CHIRURGIA PORADNIK DLA OSÓB LECZONYCH Z POWODU RAKA PIERSI

Transkrypt

1

2

3 Radosław Tarkowski, Marek Bębenek CHIRURGIA PORADNIK DLA OSÓB LECZONYCH Z POWODU RAKA PIERSI

4 ISBN Skład, druk i oprawa: K&K reklama poligrafia ul. Kasprowicza 8A/5 Kraków tel./fax

5 Dolnośląskie Centrum Onkologii we Wrocławiu składa na państwa ręce biuletyn opracowany przez specjalistów z Centrum. W świecie kolorowych billboardów oraz uśmiechniętych beztrosko reklam umykają często sprawy i rzeczy dla każdego człowieka najważniejsze. Zapominamy, że aby w pełni cieszyć się miłością, rodziną, przyjaźnią, mieć chęć i siły do spełniania własnych marzeń, konieczny jest zdrowy organizm. Wszyscy chcemy i powinniśmy być zdrowi. Dlatego profilaktyka zdrowotna związana z chorobami nowotworowymi oraz świadomość możliwości powszechnego skorzystania z osiągnięć nowoczesnej medycyny w tym zakresie jest bardzo istotna dla wszystkich bez wyjątku. Dyrekcja Dolnośląskiego Centrum Onkologii we Wrocławiu Zapraszamy do kontaktów Dolnośląskie Centrum Onkologii we Wrocławiu pl. Hirszfelda Wrocław Sekretariat: fax: dco@post.pl Wojewódzki Ośrodek Koordynujący Programy Profilaktyczne pl. Hirszfelda Wrocław fax: wok@dco.com.pl 3

6

7 Okazało się, że guzek w Pani piersi jest rakiem. W Pani umyśle pojawia się wiele pytań, ale często trudno je zadać z powodu stresu, może skrępowania, braku czasu na rozmowę. Na pewno warto zwrócić się z nimi do lekarza, ale jeśli umkną podczas wizyty odpowiemy na nie w tekście, który Pani czyta. Przedstawimy odpowiedzi na najczęściej zadawane nam pytania. Część z nich sformułowaliśmy sami, aby uwypuklić niektóre aspekty życia po rozpoznaniu choroby przed zabiegiem operacyjnym i po zakończeniu leczenia chirurgicznego. Rozumiemy Pani stres i zdenerwowanie. Dotknęła Panią poważna i niebezpieczna choroba. Wiemy jednak, że u osoby chorej na raka piersi można uzyskać pełne wyzdrowienie i wyleczenie. Co więcej, jest to możliwe w większości przypadków. Drogą prowadzącą do celu jest leczenie, którym się zajmujemy i w którego skuteczność głęboko wierzymy. Dlatego pragniemy, żeby po potężnym stresie, jaki pojawił się po usłyszeniu informacji o Pani chorobie, zobaczyła Pani szanse na uniknięcie zagrożenia i pełny powrót do aktywnego życia. 1. Dlaczego rak pojawił się właśnie u mnie? Rak piersi jest najczęstszym nowotworem występującym u kobiet w Europie (w tym także w Polsce), Ameryce Północnej i Australii. Do czynników zwiększających ryzyko zachorowania należą: wiek powyżej 50 roku życia, pojawienie się przypadków raka piersi u osób z najbliższej rodziny. Ponadto wymienia się czynniki hormonalne (wczesny wiek pierwszej miesiączki, późne zakończenie miesiączkowania, nierodzenie dzieci, długotrwałe przyjmowanie hormonoterapii zastępczej w okresie menopauzy, oraz otyłość w okresie pomenopauzalnym). Poza kontrolowaniem wagi ciała i unikaniem niektórych leków (oczywiście, o ile ich stosowanie nie 5

8 jest zdecydowanie wskazane) niewiele możemy zmienić w swoim życiu, by uniknąć zachorowania na raka piersi. Pojawienie się nowotworu nie jest jego zatem konsekwencją stylu życia ani tym bardziej karą. Ten akurat nowotwór nie ma związku z paleniem tytoniu (ale taki związek wykazano dla raka płuc, nerki, trzustki, pęcherza moczowego tak czy inaczej, zawsze jest czas na rzucenie palenia. Przyniesie to korzyść już w okresie okołooperacyjnym w postaci szybszego gojenia rany). Wiemy, jak zwiększyć szanse powodzenia leczenia u osób dotkniętych przez raka piersi. Kwestia to zostanie omówiona w dalszej części tekstu. 2. Czy rak piersi jest dziedziczny? Rodzinną predyspozycję do zachorowania na opisywany nowotwór stwierdza się u około 5 do 10% zachorowań. Wynika ona z dziedziczenia zmienionych (zmutowanych) genów. Geny te zostały zidentyfikowane i nazwane (BRCA 1, BRCA 2, CHEK, p53). Dziedziczne predyspozycje podejrzewamy u osób, w których rodzinie występowały zachorowania na raka piersi i/lub jajnika. Dotyczy to osób w pierwszej linii pokrewieństwa (rodzice, rodzeństwo, dzieci) tak więc na przykład zachorowanie kuzynki babci nie zwiększa ryzyka zachorowania u jej wnuczki. Zwiększone ryzyko istnieje u osób, których najbliżsi chorowali na raka piersi i/lub jajnika nawet, jeżeli nie stwierdzono u nich mutacji. 3. Czy warto było pójść na przesiewową mammografię, jeżeli w badaniu wykryto raka? Tak, zdecydowanie warto! Niekiedy słyszy się Gdybym nie poszła, nie wiedziałabym o chorobie i żyłabym spokojnie dalej. Co ma być i tak będzie. To błędne rozumowanie, ponieważ wiadomo, że im wcześniej wykryjemy nowotwór, tym wyższe są szanse na jego wyleczenie (im mniejszy guz tym mniejsze ryzyko wystąpienia przerzutów). Czyli korzysta ta osoba, która w odpowiedzi na zaproszenie przyjdzie na badanie mammograficzne. 6

9 4. Skoro raka znaleziono u mnie wykonując mammografię, czy moja 19-letnia córka również powinna pójść na mammografię? Dlaczego tylko kobiety między 50 a 69 rokiem życia dostają zaproszenia? W odpowiednio zaplanowanych i przeprowadzonych badaniach wykazano ( w ten właśnie sposób wykazuje się skuteczność kreślonych procedur badań, leków, operacji), że wykonywanie mammografii obniża umieralność wywołaną rakiem piersi w grupie kobiet między 50 a 69 rokiem życia. Podobnego efektu nie stwierdzono ani u kobiet młodszych, ani starszych (objęcie programem przesiewowym, czyli mammografią na zaproszenie kobiet poniżej 50 roku życia nie zostało jednoznacznie wyjaśnione). Dlatego eksperci Unii Europejskiej zalecają wykonywanie badania przesiewowego właśnie u kobiet bez objawów choroby w grupie wiekowej lat. Oczywiście nie znaczy to, że rak nie pojawia się nigdy przed 50 ani po 70 roku życia określa jedynie brak wskazań do tzw. profilaktycznej mammografii w tej właśnie grupie kobiet. Wskazania do wykonania badań mammograficznych u tych kobiet obejmują rodzinną predyspozycję do zachorowania oraz obecność objawów choroby. 5. To była moja kolejna mammografia a dopiero ostatnio stwierdzono obecność zmiany. Czy świadczy to o nieskuteczności badania? Nie, utkanie stwierdzono w kolejnej mammografii, ponieważ wcześniej zmiana była niewidoczna na mammogramie. Poza tym mammografia nie jest szczepionką czyli nie zapobiega pojawieniu się choroby. Pozwala na wczesne jej wykrycie, zwiększając szanse wyleczenia. 6. Od kilku lat obserwowano łagodne zmiany w moich piersiach (torbiele, cysty). Czy fakt pojawienia się raka ma związek z ich obecnością? Lekarz twierdził, że torbiele nie złośliwieją. Miał rację. Torbiele i włókniaki nie złośliwieją, pojawienie się raka jest zupełnie niezależne od ich obecności. 7

10 Zamykamy temat przeszłości. Nie warto obwiniać się o spowodowanie choroby. Zajmijmy się wyjściem z opresji za pomocą skutecznego leczenia. 6. Czy rak zawsze jest złośliwy? Rak jest z definicji nowotworem złośliwym, czyli ma potencjalną zdolność przerzutowania. To, że w piersi pojawił się inwazyjny (czyli złośliwy) rak nie oznacza automatycznie obecności przerzutów: ich pojawienie się jest tym bardziej prawdopodobne, im większe są wymiary guza, świadczą o tym także pewne cechy widoczne po mikroskopem. Nigdy jednak nie można powiedzieć: skoro pojawił się rak, obecne są przerzuty. Oznacza to zatem możliwość pełnego wyleczenia. Dlatego znalazła się Pani w szpitalu i dlatego spotyka Pani nas. 7. Co oznacza określenie rak przedinwazyjny (DCIS)? Jest to wczesne stadium raka, w którym nie dochodzi do pojawienia się przerzutów zarówno drogą chłonki, jak i krwi. W związku z tym rokowanie jest bardzo dobre, a wykonywane zabiegi mniej okaleczające. O rodzaju postępowania decyduje rozpoznanie histopatologiczne (postać LCIS wymaga ścisłej obserwacji, postać DCIS leczenia skojarzonego) wszystkie wątpliwości wyjaśni chirurg onkolog. Postać przedinwazyjna jest wykrywana w danej populacji tym częściej, im większa liczba kobiet zapraszanych na przesiewową mammografię korzysta z zaproszeń Rozpoznano u mnie raka piersi. Które metody leczenia będą stosowane w moim przypadku? W terapii osób chorych na raka piersi stosuje się leczenie operacyjne, napromienianie (czyli radioterapię), chemoterapię, hormonoterapię i leczenie celowane za pomocą przeciwciał (trastuzumabem). Liczba stosowanych metod oraz kolejność ich stosowania zależą od stopnia zaawansowania choroby (czyli wielkości guza, stopnia jego agresywności, stanu pachowych węzłów chłonnych oraz innych cech), stanu ogólnego Pacjentki, chorób towarzyszących oraz jej preferencji (na przykład w kwestii

11 wyboru rodzaju leczenia operacyjnego). W większości przypadków pierwszą w kolejności metodą jest chirurgia. W sytuacji wyższego stopnia zaawansowania zabieg jest poprzedzony indukcyjną chemioterapią. Po zabiegu i badaniu histopatologicznym (mikroskopowym) preparatu podejmowana jest decyzja o włączeniu pozostałych metod. 9. Jaki rodzaj operacji zostanie przeprowadzony? Leczenie chirurgiczne raka piersi obejmuje kilka rodzajów zabiegów operacyjnych. Wybór rodzaju operacji zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby, ale również lokalizacji guza, budowy piersi (jej wielkości, kształtu, które decydują o efekcie kosmetycznym), preferencji Pacjentki. Najczęściej wykonywany w Polsce zabieg to amputacja piersi połączona z wycięciem pachowych węzłów chłonnych. W przypadkach o niskim zaawansowaniu coraz częściej wykonywaną operacją jest wycięcie guza z marginesem zdrowych tkanek, połączone z usunięciem pachowych węzłów chłonnych. Po zabiegu pierś jest poddawana radioterapii. Jest to tzw. leczenie oszczędzające pierś. Coraz częściej odstępuje się od usuwania węzłów chłonnych pachy dzięki wykonywaniu biopsji węzła wartowniczego (szerzej opisanej w dalszej części rozdziału). W przypadku raka przedinwazyjnego w części przypadków wystarczające jest wycięcie choroby z marginesem zdrowych tkanek. Ponieważ ta postać choroby nie przerzutuje, nie ma potrzeby wycinania węzłów chłonnych. Jako leczenie uzupełniające stosuje się napromienianie operowanej piersi. W niektórych przypadkach raka przedinwazyjnego (kilka ognisk), konieczne jest odjęcie piersi ale nadal z zaoszczędzeniem węzłów chłonnych. 10. Czy leczenie oszczędzające jest bardziej ryzykowne od amputacji piersi? Czy ceną za zachowanie piersi jest zwiększone ryzyko? Należy podkreślić, że leczenie oszczędzające jest równie bezpieczne i skuteczne jak mastektomia (czyli odjęcie piersi). Odsetek przeżyć odległych po obu zabiegach jest zbliżony. Oczywiście kluczowa jest prawidło- 9

12 wa kwalifikacja do tego rodzaju leczenia innymi słowy, nie można obu sposobów wykonywać zamiennie. Leczenie oszczędzające jest skuteczne w przypadkach wcześnie rozpoznanych. Nie można więc w sposób oszczędzający operować kobiety, u której guz osiągnął średnicę 4 cm. Jest przeciwwskazane w przypadku przewidywalnego złego efektu kosmetycznego (wielkość i kształt piersi nie pozwalają niekiedy na uzyskanie dobrego efektu wówczas zamiast pozostawienia zdeformowanej piersi warto zastanowić się nad jej odtworzeniem po wykonaniu amputacji). W sytuacji wystąpienia nawrotu choroby w zaoszczędzonej piersi dokonuje się jej amputacji: wyniki odległe (przeżywalność) są w tej sytuacji zbliżone do obserwowanych po wykonaniu odjęcia piersi jako pierwszego zabiegu. 11. Czym leczenie oszczędzające różni się od amputacji piersi? Oprócz pozostawienia piersi czasem trwania terapii. Obowiązkowym elementem leczenia oszczędzającego jest napromienianie, nie zawsze stosowane po amputacji. Zwykle radioterapia trwa około 5 tygodni. Może być wykonywana ambulatoryjnie czyli bez potrzeby leżenia w szpitalu przez cały czas leczenia. Wystarczą codzienne wizyty, podczas których napromienia się pierś. 12. W jakim celu usuwane są węzły chłonne pachy? Ponieważ wiemy, że rak piersi szerzy się drogą chłonki najczęściej właśnie do pachowych węzłów chłonnych oraz drogą krwi. Usuwamy guz wraz odpowiednim marginesem zdrowych tkanek i węzłami, ponieważ mogą znajdować się w nich komórki nowotworowe. Co więcej, informacja, czy w badaniu mikroskopowym węzłów znaleziono utkanie raka jest kluczowa podczas podejmowania decyzji o dalszym leczeniu uzupełniającym Ile węzłów pachowych usuwa się podczas zabiegu? Wszystkie węzły położone w pasze po stronie piersi zajętej przez guz. Różnice w liczbie zbadanych węzłów w Pani wyniku i wyniku Pacjentki leżącej na łóżku obok nie zależą od chirurga. Operujemy wycinając tkanki

13 położone w określonych granicach anatomicznych. Ile węzłów zostanie odnalezionych przez patologa i następnie zbadanych, tyle pojawi się na opisie badania mikroskopowego. W każdym razie ich liczba nie powinna być mniejsza od Czy zawsze wycina się pachowe węzły chłonne? Pachowych węzłów chłonnych nie usuwa się w przypadku raka przedinwazyjnego. Poza tym w wybranych przypadkach wykonywana jest biopsja węzła wartowniczego. 15. Co to jest biopsja węzła wartowniczego? Oznaczenie za pomocą limfoscyntygrafii (badanie układu chłonnego) węzła chłonnego, który jako pierwszy spośród wszystkich węzłów zostaje/zostałby zajęty przez przerzuty nowotworu. Wykazano, że jeżeli jest on wolny od zmian, pozostałe węzły są także niezajęte (ryzyko pojawienia się zmian w pozostałych węzłach jest akceptowalnie niskie). Oznakowany węzeł jest podczas zabiegu odnajdywany i wycinany. Jeżeli w badaniu mikroskopowym nie stwierdza się utkania raka w węźle wartowniczym, można zaoszczędzić pozostałe węzły chłonne pachy. 16. Czy biopsję węzła można wykonać u każdej kobiety chorej na raka piersi? Nie. Możemy wykonać ją w przypadkach o niskim zaawansowaniu, w których węzły chłonne nie są zmienione (opcjonalnie: w badaniu dotykiem również w badaniu USG, stosowanym w tej wybranej sytuacji do wstępnej oceny węzłów chłonnych). Procedura ta może być wykonywana jedynie w Oddziałach Chirurgii Onkologicznej, dysponujących oprócz niezbędnego sprzętu odpowiednim doświadczeniem w stosowaniu metody. O wyborze postępowania decyduje chirurg onkolog, który przedstawi Pani najbardziej optymalne postępowanie. 11

14 17. Czy amputacja piersi jest zabiegiem niebezpiecznym? Jest zabiegiem bezpiecznym. Jest wykonywana w znieczuleniu ogólnym, czyli podczas zabiegu nie odczuwa się bólu; pozostaje się w stanie snu, nie odbierając bodźców wzrokowych ani słuchowych. Przed zabiegiem Pacjentki są konsultowane przez internistę i anestezjologa ryzyko powikłań w okresie okołooperacyjnym jest niskie. 18. Jakie powikłania mogą wystąpić po operacji? Czym są powikłania? Powikłania, czyli niekorzystne następstwa zabiegu są niezależne od chirurga i od Pacjentki. Mogą zdarzyć się w każdym przypadku. Występują rzadko znakomita większość operowanych przechodzi operację bez jakichkolwiek problemów. Na szczęście zazwyczaj są niegroźne, nie stwarzają zagrożenia dla życia i zdrowia. Jest Pani w rękach zespołu osób, które poświęciły wiele lat intensywnej pracy na zdobycie umiejętności pozwalających pomóc chorym dotkniętym przez raka. Najczęściej spotykane powikłania to: krwawienie wymagające kolejnego, krótszego tym razem zabiegu i zahamowania. Łatwo je stwierdzić, a z pewnością nie doprowadzi do wykrwawienia. Kolejne powikłanie to zakażenie leczone antybiotykami. Przed zabiegiem, podczas rozmowy z chirurgiem ten temat jest zawsze poruszany. Inne możliwe powikłanie to obrzęk chłonny ręki Czym jest obrzęk chłonny kończyny górnej i kiedy się pojawia? Obrzęk może pojawić się jako następstwo wycięcia węzłów chłonnych pachy w sytuacji pojawienia się wywołujących go czynników. Takim czynnikiem może być przeciążenie kończyny (na przykład dźwiganie walizki, wiadra z wodą w ogrodzie), ale także mierzenie ciśnienia lub noszenie biżuterii ciasno opinającej rękę. Obrzęk pojawia się częściej u kobiet, które przestały wykonywać zalecone ćwiczenia ręki. Niekiedy pojawia się nagle w wyniku zakażenia, na przykład po skaleczeniu lub ukąszeniu przez owada. Oprócz poszerzenia obwodu kończyny pojawia się zaczerwienienie napiętej skóry, ból, gorączka należy wówczas jak najszybciej zgłosić się

15 do lekarza. Stosowanie zaleconego leczenia powoduje zazwyczaj wycofanie się objawów. 20. Jak zapobiegać obrzękowi? Wykonując ćwiczenia pokazane podczas pobytu w szpitalu przez fizjoterapeutów. Zestaw ćwiczeń powinien być wykonywany codziennie. Należy unikać przeciążenia kończyny (dźwiganie, powtarzalne ruchy z obciążeniem). Należy unikać mierzenia ciśnienia na ramieniu po stronie operowanej, a szczepienia przyjmować w drugie ramię. 21. Czy zbieranie się płynu w ranie po zabiegu jest nieprawidłowością? Czy istnieje norma ilości płynu, powyżej której pojawia się patologia? Zbieranie się płynu w ranie po zabiegu (odjęciu piersi lub zabiegu oszczędzającym) jest naturalnym następstwem zabiegu. Płyn przestaje być wytwarzany po upływie około 4 tygodni. Niekiedy płyn pojawia się w późniejszym okresie, trudno jednak mówić w tym przypadku o patologii. Jest wówczas niedogodnością, ale nie jest nieprawidłowością. 22. Jak wygląda postępowanie z płynem zbierającym się w ranie? Podczas zabiegu do rany wkładany jest dren plastikowa rurka odprowadzająca zbierającą się w ranie chłonkę do specjalnego pojemnika. Dren jest skutecznie przymocowany do skóry, nie ma więc obawy jego wypadnięcia (np. podczas zmiany pozycji w nocy). Dren usuwamy w czasie 2-3 dni po zabiegu z pewnością do czasu wypisania do domu. Po wypisaniu do domu będzie Pani zgłaszać się na zmiany opatrunków i usuwanie płynu poprzez nakłuwanie i aspirowanie strzykawką (ponieważ czucie w obrębie skóry jest zniesione przez kilka- kilkanaście tygodni od zabiegu, powtarzane wkłucia nie są bolesne). 23. Czy warto zgłaszać się na punkcje? Co stanie się, jeżeli ktoś nie chce przychodzić na zmiany opatrunków (na przykład z powodu odległości do gabinetu lekarza)? 13

16 Warto. Jeżeli unikamy wizyt - zalegający w ranie płyn może ulec w takiej sytuacji zakażeniu. Pojawia się gorączka, zaczerwienienie skóry w okolicy rany. Należy zgłosić się do lekarza. 24. Kiedy usuwamy szwy (szew śródskórny) z rany? O ile rana nie została zamknięta szwem wchłanialnym, szwy usuwane są około 10 do 14 dni od daty zabiegu. 25. Po zabiegu odczuwam zdrętwienie w okolicy pod pachą, towarzyszy mu wrażenie uwierania. Czy oznacza to nieprawidłowe gojenie rany? Nie. Uczucie opisywane przez Pacjentki jako zdrętwienie, opuchnięcie, palenie, odczucie nieswojego ciała w opisanej wyżej lokalizacji, jak również na skórze nad mięśniem trójgłowym ramienia są konsekwencją zabiegu zaburzeń unerwienia czuciowego we wspomnianych miejscach. W odróżnieniu od zaburzeń w okolicy blizny odczucia te nie znikają, jednak z upływem czasu przestają być problemem. Warto wiedzieć, że towarzyszą zabiegowi i nie świadczą o nieprawidłowym gojeniu rany. 26. Dlaczego leczenia uzupełniającego (radioterapii i/lub chemioterapii) nie włącza się natychmiast po operacji? Czy oczekiwanie nie ma szkodliwych następstw? Czas między zabiegiem a otrzymaniem wyniku jest poświęcony rekonwalescencji i rehabilitacji. Oczekujemy na wynik badania histopatologicznego usuniętych tkanek, który jest niezbędny do ustalenia dalszej terapii. Leczenia uzupełniającego nie można włączyć do czasu wygojenia się rany. Czas przerwy 3-5 tygodni nie pogarsza rokowania Czy radioterapia jest stosowana zawsze po leczeniu operacyjnym? Po leczeniu oszczędzającym w każdym przypadku. Po amputacji piersi w części przypadków. O włączeniu napromieniania po mastektomii

17 decyduje zespół onkologów, biorąc pod uwagę przede wszystkim stopień zaawansowania choroby, ale także stan ogólny Pacjentki i choroby towarzyszące. 28. O czym mówi ocena ekspresji receptorów ER, PgR i Her2 neu? O rokowaniu, ale także o skuteczności proponowanego leczenia hormonalnego (które jest celowe wobec dodatnich receptorów) i leczenia celowanego trastuzumabem (Herceptyną) wobec dodatniej ekspresji receptora Her2 neu (+++). 29. Jaki rodzaj chemioterapii będzie stosowany w moim przypadku? O wyborze programu chemioterapii decyduje specjalista onkologii klinicznej (chemioterapii nowotworów). Udzieli Pani informacji na temat liczby kursów, trybu przyjmowania leków (ambulatoryjny, szpitalny) i możliwych działań niepożądanych. 30. Kiedy należy wykonać rekonstrukcję piersi? Pierwszym warunkiem jest wola Pacjentki chęć poddania się rekonstrukcji. Odtworzenie piersi jest wykonywane podczas zabiegu amputacji lub po pewnym czasie po mastektomii. Oba rozwiązania mają swoje plusy, ale również i minusy. Za jednoczasowym wykonaniem rekonstrukcji przemawia zmniejszenie urazu psychicznego oraz możliwość wykonania amputacji oraz odtworzenia podczas tego samego zabiegu bez potrzeby kolejnej hospitalizacji. Minus to możliwość uszkodzenia zrekonstruowanej piersi podczas leczenia uzupełniającego radioterapii (a w części przypadków podczas amputacji piersi nie wiemy, czy będzie ono potrzebne w przyszłości, po operacji) i w efekcie gorszy wynik kosmetyczny. Zalety odroczonej rekonstrukcji to możliwość przeprowadzenia leczenia uzupełniającego bez obawy o uszkodzenie odtworzonej piersi. Minus kolejna hospitalizacja, stres związany z zabiegiem dlatego warunkiem jest zdecydowana chęć poddania się zabiegowi. 15

18 Trudno jednoznacznie wskazać najlepszą opcję zdania lekarzy są również podzielone. 31. Czy po zakończeniu leczenia żegnam się ze szpitalem i nigdy nie wracam do onkologa? Po zakończeniu leczenia istnieje potrzeba regularnej kontroli. W części przypadków choroba może powrócić celem kontroli jest rozpoznanie nawrotu i włączenie odpowiedniego leczenia. Poza tym ryzyko zachorowania na drugiego, niezależnego raka piersi jest wyższe u kobiet leczonych w przeszłości z powodu raka piersi. Dlatego ważne jest również badanie zdrowej piersi. Zalecenia dotyczące postępowania po zakończeniu leczenia obejmują: badanie dotykiem blizny i piersi (lub obu piersi po leczeniu oszczędzającym) oraz coroczną mammografię. Równie ważna jest rozmowa warto podzielić się swoimi wątpliwościami i zgłosić istniejące dolegliwości. Wykonywanie innych badań w sytuacji braku dolegliwości (np. zdjęcie Rtg klatki piersiowej, USG jamy brzusznej, badania krwi i moczu, ocena stężenia markera Ca 15.3 w surowicy) nie jest obecnie zalecane (bynajmniej nie z powodów czysto ekonomicznych w odpowiednio przeprowadzonych badaniach oceniających rezultaty ich stosowania wykazano, że ich wykonywanie u bezobjawowych chorych w żaden sposób nie zmienia ich sytuacji, niejednorodnie narażając na niepotrzebny stres). 32. Do kogo przychodzić do kontroli? Do chirurga, radioterapeuty czy chemioterapeuty? Niektórzy uważają, że kontrolę powinien prowadzić lekarz, który kończy proces leczenia. Najważniejsze jest zaufanie proszę wybrać lekarza, do którego odczuwa je Pani w największym stopniu. To pomaga! Czy po zabiegu oraz po zakończeniu leczenia powinnam stosować określoną dietę? Czy są pokarmy, które osoba leczona z powodu raka piersi powinna unikać? Czy istnieje specjalna dieta dla osób chorujących na tę właśnie chorobę? Nie istnieje specyficzna diety dla osób leczonych z powodu raka piersi.

19 Warto odżywiać się w sposób racjonalny czyli taki, który dostarcza organizmowi składników niezbędnych do funkcjonowania. Czyli warto stosować zdroworozsądkową dietę, odpowiednią dla wszystkich. Dietą godną polecenia jest dieta śródziemnomorska duże ilości warzyw i owoców, gruboziarniste pieczywo, makaron, białko pochodzące z ryb (szczególnie tłustych ryb morskich, bogatych w tłuszcze omega 3) i drobiu. Czerwone mięso nie jest przeciwwskazane, ale powinno być spożywane rzadziej jeden, dwa razy w tygodniu. Nadmiar tłuszczu zwierzęcego, białe pieczywo i cukier nie prowadzą do zdrowia i warto ograniczyć ich ilość w diecie. Nie poleca się natomiast diet eliminacyjnych (np. żywienia się jedynie kapustą lub winogronami), diety bogatotłuszczowej itp. Dotyczy to również głodówek wyczerpujących organizmy rekonwalescentek. Osoby zainteresowane korzyściami stosowania zielonej herbaty, niektórych rodzajów grzybów i poszczególnych warzyw w oparciu o wiarygodne badania kliniczne zachęcam do sięgnięcia do ksiązki p.t. Antyrak autorstwa Davida Servana-Schreibera (lekarza, który chorując na nowotwór szukał możliwości zwiększenia szans na przezwyciężenie choroby w wiarygodnych źródłach informacji medycznej, publikowanych w czasopismach medycznych. Odpowiednio skonstruowane badania oceniające skuteczność poszczególnych metod leczenia są źródłem standardów terapii, w odróżnieniu od forów internetowych i poglądów prezentowanych przez osoby niezwiązane z medycyną). 34. Czy warto sięgnąć po suplementy (preparaty witaminowe, mikroelementy itp.)? Prawidłowa dieta zapobiega niedoborom pokarmowym. O ile nie stwierdzono u Pani awitaminozy (sytuacji rzadko spotykana w rozwiniętych państwach Europy, zwłaszcza u osób odżywiających się w prawidłowy sposób), przyjmowanie suplementów witamin i mikroelementów nie zmieni sytuacji. Niektórzy uważają, że stosowanie niektórych witamin może pobudzić wzrost komórek nowotworowych u osoby, u której rozpoznano nowotwór. 17

20 wa kwalifikacja do tego rodzaju leczenia innymi słowy, nie można obu sposobów wykonywać zamiennie. Leczenie oszczędzające jest skuteczne w przypadkach wcześnie rozpoznanych. Nie można więc w sposób oszczędzający operować kobiety, u której guz osiągnął średnicę 4 cm. Jest przeciwwskazane w przypadku przewidywalnego złego efektu kosmetycznego (wielkość i kształt piersi nie pozwalają niekiedy na uzyskanie dobrego efektu wówczas zamiast pozostawienia zdeformowanej piersi warto zastanowić się nad jej odtworzeniem po wykonaniu amputacji). W sytuacji wystąpienia nawrotu choroby w zaoszczędzonej piersi dokonuje się jej amputacji: wyniki odległe (przeżywalność) są w tej sytuacji zbliżone do obserwowanych po wykonaniu odjęcia piersi jako pierwszego zabiegu. 11. Czym leczenie oszczędzające różni się od amputacji piersi? Oprócz pozostawienia piersi czasem trwania terapii. Obowiązkowym elementem leczenia oszczędzającego jest napromienianie, nie zawsze stosowane po amputacji. Zwykle radioterapia trwa około 5 tygodni. Może być wykonywana ambulatoryjnie czyli bez potrzeby leżenia w szpitalu przez cały czas leczenia. Wystarczą codzienne wizyty, podczas których napromienia się pierś. 12. W jakim celu usuwane są węzły chłonne pachy? Ponieważ wiemy, że rak piersi szerzy się drogą chłonki najczęściej właśnie do pachowych węzłów chłonnych oraz drogą krwi. Usuwamy guz wraz odpowiednim marginesem zdrowych tkanek i węzłami, ponieważ mogą znajdować się w nich komórki nowotworowe. Co więcej, informacja, czy w badaniu mikroskopowym węzłów znaleziono utkanie raka jest kluczowa podczas podejmowania decyzji o dalszym leczeniu uzupełniającym Ile węzłów pachowych usuwa się podczas zabiegu? Wszystkie węzły położone w pasze po stronie piersi zajętej przez guz. Różnice w liczbie zbadanych węzłów w Pani wyniku i wyniku Pacjentki leżącej na łóżku obok nie zależą od chirurga. Operujemy wycinając tkanki

21 położone w określonych granicach anatomicznych. Ile węzłów zostanie odnalezionych przez patologa i następnie zbadanych, tyle pojawi się na opisie badania mikroskopowego. W każdym razie ich liczba nie powinna być mniejsza od Czy zawsze wycina się pachowe węzły chłonne? Pachowych węzłów chłonnych nie usuwa się w przypadku raka przedinwazyjnego. Poza tym w wybranych przypadkach wykonywana jest biopsja węzła wartowniczego. 15. Co to jest biopsja węzła wartowniczego? Oznaczenie za pomocą limfoscyntygrafii (badanie układu chłonnego) węzła chłonnego, który jako pierwszy spośród wszystkich węzłów zostaje/zostałby zajęty przez przerzuty nowotworu. Wykazano, że jeżeli jest on wolny od zmian, pozostałe węzły są także niezajęte (ryzyko pojawienia się zmian w pozostałych węzłach jest akceptowalnie niskie). Oznakowany węzeł jest podczas zabiegu odnajdywany i wycinany. Jeżeli w badaniu mikroskopowym nie stwierdza się utkania raka w węźle wartowniczym, można zaoszczędzić pozostałe węzły chłonne pachy. 16. Czy biopsję węzła można wykonać u każdej kobiety chorej na raka piersi? Nie. Możemy wykonać ją w przypadkach o niskim zaawansowaniu, w których węzły chłonne nie są zmienione (opcjonalnie: w badaniu dotykiem również w badaniu USG, stosowanym w tej wybranej sytuacji do wstępnej oceny węzłów chłonnych). Procedura ta może być wykonywana jedynie w Oddziałach Chirurgii Onkologicznej, dysponujących oprócz niezbędnego sprzętu odpowiednim doświadczeniem w stosowaniu metody. O wyborze postępowania decyduje chirurg onkolog, który przedstawi Pani najbardziej optymalne postępowanie. 11

22 17. Czy amputacja piersi jest zabiegiem niebezpiecznym? Jest zabiegiem bezpiecznym. Jest wykonywana w znieczuleniu ogólnym, czyli podczas zabiegu nie odczuwa się bólu; pozostaje się w stanie snu, nie odbierając bodźców wzrokowych ani słuchowych. Przed zabiegiem Pacjentki są konsultowane przez internistę i anestezjologa ryzyko powikłań w okresie okołooperacyjnym jest niskie. 18. Jakie powikłania mogą wystąpić po operacji? Czym są powikłania? Powikłania, czyli niekorzystne następstwa zabiegu są niezależne od chirurga i od Pacjentki. Mogą zdarzyć się w każdym przypadku. Występują rzadko znakomita większość operowanych przechodzi operację bez jakichkolwiek problemów. Na szczęście zazwyczaj są niegroźne, nie stwarzają zagrożenia dla życia i zdrowia. Jest Pani w rękach zespołu osób, które poświęciły wiele lat intensywnej pracy na zdobycie umiejętności pozwalających pomóc chorym dotkniętym przez raka. Najczęściej spotykane powikłania to: krwawienie wymagające kolejnego, krótszego tym razem zabiegu i zahamowania. Łatwo je stwierdzić, a z pewnością nie doprowadzi do wykrwawienia. Kolejne powikłanie to zakażenie leczone antybiotykami. Przed zabiegiem, podczas rozmowy z chirurgiem ten temat jest zawsze poruszany. Inne możliwe powikłanie to obrzęk chłonny ręki Czym jest obrzęk chłonny kończyny górnej i kiedy się pojawia? Obrzęk może pojawić się jako następstwo wycięcia węzłów chłonnych pachy w sytuacji pojawienia się wywołujących go czynników. Takim czynnikiem może być przeciążenie kończyny (na przykład dźwiganie walizki, wiadra z wodą w ogrodzie), ale także mierzenie ciśnienia lub noszenie biżuterii ciasno opinającej rękę. Obrzęk pojawia się częściej u kobiet, które przestały wykonywać zalecone ćwiczenia ręki. Niekiedy pojawia się nagle w wyniku zakażenia, na przykład po skaleczeniu lub ukąszeniu przez owada. Oprócz poszerzenia obwodu kończyny pojawia się zaczerwienienie napiętej skóry, ból, gorączka należy wówczas jak najszybciej zgłosić się

23 do lekarza. Stosowanie zaleconego leczenia powoduje zazwyczaj wycofanie się objawów. 20. Jak zapobiegać obrzękowi? Wykonując ćwiczenia pokazane podczas pobytu w szpitalu przez fizjoterapeutów. Zestaw ćwiczeń powinien być wykonywany codziennie. Należy unikać przeciążenia kończyny (dźwiganie, powtarzalne ruchy z obciążeniem). Należy unikać mierzenia ciśnienia na ramieniu po stronie operowanej, a szczepienia przyjmować w drugie ramię. 21. Czy zbieranie się płynu w ranie po zabiegu jest nieprawidłowością? Czy istnieje norma ilości płynu, powyżej której pojawia się patologia? Zbieranie się płynu w ranie po zabiegu (odjęciu piersi lub zabiegu oszczędzającym) jest naturalnym następstwem zabiegu. Płyn przestaje być wytwarzany po upływie około 4 tygodni. Niekiedy płyn pojawia się w późniejszym okresie, trudno jednak mówić w tym przypadku o patologii. Jest wówczas niedogodnością, ale nie jest nieprawidłowością. 22. Jak wygląda postępowanie z płynem zbierającym się w ranie? Podczas zabiegu do rany wkładany jest dren plastikowa rurka odprowadzająca zbierającą się w ranie chłonkę do specjalnego pojemnika. Dren jest skutecznie przymocowany do skóry, nie ma więc obawy jego wypadnięcia (np. podczas zmiany pozycji w nocy). Dren usuwamy w czasie 2-3 dni po zabiegu z pewnością do czasu wypisania do domu. Po wypisaniu do domu będzie Pani zgłaszać się na zmiany opatrunków i usuwanie płynu poprzez nakłuwanie i aspirowanie strzykawką (ponieważ czucie w obrębie skóry jest zniesione przez kilka- kilkanaście tygodni od zabiegu, powtarzane wkłucia nie są bolesne). 23. Czy warto zgłaszać się na punkcje? Co stanie się, jeżeli ktoś nie chce przychodzić na zmiany opatrunków (na przykład z powodu odległości do gabinetu lekarza)? 13

24 Warto. Jeżeli unikamy wizyt - zalegający w ranie płyn może ulec w takiej sytuacji zakażeniu. Pojawia się gorączka, zaczerwienienie skóry w okolicy rany. Należy zgłosić się do lekarza. 24. Kiedy usuwamy szwy (szew śródskórny) z rany? O ile rana nie została zamknięta szwem wchłanialnym, szwy usuwane są około 10 do 14 dni od daty zabiegu. 25. Po zabiegu odczuwam zdrętwienie w okolicy pod pachą, towarzyszy mu wrażenie uwierania. Czy oznacza to nieprawidłowe gojenie rany? Nie. Uczucie opisywane przez Pacjentki jako zdrętwienie, opuchnięcie, palenie, odczucie nieswojego ciała w opisanej wyżej lokalizacji, jak również na skórze nad mięśniem trójgłowym ramienia są konsekwencją zabiegu zaburzeń unerwienia czuciowego we wspomnianych miejscach. W odróżnieniu od zaburzeń w okolicy blizny odczucia te nie znikają, jednak z upływem czasu przestają być problemem. Warto wiedzieć, że towarzyszą zabiegowi i nie świadczą o nieprawidłowym gojeniu rany. 26. Dlaczego leczenia uzupełniającego (radioterapii i/lub chemioterapii) nie włącza się natychmiast po operacji? Czy oczekiwanie nie ma szkodliwych następstw? Czas między zabiegiem a otrzymaniem wyniku jest poświęcony rekonwalescencji i rehabilitacji. Oczekujemy na wynik badania histopatologicznego usuniętych tkanek, który jest niezbędny do ustalenia dalszej terapii. Leczenia uzupełniającego nie można włączyć do czasu wygojenia się rany. Czas przerwy 3-5 tygodni nie pogarsza rokowania Czy radioterapia jest stosowana zawsze po leczeniu operacyjnym? Po leczeniu oszczędzającym w każdym przypadku. Po amputacji piersi w części przypadków. O włączeniu napromieniania po mastektomii

25 decyduje zespół onkologów, biorąc pod uwagę przede wszystkim stopień zaawansowania choroby, ale także stan ogólny Pacjentki i choroby towarzyszące. 28. O czym mówi ocena ekspresji receptorów ER, PgR i Her2 neu? O rokowaniu, ale także o skuteczności proponowanego leczenia hormonalnego (które jest celowe wobec dodatnich receptorów) i leczenia celowanego trastuzumabem (Herceptyną) wobec dodatniej ekspresji receptora Her2 neu (+++). 29. Jaki rodzaj chemioterapii będzie stosowany w moim przypadku? O wyborze programu chemioterapii decyduje specjalista onkologii klinicznej (chemioterapii nowotworów). Udzieli Pani informacji na temat liczby kursów, trybu przyjmowania leków (ambulatoryjny, szpitalny) i możliwych działań niepożądanych. 30. Kiedy należy wykonać rekonstrukcję piersi? Pierwszym warunkiem jest wola Pacjentki chęć poddania się rekonstrukcji. Odtworzenie piersi jest wykonywane podczas zabiegu amputacji lub po pewnym czasie po mastektomii. Oba rozwiązania mają swoje plusy, ale również i minusy. Za jednoczasowym wykonaniem rekonstrukcji przemawia zmniejszenie urazu psychicznego oraz możliwość wykonania amputacji oraz odtworzenia podczas tego samego zabiegu bez potrzeby kolejnej hospitalizacji. Minus to możliwość uszkodzenia zrekonstruowanej piersi podczas leczenia uzupełniającego radioterapii (a w części przypadków podczas amputacji piersi nie wiemy, czy będzie ono potrzebne w przyszłości, po operacji) i w efekcie gorszy wynik kosmetyczny. Zalety odroczonej rekonstrukcji to możliwość przeprowadzenia leczenia uzupełniającego bez obawy o uszkodzenie odtworzonej piersi. Minus kolejna hospitalizacja, stres związany z zabiegiem dlatego warunkiem jest zdecydowana chęć poddania się zabiegowi. 15

26 Trudno jednoznacznie wskazać najlepszą opcję zdania lekarzy są również podzielone. 31. Czy po zakończeniu leczenia żegnam się ze szpitalem i nigdy nie wracam do onkologa? Po zakończeniu leczenia istnieje potrzeba regularnej kontroli. W części przypadków choroba może powrócić celem kontroli jest rozpoznanie nawrotu i włączenie odpowiedniego leczenia. Poza tym ryzyko zachorowania na drugiego, niezależnego raka piersi jest wyższe u kobiet leczonych w przeszłości z powodu raka piersi. Dlatego ważne jest również badanie zdrowej piersi. Zalecenia dotyczące postępowania po zakończeniu leczenia obejmują: badanie dotykiem blizny i piersi (lub obu piersi po leczeniu oszczędzającym) oraz coroczną mammografię. Równie ważna jest rozmowa warto podzielić się swoimi wątpliwościami i zgłosić istniejące dolegliwości. Wykonywanie innych badań w sytuacji braku dolegliwości (np. zdjęcie Rtg klatki piersiowej, USG jamy brzusznej, badania krwi i moczu, ocena stężenia markera Ca 15.3 w surowicy) nie jest obecnie zalecane (bynajmniej nie z powodów czysto ekonomicznych w odpowiednio przeprowadzonych badaniach oceniających rezultaty ich stosowania wykazano, że ich wykonywanie u bezobjawowych chorych w żaden sposób nie zmienia ich sytuacji, niejednorodnie narażając na niepotrzebny stres). 32. Do kogo przychodzić do kontroli? Do chirurga, radioterapeuty czy chemioterapeuty? Niektórzy uważają, że kontrolę powinien prowadzić lekarz, który kończy proces leczenia. Najważniejsze jest zaufanie proszę wybrać lekarza, do którego odczuwa je Pani w największym stopniu. To pomaga! Czy po zabiegu oraz po zakończeniu leczenia powinnam stosować określoną dietę? Czy są pokarmy, które osoba leczona z powodu raka piersi powinna unikać? Czy istnieje specjalna dieta dla osób chorujących na tę właśnie chorobę? Nie istnieje specyficzna diety dla osób leczonych z powodu raka piersi.

27 Warto odżywiać się w sposób racjonalny czyli taki, który dostarcza organizmowi składników niezbędnych do funkcjonowania. Czyli warto stosować zdroworozsądkową dietę, odpowiednią dla wszystkich. Dietą godną polecenia jest dieta śródziemnomorska duże ilości warzyw i owoców, gruboziarniste pieczywo, makaron, białko pochodzące z ryb (szczególnie tłustych ryb morskich, bogatych w tłuszcze omega 3) i drobiu. Czerwone mięso nie jest przeciwwskazane, ale powinno być spożywane rzadziej jeden, dwa razy w tygodniu. Nadmiar tłuszczu zwierzęcego, białe pieczywo i cukier nie prowadzą do zdrowia i warto ograniczyć ich ilość w diecie. Nie poleca się natomiast diet eliminacyjnych (np. żywienia się jedynie kapustą lub winogronami), diety bogatotłuszczowej itp. Dotyczy to również głodówek wyczerpujących organizmy rekonwalescentek. Osoby zainteresowane korzyściami stosowania zielonej herbaty, niektórych rodzajów grzybów i poszczególnych warzyw w oparciu o wiarygodne badania kliniczne zachęcam do sięgnięcia do ksiązki p.t. Antyrak autorstwa Davida Servana-Schreibera (lekarza, który chorując na nowotwór szukał możliwości zwiększenia szans na przezwyciężenie choroby w wiarygodnych źródłach informacji medycznej, publikowanych w czasopismach medycznych. Odpowiednio skonstruowane badania oceniające skuteczność poszczególnych metod leczenia są źródłem standardów terapii, w odróżnieniu od forów internetowych i poglądów prezentowanych przez osoby niezwiązane z medycyną). 34. Czy warto sięgnąć po suplementy (preparaty witaminowe, mikroelementy itp.)? Prawidłowa dieta zapobiega niedoborom pokarmowym. O ile nie stwierdzono u Pani awitaminozy (sytuacji rzadko spotykana w rozwiniętych państwach Europy, zwłaszcza u osób odżywiających się w prawidłowy sposób), przyjmowanie suplementów witamin i mikroelementów nie zmieni sytuacji. Niektórzy uważają, że stosowanie niektórych witamin może pobudzić wzrost komórek nowotworowych u osoby, u której rozpoznano nowotwór. 17

28 35. Czy warto sięgać po tzw. metody niekonwencjonalne? ( vilcacora, koci pazur, aktywny krzem, mumio itp.) Lekarz szanuje dążenie Pacjenta do znalezienia wszystkich możliwych metod umożliwiających wyleczenie. Zwłaszcza w tak stresującej sytuacji, jaką bez wątpienia jest choroba nowotworowa. Stosowanie poszczególnych metod jest indywidualnym wyborem chorego. Warto zwrócić jednak uwagę na dwa aspekty takiego postępowania: pierwszy to zawartość rozmaitych substancji, mogących zakłócać farmakodynamikę stosowanego leczenia (leków, cytostatyków). Ponadto w żadnym z badań nie udowodniono skuteczności metod reklamowanych szeroko jako naturalne, pozbawione działań ubocznych i nadzwyczaj skuteczne (natomiast wyraźne efekty wykazano w badaniach oceniających skuteczność chirurgii, napromieniania, chemioterapii i hormonoterapii). Dyskredytowanie metod wspomnianych w pytaniu nie wynika bynajmniej z opisywanego przez propagujących je osób spisku lekarzy i firm farmaceutycznych: po prostu nie udowodniono ich skuteczności, a historia z ulotki zaczynająca się od słów U Pani C.Z. rozpoznano raka z przerzutami, które zniknęły 2 miesiące po stosowaniu naszego preparatu nie jest dowodem na ich skuteczność Czy tryb życia (i ewentualna jego zmiana) może wpłynąć na jakość życia i zwiększenie szans na wyleczenie? Z pewnością tak. Celem leczenia jest wyleczenie i powrót do pełnej aktywności we wszystkich jej aspektach. Wart pozostać przy swoich zainteresowaniach i rozwijać kolejne. Warto uprawiać sport zwiększa wydolność organizmu, powoduje wydzielanie endorfin i związane z nimi pozytywne odczucia, zapobiega obrzękowi i zaburzeniom funkcji ręki. Jest źródłem przyjemności. Nadwaga (wynikająca często z siedzącego trybu życia) jest natomiast jednym z czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka piersi, ponadto prowadzi do innych niekorzystnych następstw (cukrzyca, nadciśnienie, choroba niedokrwienna serca) warto zadbać o prawidłową wagę, a sport pomaga w doskonały sposób. Szczególnie godne polecenia jest pływanie nie obciąża stawów, świetnie

29 wzmacnia mięśnie, układ krążeniowy i oddechowy. Jeżeli nie umie Pani pływać, nic nie stoi na przeszkodzie, by nauczyć się pod okiem instruktora. Problem związany z blizną po amputacji piersi może rozwiązać odpowiednio dobrana proteza i kostium kąpielowy o kroju przeznaczonym specjalnie dla Pani. Przeciwwskazane są jedynie sporty prowadzące do przeciążenia ręki po operowanej stronie. Gama pozostałych do wyboru dyscyplin jest nadal bardzo szeroka. 37. Czy rak piersi jest chorobą zakaźną? Czy przebywając z moimi bliskimi nie narażam ich na bezpieczeństwo? Absolutnie nie. Rak piesi nie jest chorobą zakaźną. Nie naraża Pani nikogo na niebezpieczeństwo ani po zabiegu, ani w trakcie którejkolwiek z metod leczenia uzupełniającego (dziecku siedzącemu na kolanach nie zagraża w żaden osób napromienianie, które stosowano u Pacjentki). Wsparcie i obecność bliskich są z pewnością bardzo korzystne i niezbędne w przezwyciężeniu trudności związanych z chorobą. 38. U kogo mogę uzyskać odpowiedzi na pojawiające się wraz z nowymi sytuacjami pytania? Pani lekarz odpowie na większość z nich. Jeżeli szuka Pani wsparcia, może je Pani odnaleźć w Stowarzyszeniu Kobiet Po Mastektomii Femina Feniks. Osoby znajdujące się w sytuacji podobnej do tej, w której znalazła się Pani, spotykają się regularnie. Dzielą się swoimi doświadczeniami, wspólnie uczestniczą w zajęciach rehabilitacyjnych, rekreacyjnych i poszerzających wiedzę przydatną po rozpoznaniu choroby nowotworowej. Korzystają ze wsparcia psychologa i konsultującego onkologa. Emanująca od nich energia może udzielić się również i Pani. Koła Amazonek działają w większości miast Dolnego Śląska. Spotkania Koła Wrocławskiego odbywają się we wtorki o godz. 15 przy ulicy Ruskiej 46 A na I piętrze. 39. Czy jest szansa na wyleczenie? Zdecydowanie tak. 19

30 Zdajemy sobie sprawę, że pojawi się wiele innych pytań. Trudno w sposób wyczerpujący odpowiedzieć na wszystkie z nich na łamach wydawnictwa, które trzyma Pani w rękach. W skład zespołu zajmującego się Pani leczeniem wchodzą lekarze, pielęgniarki, fizjoterapeuci, psychologowie kliniczni, technicy. Proszę nie wahać się pytać na bieżąco. I proszę pamiętać: wyleczenie jest możliwe. 20

31

32