GEOPOLITYKA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

Transkrypt

1 GEOPOLITYKA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

2 JAKUB POTULSKI GEOPOLITYKA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM INSTYTUT GEOPOLITYKI CZĘSTOCHOWA 2010

3 Recenzenci: Projekt okładki: Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Kamil Banaszewski, Leszek Sykulski ISBN Copyright by Jakub Potulski, Częstochowa 2010 Wydawca: INSTYTU T GEOPOLITY KI Aleja Pokoju 6/ Częstochowa geopolityka@gmail.com

4 SPIS TREŚCI WSTĘP PONOWOCZESNOŚĆ 5 ROZDZIAŁ I PONOWOCZESNA GEOPOLITYKA ROZDZIAŁ II POSTWESTFALSKI ŁAD MIĘDZYNARODOWY ROZDZIAŁ III DETERYTORIALIZACJA ŚWIAT BEZ GRANIC (BORDERLESS)...65 ROZDZIAŁ IV NOWI AKTORZY GEOPOLITYCZNI.89 ROZDZIAŁ V GLOBALNY KAPITALIZM GEOEKONOMIA W MIEJSCE GEOPOLITYKI 113 ROZDZIAŁ VI SOFT-POWER I INFOSFERA ROZDZIAŁ VII IMPERIUM, CZYLI HEGEMONIA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM ROZDZIAŁ VIII KONFLIKTY W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM 185 ROZDZIAŁ IX WOJNA Z TERROREM GEOPOLITYCZNY KOD PONOWOCZESNOŚCI ROZDZIAŁ X EKOPOLITYKA, CZYLI GEOPOLITYKA ŚRODOWISKA NATURALNEGO ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA...261

5 WSTĘP PONOWOCZESNOŚĆ W ostatnich dekadach w nauce, zwłaszcza tej związanej z polityką i mediami, coraz częściej używa się terminu post- dla próby wyjaśnienia zachodzących zjawisk i procesów, np. postindustrialne społeczeństwo, postkapitalistyczne społeczeństwo, postbiegunowy świat, postmodernizm, postmaterializm itp. Jak się uznaje w tych terminach zawarty jest spory ładunek ideologii, a także pewna bezradność intelektualna wobec nowych czy nieoczekiwanych zjawisk i procesów. Wszystkie post oznaczają też, iż coś się skończyło, a trudno jest nazwać to, co się dopiero przeczuwa, co się wyłania, co jest jeszcze mgliste i nieokreślone. Jest to pewna perspektywa myślowa, zgodnie z którą pojawiło się coś co nie pasuje do poprzedniej poprzednich ewaluacji i przeszłej rzeczywistości, czyli jest post; nawet jeśli nie potrafimy tego jeszcze sprecyzować, to jest jakiś dalszy ciąg, kontynuacja czegoś, ale zmienionego, mającego inne cechy 1. Istnieje powszechne przekonanie, że stoimy obecnie w obliczu radykalnych przemian zastanych porządków społecznych. Zmiany te nie są ograniczone do konkretnych państw narodowych, lecz wynikają raczej z procesów globalizacji, które prowadzą do zakwestionowania dotychczasowych form organizacji życia społecznego, co zmusza do ponownego rozważenia zagadnień uwarunkowań społecznych. Różnorodne zmiany, które zachodziły w świecie od schyłku lat sześćdziesiątych XX wieku, były tak znaczne i wielorakie, że zaczęto widzieć w nich oznaki narodzin społeczeństwa nowego typu. Te wielowymiarowe i wzajemnie powiązane zmiany zachodziły w takich dziedzinach, jak: ekonomia, technika, polityka, kultura, tożsamość. Obserwując zachodzące przemiany sformułowano niezbyt precyzyjną i budzącą sprzeczne odczucia koncepcję ponowoczesności (postmodernity), jako pewnej fazy rozwoju cywilizacji ludzkiej, pod istotnymi względami odmiennej od stworzonej przez renesans, oświecenie, Rewolucję Francuską i rewolucję przemysłową epoki nowoczesnej (modernity). Epoka ta traktowana jest jako odmienna od nowoczesności, czemu towarzyszy niekiedy pesymizm co do możliwości jej dogłębnego 2 L.W. Zacher, Społeczeństwo postinformacyjne w kontekście ewolucji społeczeństw i wizji przyszłości, (w:) Społeczeństwo informacyjne: aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, pod red. L.H. Habera i M. Niezgody, Kraków 2006, s.

6 zrozumienia 2, gdyż dotychczasowe formy rzeczywistości społecznokulturowej, stanowiące przedmiot refleksji badawczej, ulegają erozji a wraz z nimi, jak się niekiedy uważa, nasza dotychczasowa wiedza o świecie traci na aktualności i znaczeniu, stając się źródłem zwątpienia i niepewności. Uznaje się, iż kategorie powstałe dla opisu i analizy stosunków społecznych w społeczeństwach określanych mianem przemysłowych bądź nowoczesnych coraz częściej nie przystają do nowo powstającej rzeczywistości. Wspólną cechą wszelkich koncepcji ponowoczesności jest przekonanie o powstaniu nowego typu społeczeństwa, i głębokim kryzysie obowiązujących dotychczas teorii społecznych, niezdolnych do sprostania wynikającym z tego faktu wyzwaniom poznawczym. We współczesnych naukach społecznych trwa debata dotycząca charakteru zachodzących na naszych oczach przemian cywilizacyjnych. Powszechnie przyjmuje się, iż zmienia się obraz świata i zmienia się też nasze spojrzenie na świat. Społeczeństwo przemysłowe stało się czymś innym niż było do tej pory i cywilizacja ludzka weszła w nową fazę rozwoju. Anthony Giddens pisał, iż wkraczamy obecnie w epokę, w której następstwa nowoczesności ulegają większemu niż dotychczas wyostrzeniu i uniwersalizacji, a hen, poza granicami nowoczesności, dostrzegamy zarysy nowego porządku, który jest po-nowoczesny 3. Brytyjski socjolog zwracał uwagę, iż żyjemy obecnie w epoce rozwiniętej nowoczesności ale można już dostrzec i określić zarysy porządku ponowoczesnego i istnieją ważne tendencje instytucjonalne, które sugerują, że taki porządek może się urzeczywistnić 4. Dostrzegalne istotne zmiany w organizacji i sposobach ukazywania naszych światów społecznych wywołały reakcje w postaci licznych analiz poświęconych zachodzącym zmianom społecznym. Jak pisał Piotr Sztompka, nowoczesna formacja społeczna przez stulecia od swoich narodzin uległa bardzo głębokim zmianom a współczesna nauka usiłuje te zmiany uchwycić i poddać je teoretycznemu uogólnieniu 5. U źródła tych starań znajduje się bardzo rozpowszechnione przekonanie, że najbardziej rozwinięte społeczeństwa weszły w ciągu ostatnich dziesięcioleci w zupełnie nową fazę rozwoju i różnią się coraz bardziej od społeczeństw, które przywykło nazywać się nowoczesnymi, przeciwstawiając je tradycyjnym. Koncepcja ponowoczesności związana jest zatem z 2 J. Kochanowicz, Trendy cywilizacyjne, (w:) Wymiary życia społecznego, pod red. M. Marody, Warszawa 2004, s A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s Ibidem, s P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 570.

7 ewolucją środowiska społecznego współczesnego człowieka, które tworzy nowy kontekst dla naszych codziennych działań i podejmowanych decyzji, które w ostatecznym rachunku tworzą nową rzeczywistość społeczną. Panuje dzisiaj zgoda co do tego, iż stan społeczeństwa dzisiejszego odbiegł na tyle od modelu typowego dla nowoczesności, że należy go oddzielić pojęciowo od nowoczesności w jej wydaniu klasycznym. Czołowi badacze różnią się jednakże co do tego, czy charakter społeczeństwa odmienił się na tyle, by wolno było mówić o kresie nowoczesności, czy też dzisiejsze społeczeństwo jest jedynie nowym etapem w dziejach nowoczesności 6. Powstawanie dużej liczby prac poświeconych nowoczesności/ponowoczesności powoduje, iż wśród badaczy nie ma zgody co do znaczenia tych istotnych terminów, tym bardziej, iż termin ponowoczesność często używany jest tak, jak by był synonimem postmodernizmu. Można uznać, iż ogólnie mówiąc modernizm i postmodernizm są to pojęcia o charakterze kulturowym i epistemologicznym natomiast nowoczesność i ponowoczesność są to pojęcia odnoszące się do konfiguracji historycznych i socjologicznych. Są to pojęcia periodyzujące, używane w odniesieniu do epok historycznych. Są abstrakcyjnymi kategoriami ogólnymi, określającymi instytucjonalne parametry formacji społecznych. Pojęcie ponowoczesności oznacza, iż trajektoria rozwoju społecznego wiedzie nas gdzieś indziej poza instytucje nowoczesne ku nowemu, odmiennemu typowi porządku społecznego 7. Przyszłość staje się coraz częściej obiektem zainteresowania myślicieli społecznych poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące przyszłego ładu społecznego i jego cech charakterystycznych. W pracach z zakresu futurologii transformacja współczesnego świata opisywana jest często jako narodziny zupełnie nowej cywilizacji. Alvin i Haidi Tofflerowie pisali, że na naszych oczach, w naszym życiu rodzi się nowa cywilizacja ( ) Ta nowa cywilizacja niesie ze sobą nowy styl życia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, odnoszenia się do siebie i życia, nowy kształt życia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim nową świadomość. Ludzkość stanęła w obliczu najgłębszego w swych dziejach przewrotu społecznego i najśmielszej twórczej przebudowy ( ). Chociaż nie dostrzegamy tego, uczestniczymy w budowie od podstaw zdecydowanie nowej cywilizacji 8. Prace Tofflerów są wyrazem przekonania, że najbardziej rozwinięte 6 Z. Bauman, Nowoczesność i ponowoczesność, (w:) Encyklopedia socjologii, t.2, Warszawa 1999, s A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996, s. 17.

8 społeczeństwa weszły w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci w zupełnie nową fazę rozwoju i różnią się od coraz bardziej od społeczeństw, które przywykło się nazywać nowoczesnymi. Już w latach sześćdziesiątych sformułowano pierwsze teorie wskazujące na zmiany, które zachodzą w organizacji życia społecznego wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jednym z pierwszych uczonych, który dostrzegł fundamentalny charakter zachodzących przemian był MacLuhan, który w pracy Understanding media. The Extension of Man (wyd. pol. Warszawa 2004), analizując rewolucyjne zmiany w masowym komunikowaniu (telegraf, telefon, telewizja, komputery) użył pojęcia globalna wioska i wiek informacji. Stały się one powszechnie używane w debacie dotyczącej zmian kulturowo-cywilizacyjnych. Marshall MacLuhan zwracał uwagę, iż rewolucyjne rodzaje techniki doprowadzają do powstania nowych struktur odczuwania i myślenia a elektroniczne środki przekazu przekształciły w sposób nieodwracalny cywilizację ludzką. Prace MacLuhana stanowiły zbiór spostrzeżeń, które łączyło założenie, że zmiany w technikach komunikowania prowadzą do nieuchronnych, głębokich zmian w kulturze i porządku społecznym. McLuhan uznał media za przedłużenie człowieka, stwierdzając, że w dosłowny sposób zwiększają one zasięg naszego wzroku, słuchu i dotyki w czasie i przestrzeni. Media elektroniczne otwierają przed ludźmi nowe perspektywy umożliwiając natychmiastowe przeniesienie się w dowolne miejsce. Także w latach sześćdziesiątych upowszechniła się w naukach społecznych stworzona przez Daniela Bella teoria społeczeństwa postindustrialnego. Dla amerykańskiego uczonego istotną cechą tego społeczeństwa było przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Miało to być społeczeństwo, w którym: rośnie dominacja sektora usług (bankowość, handel, ochrona zdrowia, oświata i nauka, środki masowego przekazu, literatura, sztuka, itp.), przy jednoczesnym spadku znaczenia sektora przemysłowego; w miejsce technologii energetycznej zaczynają dominować technologie informatyczne (automatyzacja, robotyzacja, rozwój telekomunikacji i środków masowego przesyłania informacji). Następuje także wzrost znaczenia planowania, prognozowania rozwoju, kontrolowania technologii wraz ze związaną z tym dominacją kryteriów pragmatycznych, technokratycznych i utylitarnych, przy zaniku racji ideologicznych i etycznych; zwiększa się celowe wykorzystywanie nauki dla celów praktycznych, a ponadto następuje przekształcenie struktury klasowej społeczeństwa, w którym nową klasą panującą stają się wysoko

9 wyspecjalizowani pracownicy (technicy, ekonomiści, inżynierowie, menadżerowie). Przy czym Daniel Bell wskazywał, iż najważniejszym elementem charakteryzującym nową cywilizację, jest wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej oraz przejście od produkcji towarowej do przetwarzania informacji. Społeczeństwo postindustrialne oparte jest na wiedzy i produkuję wiedzę. Kładzie nacisk na rozwój nauki, inżynierii i edukacji. Edukacja zapewnia podstawową wiedzę naukowcom, inżynierom i politycznym decydentom w świecie coraz bardziej sterowanym technologicznie 9. Na początku lat osiemdziesiątych inny badacz John Naisbitt wprowadził pojęcie megatrendów na określenie uniwersalnych i podstawowych tendencji rozwojowych, które mają decydować o kształcie nadchodzącej przyszłości. Wskazał na dziesięć najważniejszych, według niego, kierunków zmieniających życie społeczne na przełomie XX i XXI w.: 1) przechodzenie od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa informacyjnego; 2) odchodzenie od technologii narzuconej do zhumanizowanej; 3) przeorientowywanie gospodarki narodowej na gospodarkę globalną; 4) przeorientowywanie się z myślenia i planowania krótkoterminowego na długoterminowe; 5) przechodzenie od centralizacji do decentralizacji; 6) odchodzenie od pomocy instytucjonalnej do samopomocy; 7) odchodzenie od demokracji reprezentatywnej do demokracji uczestniczącej; 8) przechodzenie od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych; 9) kształtowanie nowego układu: z Północy na Południe; 10) przechodzenie od wyboru prostego albo-albo do wyboru możliwości 10. Pod koniec lat osiemdziesiątych Ronald Robertson upowszechnił w naukach społecznych pojęcie globalizacji, które szybko stało się podstawową kategorią analizy zmian cywilizacyjnych i główną ideą pozwalającą zrozumieć kształtowanie się nowego, wspólnego wszystkim ludziom społeczeństwa. Robertson pisząc, iż globalizacja to procesy, które czynią świat jednym podkreślał, iż istota nowej jakości życia związana jest właśnie z procesami globalizacji stanowiącymi kompleksową interpenetrację globalnych, narodowych, lokalnych i indywidualnych aspektów życia społecznego 11. Nawiązując do prac Robertsona przez pojęcie globalizacji rozumie się najczęściej proces zagęszczania i intensyfikowania powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do 9 D. Bell, Nadejście społeczeństwa postindustrialnego, Warszawa 1975, s A. Chodubski, Założenia metodologiczne badania zjawisk i procesów globalnych, (w:) Politologia w Polsce, pod red. T. Łoś-Nowak, Toruń 1998, s R. Robertson, Globalization: social theory and global culture, Londyn 1992, s. 27.

10 uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadloklanej i ponadnarodowej. Kategoria globalizacji jest obecnie podstawowym pojęciem w objaśnianiu kierunków rozwoju współczesnego świata. Na początku lat dziewięćdziesiątych teoretyk organizacji i zarządzania Peter Drucker zwracał uwagę na kształtowanie się tzw. społeczeństwa wiedzy, w którym wytwarzanie i przetwarzanie przedmiotów materialnych, typowe dla produkcji fabrycznej, zostanie zepchnięte na margines przez wytwarzanie i przetwarzanie wiedzy, która stanie się centralnym dla gospodarki towarem 12. W połowie lat dziewięćdziesiątych Manuell Castells w trzytomowej pracy Wiek Informacji zwracał uwagę na znaczenie technologii informacyjnych dla przemian współczesnego świata, pisząc, iż wpływają one na przemiany struktury społecznej, na relacje władzy, na przekształcenia rodziny, na charakter doświadczeń jednostki itp. przyczyniając się tym samym do uformowania zupełnie nowego typu ładu społecznego i nowego typu kultury. Castells pisząc o wieku informacji stwierdza, że na początku XXI stulecia dominującym czynnikiem kształtującym społeczeństwo staną się sieci komunikacyjne, połączone w globalny Internet 13. Ze względu na znaczenie, jakie przypisuje się rewolucji teleinformatycznej dla kształtowania się środowiska społecznego współczesnego człowieka, ład ponowoczesny określa się niekiedy jako cywilizację informatyczną lub informacyjną. Uznaje się, iż współczesne megatrendy cywilizacyjne prowadzą do powstania nowej rzeczywistości zwanej społeczeństwem ponowoczesnym. Obserwowane zjawiska są na tyle specyficzne, iż uważa się, że ludzkość krok po kroku wchodzi w stadium cywilizacyjnego przełomu, którego efektem ma być nowa jakościowo cywilizacja, zmieniająca wiele w życiu zarówno poszczególnych jednostek i całych społeczeństw, jak też w egzystencji całej ludzkości 14. Jednakże pytanie czy żyjemy już w świecie ponowoczesnym jest wciąż kwestią dyskusyjną. Przyjmuje się, iż społeczeństwo ponowoczesne jest pod wieloma względami kontynuacją społeczeństwa nowoczesnego (dlatego czasem mówi się o późnej, w pełni rozwiniętej nowoczesności, zarazem jednak ma wiele cech nowych, które pozwalają traktować je jako nową jakość. Uważa się, iż coraz gwałtowniejsza dynamika przekształceń 12 P. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Warszawa 1999, s M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007, s J. Muszyński, Megatrendy a polityka, Wrocław 2001, s. 19.

11 współczesnego świata obejmuje co najmniej pięć obszarów: 1) załamanie się tradycyjnych systemów ideologicznych, które zostają zastąpione przez odradzające się tendencje nacjonalistyczne, religijne, fundamentalistyczne co prowadzi do nowych form konfliktów społecznych; 2) przemieszczenia ludnościowe: masowe migracje, które tworzą zjawiska wieloetniczności, wielokulturowości, homogeniczności kulturowej, a także reakcje obronne w postaci ksenofobii, stereotypów oraz antagonizmów międzygrupowych; 3) globalizacja ekonomiki i kultury prowadząca do coraz większej współzależności społeczeństw, uniformizacji stylów życia, systemów reguł, norm i wartości, ale równocześnie wyzwalająca tendencje odśrodkowe, separatystyczne, izolacjonistyczne; 4) zmiany w formach i strukturach życia społecznego: kryzys instytucji demokracji przedstawicielskiej, załamanie się idei państwa opiekuńczego, pojawianie się i rosnące znaczenie pozainstytucjonalnych metod politycznych; 5) gwałtowny rozwój nowych technologii produkcyjnych, informatycznych, prowadzący do radykalnych zmian w sferze pracy, edukacji, rozrywki 15. Lech Zacher pisząc o cechach i zjawiskach charakterystycznych dla obecnej cywilizacji, które kształtują zupełnie nową sytuację człowieka, społeczeństw, państw i świata, zwracał uwagę na takie elementy, jak: 1) przyśpieszenie (potęp nauki i techniki, starzenie się kwalifikacji, transport, przekaz informacji); 2) wzrost złożoności i stopnia skomplikowania procesów ekonomicznych i społecznych; 3) ukształtowanie się wielkich systemów militarnych, politycznych, technologicznych, a także ekonomicznych, takich jak np. system finansów międzynarodowych; 4) systemowość; 5) współzależność; 6) nadmiarowość; 7) globalizowanie się, internacjonalizacja, transgraniczność; 8) turbulentność; 9) kryzysowość i konfliktowość; 10) wzrost niepewności i ryzyka oraz zagrożeń; 11) chaotyzacja; 12) utechnicznienie i uniformacyjnienie; 13) usieciowienie 16. Uznaje się także, iż obecny okres kształtowania się ładu ponowoczesnego będą warunkowały takie zjawiska, jak: 1) poszukiwanie zróżnicowanych i odnawialnych źródeł energii; 2) nowe metody produkcji gospodarczej (zanik produkcji taśmowej); 3) pojawienie się nowych instytucji społecznych, zwanych elektroniczną wioską; 4) rewolucja systemu edukacyjnego; 5) zmiana form społecznego współdziałania; 6) powstanie nowego kodeksu zachowań społecznych; 7) zanik standaryzacji, 15 Nauka w Polsce w perspektywie XXI w. Materiały z konferencji naukowej Komitetu Prognoz Polska w XXI Wieku, Warszawa 1996, s L. Zacher, Gra o przyszłe światy, Warszawa 2006, s

12 synchronizacji i centralizacji; 8) zniesienie koncentracji energii, pieniędzy i władzy, 9) pojawienie się nowego typu rodziny, która przestanie być zamkniętą komórką społeczną 17. Ponadto przełom XX i XXI w. jest okresem szczególnym także z uwagi na fakt, iż żyjemy w chwili kiedy cała struktura władzy, spajająca do tej pory świat, ulega dezintegracji, a jednocześnie na każdym szczeblu społeczeństwa kształtuje się nowa struktura władzy. Spośród trzech filarów władzy, jakimi są siła, bogactwo i wiedza, największe znaczenie uzyskuje wiedza. Powoduje to powszechne przechodzenie w gospodarce i polityce od układów zhierarchizowanych do układów rozproszonych i sieciowych 18. Zmienność i różnorodność towarzysząca współczesnemu człowiekowi dotyczy także sfery polityki. Ewolucja środowiska społecznego stanowi czynnik dynamizujący także sferę międzynarodowych stosunków politycznych, w której zachodzą fundamentalne przekształcenia. Wizja świata związana z nowoczesnością oraz kluczowe dla niej pojęcia i teoria społeczeństwa, państwa, suwerenności, legitymizacji, władzy i panowania są już w dużym stopniu nieaktualne. Nauki zajmujące się analizą sfery polityki zostały zmuszone do powrotu do fundamentalnych pytań, dotyczących ładu politycznego: kto ma sprawować władzę (kto jest suwerenem), w jaki sposób tą władzę uprawomocnić i stabilizować oraz w jaki sposób ją zorganizować w sprawnie działający system polityczny. We współczesnym ładzie międzynarodowym ujawniają się nowe czynniki, a także zwiększają intensywność swego przejawiania się, bądź ulegają modyfikacji zjawiska wcześniej występujące. O ile nauki społeczne zajmują się obecnie analizami post-kapitalistycznego, postindustrialnego lub też ponowoczesnego społeczeństwa, to uznać należy, iż głębokie zmiany cywilizacyjne kształtują także ponowoczesną politykę międzynarodową, odmienną od tego co znamy z przeszłości. Rosnące współzależności w skali całego globu powodują, iż we współczesnym rozwoju nauk politycznych problematyka stosunków międzynarodowych obejmuje już nie tylko stosunki oficjalne między rządami państw, lecz również stosunki gospodarcze i kulturalne między podmiotami polityki międzynarodowej, zagadnienia specyfiki funkcjonowania organizacji rządowych i pozarządowych, a także wpływ polityki wewnętrznej na politykę zagraniczną. Rośnie także podmiotowość i złożoność elementów składowych stosunków międzynarodowych. Oprócz instytucji państwowych coraz większą rolę 17 A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996, s A. i H. Toffler, Zmiana władzy, Poznań 2003, s. 22.

13 zaczynają odgrywać inne zbiorowości i grupy (etniczne, religijne, imigracyjne, mniejszości narodowe). Podmiotem i aktywnym uczestnikiem kształtowania się relacji międzynarodowych stały się nie tylko grupy społeczne ale także ruchy, organizacje, przedsiębiorstwa oraz systemy ideologiczne rozpowszechniane przez mass media 19. W literaturze przedmiotu wśród przyczyn dynamiki i zmienności porządku międzynarodowego w okresie pozimnowojennym wymienia się zjawisko globalizacji, nową fazę rewolucji przemysłowej i technologicznej, umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego, rozprzestrzenianie demokracji, przywiązywanie niezwykle dużej wagi do przestrzegania praw człowieka i obywatela, rosnący wpływ wielkich mediów oraz pogłębianie różnorodności świata 20. Oczekiwania i obawy związane z postępującym procesem globalizacji cywilizacyjnej, ujawniającym się synkretyzmem, potrzebą regionalnej integracji świata, tworzeniem instytucji służących globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, w tym organizacji pozarządowych, stanowią ważny kontekst dla wszelkich współczesnych analiz oraz zachowań politycznych 21. Megatrendy cywilizacyjne prowadzące do ukształtowania się tzw. społeczeństwa ponowoczesnego zbiegły się, pod koniec lat osiemdziesiątych, z gwałtowną dezintegrację jednego z dwóch biegunów zimnowojennego porządku światowego jakim był ZSRR. Procesy dezintegracji Związku Radzieckiego, a wraz z nim całego tzw. bloku wschodniego, przyczyniły się do kształtowania się nowego porządku światowego i transformacji starych struktur. W środowisku międzynarodowym rozpad ZSRR wywołał potężny światowy proces odradzania się nacjonalizmów, regionalnych separatyzmów i uzyskiwania niepodległości przez kraje i narody znajdujące się przedtem w jej strefie wpływów. Ponadto koniec zimnej wojny pozostawił po sobie tylko jedną potęgę światową Stany Zjednoczone które jako jedyne posiadały jak się wydawało, wystarczające zdolności wojskowe ekonomiczne, technologiczne i instytucjonalne, konieczne do pełnienia funkcji regulatora równowagi międzynarodowej. Źródłem zmiany i ewolucji współczesnego systemu międzynarodowego stały się takie zjawiska, jak: 1) współzależność, oznaczająca wzrastającą zależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów; 2) transgraniczność, co oznacza, iż świat 19 T. Paleczny, Socjologia stosunków międzynarodowych, Kraków 2004, s Por. R. Kuźniar, Porządek międzynarodowy in transition, (w:) Stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka i R. Kuźniara, Warszawa 2004, s A. Chodubski, Wyzwania metodologiczne w rozpoznaniu stosunków międzynarodowych, Gdańskie Studia Międzynarodowe, nr 2, Gdańsk 2003, s. 7.

14 państwowocentryczny ewoluuje w kierunku świta transgranicznych powiązań, w którym państwo jest tylko jednym z wielu uczestników; 3) globalizacja i kontrglobalizacja 22. Zmiany cywilizacyjne, związane z kształtowaniem się ładu ponowoczesnego oraz polityczne przemiany środowiska międzynarodowego, związane z rozpadem ZSRR i intensyfikacją procesów globalizacji (unifikacji i dywersyfikacji) świata, stworzyły zupełnie nowe problemy, wyzwania i zagadnienia, na które starają się odpowiedzieć nauki, podejmujące problemy przekształceń zachodzących w środowisku międzynarodowym. Przeobrażenia i przekształcenia zachodzące we współczesnym świecie nie mogły pozostać bez wpływu na naukę, jako społeczną działalność człowieka, służącą do gromadzenia i syntetyzowania wiedzy o świecie a także rozpoznawania praw nim rządzących. Zmiany zachodzące w życiu społecznym współczesnego człowieka wywołują także zmiany w podejściu współczesnych nauk humanistycznych do badanej rzeczywistości społecznej. Dlatego też niekiedy zauważa się, że skoro współczesny świat podlega zmianom związanym z kształtowaniem się ładu ponowoczesnego, to w naukach humanistycznych dominować powinno ponowoczesne spojrzenie na środowisko, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę czy też politykę. Ponowoczesne teorie społeczne proponują rewizje dotychczasowych ujęć badaczy kwestionując możliwość zrozumienia dynamiki współczesnego świata za pomocą tradycyjnych teorii. Poszukiwanie nowych sposobów prezentacji problemów tworzącego się ponowoczesnego, globalnego społeczeństwa stanowi jedno z wyzwań dla nauki przełomu XX i XXI w. i wymaga nowego ujęcia analizowanej rzeczywistości. Zachodzące współcześnie przemiany społeczne wymuszają niekiedy wypracowanie zupełnie nowego podejścia badawczego i zupełnie nowych kategorii analitycznych. Jest to wielkie wyzwanie ale i zarazem szansa na rekonstrukcję nauk społecznych. Zwraca się niekiedy uwagę, iż powstanie nauk społecznych związane było z zespołem zjawisk określanych jako nowoczesność, ale z uwagi na to, iż nowoczesność przemija należy zakwestionować dotychczasowe założenia (paradygmaty) nauk społecznych. Jak zwracał uwagę Immanuel Wallerstein, koniec świata jaki znamy wymaga całkowitej rekonstrukcji nauk społecznych 23. Nawet odrzucając tak radykalne podejście można uznać, iż zakres zachodzących współcześnie procesów 22 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000, s Por. I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Warszawa 2004, s ,

15 wymaga rozwoju nowych kompetencji badawczych i nowego całościowego spojrzenia na zachodzące zjawiska i umiejętności powiązania wiedzy szczegółowej różnych dyscyplin badawczych w holistyczna analizę zmieniającej się rzeczywistości w warunkach kształtowania się świata ponowoczesnego. Powyższe postulaty dotyczą także sfery polityki i stosunków międzynarodowych. Wskazuje się, iż o ile nauki społeczne zajmują się obecnie analizami post-kapitalistycznego społeczeństwa, posthistorycznego człowieka, post-ekonomicznego społeczeństwa, postmaterialnego systemu wartości, postmodernizmu, post-tradycyjnej i postindustrialnej społeczności, to uznać należy, iż głębokie zmiany w stosunkach międzynarodowych powinny być uważane za kształtujące post-międzynarodową politykę 24. Na przełomie XX i XXI w. w stosunkach międzynarodowych pojawiły się zupełnie nowe wyzwania i pytania związane z jednej strony z rewolucją teleinformatyczną i procesami kształtowania się ładu postindustrialnego, z drugiej z wielkim historycznym przełomem, jakim było zakończenie zimnowojennej, ideologicznej rywalizacji pomiędzy dwoma biegunami świata, reprezentowanymi przez USA i ZSRR. Zachodzące zmiany wywołały konfuzję dotyczą przedmiotu badań stosunków międzynarodowych, a także potrzebę przedefiniowania metateoretycznych i epistemologicznych podstaw teorii stosunków międzynarodowych. Dotychczasowe tradycje teoretyczne koncentrowały się na klasycznej problematyce stosunków międzynarodowych: wojnie i pokoju, współpracy i konflikcie, bogactwie i ubóstwie. Po zakończeniu zimnej wojny pojawiło się wiele nowych zagadnień, takich jak problemy globalizacji, środowisko naturalne, płeć, suwerenność w ponowoczesnym świecie, a także zmiany w instytucji państwa i nowe wyzwania dotyczące jego bezpieczeństwa. Pojawiło się pytanie, co badać i jak badać. Wyrazem teoretycznych dyskusji toczonych wśród badaczy środowiska międzynarodowego stała się tzw. Trzecia Debata, której celem było powtórne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw poszukiwań naukowych oraz będąca tego konsekwencją ocena możliwości otwartych przed teorią stosunków międzynarodowych w erze postpozytywizmu 25. Globalna transformacja systemu międzynarodowego, zwana trzecią falą lub ponowoczesnością, wymaga nowego spojrzenia na środowisko międzynarodowe, oraz uwzględnienia narastających 24 J. Dydych, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych, Wrocław 2006s Tamże.

16 procesów współzależności i transgraniczności, pojawienia się nowych aktorów i zmiany wzajemnych interakcji pomiędzy nimi. Radykalne zmiany rzeczywistości społecznej współczesnego człowieka wywarły wyraźny wpływ na większość dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych, w których w dużym stopniu nastąpiła reorientacja tematyki badawczej i podjęto dyskusję dotyczącą sposobów analizy coraz bardziej złożonej rzeczywistości społecznej. Nauki społeczne, a w tym także te zajmujące się zjawiskami politycznymi, coraz częściej zwracają się ku ponowoczesnej tematyce, aby szukać odpowiedzi na najważniejsze pytania stojące przez współczesnym człowiekiem. Wyzwaniem badawczym stojącym przed współczesną nauką o polityce jest próba określenia czym jest ponowoczesna polityka i czym powinna być ponowoczesna tematyka badawcza w nauce o polityce. Niniejsza praca stanowi próbę przeniesienia do geopolityki debaty dotyczącej ponowoczesności. Obserwowalne współczesne przekształcenia środowiska międzynarodowego nie są jedynie zwykłą zmianą związaną z przekształceniami struktury geopolitycznej świata będącą następstwem rywalizacji wielkich mocarstw i zwycięstwem jednego z nich. Jest to zmian głębsza, fundamentalna związana z przejściem od cywilizacji nowoczesnej do cywilizacji ponowoczesnej. Zmiana cywilizacyjna, której jesteśmy świadkami, wymaga zupełnie nowego podejścia badawczego i wypracowania zupełnie nowych kategorii badawczych. Jak pisał Alain Touraine przez długi czas opisywano i analizowano rzeczywistością społeczną w kategoriach politycznych: porządku i nieporządku, wojny i pokoju, rządu i państwa, króla i ludu, republiki, narodu, rewolucji. Następnie rewolucja przemysłowa i rozwój kapitalizmu spowodowały ograniczenie zainteresowania badaczy kategoriami politycznymi na rzecz analiz podstaw społecznej organizacji. Paradygmat polityczny został zastąpiony przez paradygmat ekonomiczny i społeczny. Głównymi elementami analiz społecznych stały się klasy społeczne, burżuazja i proletariat, związki zawodowe i strajki, stratyfikacja i mobilność społeczna, nierówności społeczne, redystrybucja dóbr. Współczesny świat potrzebuje natomiast zupełnie nowego paradygmatu paradygmatu kulturowego, który zastąpiłby dotychczasowe, gdyż problemy kulturowe uzyskały dzisiaj szczególne znaczenie i myślenie humanistyczne powinno być zorganizowane wokół nowego paradygmatu, tak aby można było opisywać nowe konflikty, nowe podziały, nową organizację życia społecznego 26. Słowa Alaina Touraine wskazują na konieczność zmiany 26 A. Touraine, A New paradigm for understand today s world, Cambridge 2007, s. 1.

17 w myśleniu o świecie i poszukiwania nowego paradygmatu badawczego, dzięki któremu będzie można opisać współczesną kondycję świata. Geopolityka stoi przed problemem dostosowania się do zmian zachodzących w życiu współczesnego człowieka. Powstanie geopolityki jako nauki było związane z europejską nowoczesnością i większość jej klasycznych dokonań oraz teorii odwołuje się do kategorii związanych z nowoczesnością. Kształtowała się ona w szczególnym okresie historii świata, w którym mocarstwa europejskie weszły w fazę szybkiego wzrostu swojej potęgi związanego z rewolucją przemysłową i postępującymi procesami uprzemysłowienia, a tym samym doszło do zaciętej rywalizacji pomiędzy starymi a wschodzącymi potęgami o surowce, rynki zbytu, o politycznym i strategiczny prymat w świecie. Geopolityka odgrywała wówczas ważną rolę jako swoista doktryna polityczna, której zadaniem byłoby wskazanie, opierając się na wiedzy naukowej, na najbardziej skuteczną strategię dla realizacji interesów narodowych państw. Co było chyba najbardziej charakterystyczne w okresie klasycznym to próba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom działalności praktycznej, a najbardziej znani twórcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu był nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykami, geostrategami, uwikłanymi w relacje władzy, którzy chcieli oddać swoją wiedzę dotyczącą związków pomiędzy człowiekiem a przestrzenią geograficzną na usługi wypracowania najbardziej skutecznej strategii międzynarodowej. Uważa się, iż klasyczne teorie geopolityczne są wiedzą usytuowaną w określonym kontekście historycznym, który bardzo mocno wpłynął na ich kształt. Klasyczne teorie geopolityczne zajmowały się konstruowaniem schematów geopolitycznej przestrzeni świata aby wykorzystywać je w praktycznych działaniach. Koncepcje te miały często partykularny charakter służąc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o świcie i o związkach między działalnością polityczną człowieka a środowiskiem geograficznym, ile miały wspierać politykę określonego państwa. Geopolityka w tym okresie miała charakter naturalistyczny, scjentystyczny, europocentryczny i państwowocentryczny. Nie można rozpatrywać klasycznych koncepcji geopolitycznych w oderwaniu od rzeczywistości i, w której się ukształtowały. Uważa się także, iż nie mają one charakteru uniwersalnego i można je zrozumieć tylko poprzez umieszczenie w określonej rzeczywistości geograficzno-politycznej świata pierwszej połowy XX w Por. J. Agnew, Geopolitics. Re-visioning world politics, Londyn 1998, s

18 Teorie wypracowane w ramach klasycznej/nowoczesnej geopolityki wydają się niekiedy niewystarczające dla zrozumienia współczesnej kondycji geopolitycznej świata. Główną tezą pracy jest założenie, iż dotychczasowe koncepcje i paradygmaty badawcze stosowane przez geopolityków muszą ulec daleko idącej rewizji, tak, aby nauka ta mogła rzeczywiście stać ważnym elementem nauk o polityce. Odwoływanie się do koncepcji Fryderyka Ratzla, Rudolfa Kjellena, Alfreda Mahana, Halforda Mackindera, Karla Haushofera, Nicholasa Spykmana, Saula Cohena, czy też Georgea Modelskiego powoduje ograniczenie możliwości analitycznych zamykając geopolitykę w kręgu klasycznych koncepcji ograniczając jej szansę na rozwój. Przekształcenia cywilizacyjne związane z rewolucją informatyczną i kształtowaniem się ładu ponowoczesnego wymagają zmiany sposobu analizy geopolitycznej kondycji współczesności. Celem niniejszej pracy jest zatem próba wskazania na zmiany jakościowe, które zaszły we współczesnym środowisku międzynarodowym i wskazanie nowych pól badawczych, na których powinna się skoncentrować współczesna geopolityka. Niezależnie od wątpliwości, które może budzić użycie pojęcia ponowoczesna geopolityka jest ono przyjęte aby wyraźnie odróżnić ją od klasycznej czy też neoklasycznej geopolityki operującej kategoriami i koncepcjami związanymi z nowoczesnością. Żyjemy w okresie przełomu, w którym świat nowoczesny i ponowoczesny współistnieją ze sobą i nakładają się na siebie (czy też używając języka Tofflerów nakładają się na siebie fale cywilizacyjne ). Aby zrozumieć współczesne środowisko międzynarodowe trzeba zdawać sobie jednak sprawę z tego fakty oraz z tego, że pojawiły się zupełnie nowe fenomeny i procesy, których nie można opisać i zrozumieć odwołując się do klasycznych podejść badawczych. Współczesna geopolityka musi rozszerzyć swoje pola analiz. Praca ma stanowić wprowadzenie do dyskusji wokół obecnego statusu badawczego dyscypliny (czy też specyficznej sfery badawczej) jaką jest geopolityka, która przeżywa swój renesans i w coraz większym stopniu przyciąga zainteresowanie badaczy. W polskiej literaturze przedmiotu nie ma zbyt wielu opracowań poświęconych problemom geopolitycznym. Wśród prac polskich autorów poruszających problematykę geopolityczną należy wymienić pracę Leszka Moczulskiego Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni (Warszawa 1999), Anny Wolff-Powęskiej Doktryna geopolityki w Niemczech (Poznań 1979), pracę Julina Skrzypa i Zbigniewa Lacha Geopolityka i geostrategia (Warszawa 2007), opracowanie Marina Baczwarowa i Andrzeja Suliborskiego Kompendium wiedzy o geografii politycznej i

19 geopolityce (Warszawa 2003), leksykon Leszka Sykulskiego Leksykon geopolityki (Warszawa 2009) a także pracę Jakuba Potulskiego Wprowadzenie do geopolityki (Gdańsk 2010). Z zagranicznych publikacji poświęconych geopolityce a wydanych w Polsce na uwagę zasługują przede wszystkim książka Carlo Jean Geopolityka (Wrocław 2003) oraz Colin Flint Wprowadzenie do geopolityki (Warszawa 2008). Publikacja niniejsza ma stanowić uzupełnienie pojawiających się coraz licznej na rynku wydawniczym publikacji poświęconych geopolityce a przede wszystkim ma zwrócić uwagę na fakt, iż zmienił się charakter współczesnych badań geopolitycznych, w ramach których następuje gwałtowny rozwój takich dziedzin jak geopolityka krytyczna, geopolityka popularna, geopolityka feministyczna a przede wszystkim geopolityka ponowoczesna, która podejmuje problem zmieniającej się geopolitycznej kondycji współczesnego świata związanej z przekształceniami współczesnej cywilizacji ludzkiej i przejściem do społeczeństwa nowoczesnego do społeczeństwa ponowoczesnego. Ze względu na wielość wątków zwianych z problematyką ponowoczesności praca niniejsza stanowi nie tyle spójne ujęcie całości tematyki ponowoczesnej geopolityki ile raczej jest wskazaniem na wybrane aspekty ewolucji współczesnego środowiska międzynarodowego, które zdaniem autora w największym stopniu wpływają na podejmowane przez współczesną geopolitykę problemy globalnej ponowoczesnej przestrzeni międzynarodowej.

20

21 ROZDZIAŁ I PONOWOCZESNA GEOPOLITYKA Różnorodne zmiany, które zachodziły na świecie od schyłku lat sześćdziesiątych XX w. były tak znaczne i wielorakie, że zaczęto widzieć w nich oznaki narodzin społeczeństwa nowego typu. Dotychczasowe kategorie, które powstały dla opisu i analizy stosunków społecznych w społeczeństwach określanych mianem przemysłowych bądź nowoczesnych coraz częściej nie przystawały do nowo powstającej rzeczywistości. W związku z zachodzącymi przemianami w ramach nauk społecznych konieczna stała się debata dotycząca sposobu analizy nowej rzeczywistości. Jedną z wielu dziedzin, która stanęła przed koniecznością takiej dyskusji stała się teoria stosunków międzynarodowych. Zmiany zachodzące w przestrzeni międzynarodowej, związane m.in. z rozpadem ZSRR, czy też intensyfikacją procesów globalizacji spowodowały jej daleko idące przekształcenia. W głośnym artykule opublikowanym w International Studies Quarterly w 1989 r. - The Third Debate: ON the Prospects of International Theory in a Post-Positivist Era, Yosef Lapid pisał, iż debata ta ma na celu powtórne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw poszukiwań naukowych oraz, będącą tego konsekwencją, ocenę możliwości otwartych przed teorią stosunków międzynarodowych w erze postpozytywizmu. Postulat poszukiwania nowego pola badań i nowych paradygmatów badawczych dotyczył w dużym stopniu tej dziedziny badań jaką jest geopolityka, która w ostatnich dekadach dwudziestego wieku zaczęła przeżywać dość niespodziewany renesans zainteresowania. Powrót do zainteresowania geopolityką w ostatnich dekadach XX w. związany był z zachwianiem się dotychczasowego porządku międzynarodowego, na skutek czego geopolityka, jako konstrukcja służąca do opisu i prognozowania stosunków międzynarodowych w aspekcie przestrzennym, zaczęła przeżywać koniunkturę. Nieokreślona wieloznaczność, jaka zdominowała środowisko międzynarodowe oraz wielość niekontrolowanych zjawisk i procesów skłaniały do refleksji i stawiania nowych pytań. Pojawiło się zapotrzebowanie na swoistą wyobraźnię geopolityczną, za pomocą której można byłoby opisać dokonujące się zmiany i analizować wyłaniający się nowy ład polityczny. Jednocześnie jednak zwrócono uwagę na konieczność rekonstrukcji i odnowy geopolityki, tak aby mogła ona stać się użytecznym narzędziem dla analiz postwestfalskiego środowiska międzynarodowego. Potrzeba zmiany podejść badawczych była tym bardziej widoczna, iż narodziny

22 myśli geopolitycznej w jej tradycyjnej formule związane były z przemianami intelektualnymi oraz politycznymi, zachodzącymi w osiemnastowiecznej i dziewiętnastowiecznej Europie. Geopolityka, rozumiana jako nauka, która bada relacje między cechami geograficznymi państwa a jego polityką, ukształtowała się początkowo w ramach popularnego w końcu XIX w. determinizmu geograficznego i przedrostek geo- oznaczał analizę czynnika geograficznego, przestrzennego i terytorialnego w kontekście możliwości oddziaływania państwa na arenie międzynarodowej, w celu zdobycia przewagi nad innymi państwami. Klasyczna geopolityka, XIX i początków XX w. powstawała w okresie dominacji w świecie państw europejskich i miała wyraźnie charakter europocentryczny i była opracowana w interesach mocarstw europejskich. Kolejną jej specyficzną cechą było to, iż bazowała na infrastrukturze systemu westfalskiego w środowisku międzynarodowym, który także powstał i funkcjonował w ramach świata europejskiego 28. Powstanie myśli geopolitycznej związane było z determinizmem geograficznym (Fryderyk Ratzel i Rudolf Kjellen) oraz darwinizmem społecznym (Herbert Spencer i Karol Darwin). Ponadto geopolityka wyrosła z konkretnych historycznych uwarunkowań, wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniom epoki. Narastające u progu XX w. sprzeczności pomiędzy wielkimi mocarstwami, walka o kolonie i nowe rynki zbytu, nasilająca się propaganda polityczna, upowszechniająca konkurencyjną walkę w świecie wszystko to sprawiło, że zagadnienia geografii politycznej znalazły się w centrum uwagi i dyskusji najbardziej rozwiniętych państw 29. W takiej atmosferze korzystne podłoże znalazła dla siebie geopolityka, będąca efektem równoległego zainteresowania państwem ze strony geografii, biologii i nauk społecznych. Powstanie geopolityki jest ściśle związane z epoką rywalizacji mocarstw europejskich o kolonie oraz nowe rynki zbytu i nie bez przyczyny późniejsi krytycy geopolityki wskazywali, iż w rzeczywistości była to w dużej części pseudonaukowa doktryna polityczna mająca uzasadniać w sposób naukowy podboje dokonywane przez państwa mocarstwa. Geopolityka odgrywała wówczas ważną rolę przede wszystkim jako doktryna polityczna, której zadaniem byłoby wskazanie w oparciu o wiedzę naukową najbardziej skutecznej strategii dla realizacji interesów narodowych państw. 28 Por. K.S. Gadżijew, Wwiedienije w geopolitiku, Moskwa 2003, s Przestrzeń i polityka z dziejów niemieckiej myśli politycznej, pod red. A. Wolff- Powęskiej i E. Schulza, Poznań 2000, s. 15.

23 W okresie klasyczny najbardziej charakterystyczna była próba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom działalności praktycznej, a najbardziej znani twórcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu byli nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykamigeostrategami, uwikłanymi w relacje władzy, którzy chcieli oddać swoją wiedzę dotyczącą związków pomiędzy człowiekiem a przestrzenią geograficzną na usługi wypracowania najbardziej skutecznej strategii międzynarodowej. Uważa się, iż klasyczne teorie geopolityczne są wiedzą usytuowaną w określonym kontekście historycznym, który bardzo mocno wpłynął na ich kształt. Klasyczne teorie geopolityczne zajmowały się konstruowaniem schematów geopolitycznej przestrzeni świata, aby wykorzystywać je w praktycznych działaniach. Koncepcje te miały często partykularny charakter, służąc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o świecie i o związkach między działalnością polityczną człowieka a środowiskiem geograficznym, ile wspieraniu polityki określonego państwa. Geopolityka w tym okresie miała charakter naturalistyczny, scjentystyczny, europocentryczny i państwowocentryczny. Po drugiej wojnie światowej geopolityka, mimo iż była bardzo mocno krytykowana, znalazła swoje miejsce w rzeczywistości międzynarodowej, wyznaczonej przez zimną wojnę i w dużym stopniu powielałą dotychczasowe schematy badawcze. Koncepcje geopolityczne rozwijały się w tym okresie głównie w USA, które jako jedno z dwóch światowych supermocarstw musiało określić swoją rolę i strategię w dwubiegunowym świecie. Dla amerykańskich geopolityków tamtego okresu geopolityka ograniczała się do kwestii kontroli świata i sfer wpływów oraz rywalizacji USA i Związku Radzieckiego postrzeganej jako rywalizację morskiego imperium USA i potęgi lądowej ZSRR w walce o kontrolę nad euroazjatycko-afrykańskimi krajami. Z uwagi na fakt, iż rozważania te miały głównie charakter strategiczny, zrezygnowano na długi czas z posługiwania się terminem geopolityka zastępując go terminem geostrategia jako bardziej odpowiednim i nadrzędnym wobec pojęcia geopolityki. Większość amerykańskich uczonych i publicystów, takich jak np. Nikolas Spykman, George Kennan, czy też Henry Kissinger, odwołujących się w swoich pracach do problematyki geopolitycznej, pozostawała wówczas pod dominującym wpływem szkoły tzw. realizmu politycznego, zapoczątkowanej pracami Rudolpha Neibuhr a, Edwarda H. Carr a i pochodzącego z Niemiec Amerykanina Hansa J. Morgenthaua. Pomimo zainteresowania amerykańskich badaczy tematyką geopolityczną geopolityka jako dyscyplina badawcza po drugiej wojnie

24 światowej wyraźnie straciła swoją dynamikę i powstało bardzo mało wartościowych analiz, które wniosłyby coś nowego do rozwoju tej dyscypliny. Było to związane przede wszystkim ze swoistą czarną legendą geopolityki i utożsamieniem jej z nazistowską koncepcją polityki zagranicznej i nowego ładu światowego 30. Ponadto na ograniczenie rozwoju geopolityki wpłynęły zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym oraz nowa broń i wynalazki technologiczne, które spowodowały, iż tradycyjne czynniki geopolityczne rozpatrywane przez pierwszych myślicieli geopolitycznych w coraz większym stopniu traciły na znaczeniu. Należy także pamiętać, iż w obliczu zimnej wojny nastąpiła daleko idąca ideologizacja dyskursu wokół geopolityki i jak wskazywał jeden ze współczesnych geopolityków John Agnew zimnowojenne wyobrażenia geopolityczne miały zdecydowanie ideologiczny charakter i były funkcją rywalizacji dwóch światowych supermocarstw i dwóch polityczno-ekonomicznych modeli rozwoju 31. Renesans geopolityki i wskrzeszenie terminologii geopolitycznej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych związane było głównie ze zmianami zachodzącymi w środowisku międzynarodowym, ale także z włączeniem do geopolityki takich ponowoczesnych perspektyw badawczych jak postrukturalizm, postmodernizm, czy też teoria krytyczna, które przyczyniły się do wzbogacenia geopolityki i otworzyły przed nią nowe obszary badawcze. Pod koniec lat siedemdziesiątych francuski geograf Yves Lacoste, który geopolitykę traktował jako umiejętność myślenia kategoriami przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na niej toczą, aby lepiej zrozumieć znaczenie tego, co się dzieje, i móc działać bardziej skutecznie. Dla odróżnienia swojego 30 Do deprecjacji geopolityki jako akademickiej dziedziny badawczej w dużym stopniu przyczynił się amerykański geograf i doradca polityczny Isaiah Bowman. Bowman szczególnie krytycznie odnosił się do niemieckiej szkoły geopolitik i do jej głównego przedstawiciela gen. Karla Haushofera. Bowman poddał krytyce geopolityke w wersji Haushofera odmawiając jej jakiejkolwiek wartości naukowej. Uznał on, iż geopolitik jest pseudonauką na usługach nazistowskiego reżimy i ekspansjonistycznej polityki Niemiec i nie będąc elementem propagandy i ideologii, nie opiera się ona w żaden sposób na jakichkolwiek założeniach o charakterze naukowym. Rozważania Bosmana prowadziły do konkluzji, że należy odróżnić geografię polityczną, będącą nauką w pełnym tego słowa znaczeniu, od geopolityki, która stanowi w swojej istocie pseudonaukową ideologią. Artykuły Bosmana skirwoane przeciwko Haushoferowi spowodowały utożsamienie geopolityki z polityką i ideologią III Rzeszy. Sam Karl Haushofer został uznany za intelektualnego ojca polityki III Rzeszy. Jednakże po wojnie Trybunał Norymberski oczyścił Haushofera ze stawianych mu zarzutów inspiratora polityki nazistowskich Niemiec. 31 J. Agnew, Geopolitics. Re-visioning world politics, Londyn 1998, s. 118.

25 podejścia do badań na pograniczu geografii i polityki od klasycznej geopolityki użył pojęcia geopolityka alternatywna. Sięgał przy tym do tradycji takich uczonych i myślicieli, jak Elisee Recluse i Piotr Kropotkin, którzy widzieli w wiedzy geograficznej możliwość uwolnienia ludzkości od dominacji i tyranii a także uważali, że zasoby ziemi powinny być wykorzystywane dla dobra całej ludzkości, a nie tylko w interesie niewielkiej grupy elit państwowych, alternatywna geopolityka ma być wiedzą, która nie będzie służyła do ukazania mechanizmów władzy i dominacji w przestrzeni 32. Zamiast geografii dominacji Lacoste postulował wykorzystywanie w geografii innego punktu widzenia i innych strategii badawczych. Geopolityka alternatywna, czy też nowa geografia, miała koncentrować się na rozumieniu problemów wolności, nierówności społecznych, braku rozwoju społeczno-politycznego, poczucia zagrożenia, relacji Wschód-Zachód oraz Północ-Południe, miała także odrzucić dotychczasową europocentryczną orientację. Lacoste odrzucając tradycję klasycznej geopolityki wyznaczanej przez prace takich autorów jak Fryderyk Ratzel, Halford Mackinder, Alfred Mahan, czy też Karl Haushofer, zwrócił się ku tradycji francuskiej geografii humanistycznej wyznaczanej przez Vidala de la Blache i Elisee a Recluse a. Przyjęcie w geopolityce perspektywy geografii humanistycznej, koncentrującej się na interakcjach pomiędzy populacjami ludzkimi a terytorium, a nie na badaniu zmiennych układów sił na niezmiennej przestrzeni, spowodowało powrót do zainteresowania człowiekiem i jego aktywnością. W geopolityce, podobnie jak i pozostałych naukach humanistycznych, nastąpił odwrót od determinizmu strukturalnego czy też środowiskowego, na rzecz uwzględnienia roli podmiotów indywidualnych i zbiorowych oraz zmniejszenia zainteresowania twardą problematyką struktury na rzecz miękkiej problematyki systemów wartości, znaczeń, form dyskursu, mentalności zbiorowej itp. W ramach myśli geopolitycznej zaczęło kształtować się także podejście krytyczne, w którym przyjęto założenie, iż opisywanie przestrzeni, a zwłaszcza jej opisanie o charakterze geopolitycznym, nie może być działaniem neutralnym, gdyż świat jest światem społecznym a opisywanie świata jest działaniem społecznym. Podejście krytyczne nawiązywało do poststrukturalizmu przede wszystkim przez odwołanie się do tradycji prac Jacques a Derridy i Michael a Foucault a. Przedmiotem badań stały się głownie problemy wiedzy i dyskursy dotyczącego geograficznych aspektów stosunków 32 Alternative geopolitics, (w:) Dictionary of Alternatives, ed. M. Parker, V. Fournier, P. Reedy, Londyn 2007, s. 3.