągu doby. Norma: kobiety: 7,5 29,5 µmoli/l ( mcg/dl); mężczyźni: µmoli/l ( mcg/dl) Wzrost stężenia żelaza może być skutkiem: nadmiernej podaży preparatów żelaza dożylnych lub domięśniowych, częstych transfuzji krwi, hemochromatozy, niedokrwistości hemolitycznej lub aplastycznej, zespołów mielodysplastycznych, chorób wątroby. Spadek stężenia żelaza we krwi występuje w przebiegu: niedokrwistości z niedoboru żelaza, która może być spowodowana zwiększoną utratą krwi, niewystarczającą podażą pierwiastka w diecie, zespołami złego wchłaniania, zwiększonym zapotrzebowaniem na żelazo w ciąży i okresie karmienia piersią, niedoboru witaminy C, chorób nowotworowych, ostrych i przewlekłych zakażeń, chorób nerek, chorób tkanki łącznej.

9