W numerze: Kijów zdeptany a sprawa polska Jeszcze Ukraina nie zginęła Krym, czyli nowy ład XIX-wieczny

Transkrypt

1

2 W numerze: Kijów zdeptany a sprawa polska Bartłomiej Radziejewski Jeszcze Ukraina nie zginęła Z Arkadiuszem Sarną rozmawia Michał Kuź Krym, czyli nowy ład XIX-wieczny Piotr Woyke Siedem powodów, dla których Chiny nie poprą Moskwy Radosław Pyffel Rosja. Kolporter kłamstwa Alain Besançon Chrzanowski Graczyka: autsajder pisze o autsajderze Krzysztof Wołodźko

3 Kijów zdeptany a sprawa polska Bartłomiej radziejewski Redaktor naczelny Nowej Konfederacji Putin to wyrachowany i bezwzględny gracz. Tymczasem niezliczone zastępy polskich komentatorów przekonują nas, że przywódca największego państwa świata jest irracjonalny. Czy da się bardziej przestrzelić z prognozą polityczną, niż ogłosić początek końca Putina na trzy dni przed rosyjską agresją na Krym, tak jak zrobiła to Gazeta Polska? No pewnie, można przecież orzec to samo zaraz po inwazji. Tak jak choćby Dziennik Gazeta Prawna. Zadania wykonane Wywołując kryzys krymski, Kreml już teraz (piszę te słowa 4 marca) osiągnął kilka ważnych celów. Po pierwsze, przejął operacyjną kontrolę nad półwyspem o kluczowym znaczeniu strategicznym. Po drugie, podważył integralność terytorialną Ukrainy, radykalnie utrudniając jej drogę do UE i NATO. Po trzecie, ośmieszył nowy rząd w Kijowie, który pomimo posiadania na Krymie znacznych sił nie potrafił wypełnić konstytucyjnego obowiązku i przeciwstawić się zajęciu tak ważnego regionu, bez jednego wystrzału. Po czwarte, wepchnął Putin nowe ukraińskie władze w ramiona oligarchów (z którymi te pierwsze miały i powinny walczyć, jeśli kraj ma się podnieść z gospodarczego upadku). Gdy emocje opadną, a narodowa mobilizacja minie Jaceniuk et consortes będą łatwym celem propagandowego ostrzału, zwłaszcza ze strony ukraińskiej partii prorosyjskiej i szowinistów. A wzrost znaczenia każdej z tych sił będzie Moskwie na rękę w dwójnasób: zwiększy możliwość dzielenia i rządzenia nad Dnieprem i oddali Kijów od Zachodu. Otworzyła sobie przy tym Rosja na nowo możliwość rozgrywania Ukraińców na wiele sposobów. Na przykład, trzymając łapę na Krymie, może teraz śmielej postawić na federalizację zachodniego sąsiada. A jeśli to się powiedzie Moskwa będzie mogła grać separatyzmem wschodnich obwodów znacznie ostrzej niż dotychczas. Inny przykład: wobec już widocznego skąpstwa Zachodu może też Putin wrócić do taktyki kija i marchewki, gdy chodzi o narzędzia gospodarcze: ceny gazu, pożyczki czy politykę handlową. Włodarz Kremla pokazał też na Krymie, po piąte, słabość wolnego świata. Opcja militarna jedyna adekwatna od- 3

4 powiedź na wojskową agresję w pobliżu granicy NATO była poza zasięgiem. Ale mało tego: wyprodukowane z takim mozołem wyrazy solidarności z Ukrainą i pogróżki pod adresem Rosji okazały się niewiele warte wobec miękkiej postawy mocarstw Europy Zachodniej. W przeciwieństwie do Ameryki robiących z państwem Putina duże interesy, których zerwanie mogłoby zaboleć. Najważniejsze w całej układance Niemcy sprzeciwiły się nawet tak dalece nieadekwatnej retorsji, jak wykluczenie Kremla z G8. Francuzi nie widzą przeszkód w dalszej sprzedaży Moskwie nowoczesnej broni (czy zobaczymy wkrótce Mistrale na Krymie?). Brytyjczycy ani myślą nakładać sankcji gospodarczych. Te fakty o wiele więcej mówią o rzeczywistej rozgrywce wokół Ukrainy niż niezliczone deklaracje zaniepokojenia i solidarności. Po szóste, prezydent Rosji wysłał sugestywny sygnał do swojej bliskiej zagranicy, do krajów byłego imperium sowieckiego: jeśli będziecie wzorem Ukraińców podskakiwać, to odbiorę wam wasze ziemie, wzniecę u was niepokoje, utrudnię wam życie na sto innych sposobów. Lepiej więc tego nie róbcie. Po siódme, licznym wrogom Zachodu z całego świata przekazał Putin komunikat: zobaczcie, jak znów ich ograłem grajcie ze mną. Wreszcie, last but not least, wzmocnił Putin swoją pozycję wewnętrzną. Dla milionów Rosjan będzie bohaterem, który odzyskał imperialną perłę w koronie (tak się tam myślało i wciąż myśli o Krymie), ukarał krnąbrnych Ukraińców i zagrał na nosie znienawidzonemu Zachodowi. Ta dalece niepełna lista Putinowych korzyści wpisuje się, rzecz jasna, w szerszy kontekst geopolityczny. Widoczny w ostatnim czasie wzrost agresywności Rosji (Gruzja, Syria, Mołdawia ) nie bierze się z idiosynkrazji jej prezydenta. To amerykańska decyzja o przekierowaniu swojej uwagi i potencjału na Pacyfik, gdzie coraz bardziej zagrażają Waszyngtonowi Chiny, wytworzyła swoistą próżnię geopolityczną w Europie, na Bliskim Wschodzie i w części Azji, otwierając tym samym przed ambitnymi graczami nowe pole manewru. I Rosja z tej sytuacji aktywnie korzysta, rozpychając się jak może, podczas gdy inni przesypiają swoje szanse i zagrożenia. ekskanclerz schröder pozostanie na liście płac Gazpromu, a koncern rheinmetall nadal będzie urządzał rosyjskim oficerom supernowoczesne szkolenia. Nawet wyrzucenia rosji z G8 nie będzie Władimir na kozetce Wszystko wskazuje więc na to, że Putin świetnie rozumie i aktywnie stara się wykorzystać zmieniającą się dynamikę międzynarodową. To wyrachowany i bezwzględny gracz. Na Krymie zatriumfował na wiele sposobów. Z pewnością wliczając sobie w koszty giełdowe spadki, ochłodzenie relacji z liberalną częścią planety itd. Tymczasem niezliczone zastępy polskich komentatorów przekonują nas, że przywódca największego państwa świata jest irracjonalny, nie rozumie współczesnego świata czy też, że wkroczył na równię pochyłą. 4

5 Pół biedy, gdyby były to tylko wywody marnych publicystów. Ale takie głosy popłynęły też z ust polityków wszystkich głównych opcji od Czarneckiego po Rosatiego. Niepokojący to dowód, że nie mają oni elementarnego rozeznania w poważnej, wykraczającej poza partyjniackie kto kogo i nieustanne mielenie medialnych bon motów, polityce. Nie popadłem w niewczesną fascynację barbarzyńską skutecznością Rosji. Podzielam pogląd, że jest ona kolosem na glinianych nogach, który może upaść. Dopuszczam hipotezę, że do nadspodziewanej agresji może ją skłaniać również desperacja, której dokładnej trajektorii nie znamy. Niemniej na Krymie Rosja zrobiła ewidentnie krok do przodu. A prymitywnym gospodarczo krajem, raz po raz przejawiającym oznaki śmiertelnej choroby, jest od co najmniej 400 lat. I jakoś mimo to nie tylko nadal istnieje, ale też co jakiś czas zagraża światu. Jeśli więc po udanej ekspansji uderzającej w naszego sąsiada słychać zewsząd głosy ten fakt bagatelizujące, uderzające zarazem w tony kiepskiej psychoanalizy lub zwykłego myślenia życzeniowego, trudno nie odczuć niepokoju, że zalewa nas fala zbrodniczej głupoty. Szczęśliwie, gdy chodzi o polskich polityków, to raczej wypowiedzi aktorów drugiego i trzeciego planu. Jak jednak rozumieć słowa pierwszorzędnej postaci, jaką jest Angela Merkel, kiedy oznajmia, że nie wie, czy Putin ma kontakt z rzeczywistością? Sądzę, że kanclerz Niemiec, jak każdy polityk dużego formatu, zimno kalkuluje. I wychodzi jej, że taka retoryka może być dobrą zasłoną dymną dla interesów mocarstwa, którym kieruje, a które to interesy niedobrze byłoby w tym momencie nagłaśniać. Jeśli bowiem Putinowi brak piątek klepki, to poważny gracz, jakim jest Republika Federalna, nie może z tym za wiele zrobić. Oczekiwania wobec Niemiec, żeby wzięły odpowiedzialność za rozwiązanie krymskiego kryzysu, zostają w ten sposób zmniejszone. Skoro cała sprawa rosyjskiej inwazji jest bliska mózgowi wariata na scenie, to nie mamy raczej prawa sugeruje Merkel oczekiwać od Berlina zerwania wieloletnich więzi z narodem (bo przecież nie z samym Putinem, nie o niego tu chodzi, on jest tylko przykrą, chwilową koniecznością) rosyjskim, czyż nie? Nie będzie więc ograniczenia handlu, zmniejszenia importu gazu, zamknięcia Nord Stream, wycofania z nowego Rapallo, czyli zintensyfikowanej w ostatnich latach współpracy wojskowej. Ekskanclerz Schröder pozostanie na liście płac Gazpromu, a koncern Rheinmetall nie zrezygnuje z supernowoczesnych szkoleń dla rosyjskich oficerów. Nawet wyrzucenia Rosji z G8 nie będzie. Żadnej histerii komunikuje nam kanclerz Merkel, zasłaniając się rzekomym brakiem kontaktu z rzeczywistością u Putina. Choć żadnych złudzeń, panowie pasowałoby do sytuacji znacznie lepiej. Gdy więc racjonalność Putina kwestionują Niemcy, można zrozumieć dlaczego. Ale gdy to samo robią polscy politycy i komentatorzy? Kiedy osiedlowy gangster rozstrzeliwuje nam sąsiada, tylko ostatni dureń lub nieudacznik będzie się skupiał na dowodzeniu, jak bardzo niemądrze ów zbir postępuje. Tudzież na lamentach gdzie jest policja. Rozsądny, odpowiedzialny człowiek, nie mogąc sąsiada uratować, zacznie się przynajmniej przygotowywać na odparcie następnego ataku. 5

6 Czas na zmiany Premier Donald Tusk powiedział w dzień po rosyjskiej napaści na Ukrainę, że powinniśmy wyciągnąć z tej sytuacji wnioski dotyczące naszego bezpieczeństwa militarnego i energetycznego. Można mu tylko przyklasnąć. I naciskać na przekucie tych deklaracji w konkrety. Jeśli nie chcemy być za rok lub za lat dziesięć bezradni jak Ukraińcy, musimy się uzbroić. Teraz jest czas na cofnięcie katastrofalnej decyzji o likwidacji powszechnego poboru do wojska. Decyzja przekształciła naszą armię w siłę ekspedycyjną zdolną do bohaterskich czynów w Afganistanie, Iraku i Czadzie, ale nienadającą się do obrony kraju. W Izraelu pobór dotyczy także kobiet i dzięki temu ten niewielki kraj trwa od dekad jak twierdza mimo otoczenia przez wielokrotnie liczniejszych wrogów. Teraz jest czas na przyśpieszenie prac nad modernizacją wojska, w tym zwłaszcza nad polską tarczą antyrakietową. Teraz jest czas na intensyfikację współpracy militarnej z krajami morza bałtyckiego, a także na kierunku południowym z państwami wyszehradzkimi, i zwłaszcza z niedocenianą Rumunią. Teraz jest czas na ciśnięcie Ameryki, żeby pomogła nam się uzbroić, a zwłaszcza podzieliła się z nami unikalnymi technologiami wojskowymi skoro do bezpośredniej pomocy jest tak nieskora. Teraz jest też czas na dywersyfikację energetyki, której metody są od dawna znane, ale z czym nic się nie robi albo co wlecze się niemiłosiernie. Teraz jest na to czas, bo jesteśmy jeszcze w szoku, który ma szanse okazać się ozdrowieńczy. Niezadługo wrócimy do ekscytacji tematami trzeciorzędnymi i przyzwolenie na niepopularne zapobiegliwości, takie jak przywrócenie poboru, znów spadnie. Nie zmarnujmy tej szansy. 6

7 jeszcze Ukraina nie zginęła z arkadiuszem sarną rozmawia michał Kuź arkadiusz sarna Specjalista Ośrodka Studiów Wschodnich Sytuacja ukraińskich władz jest trudna, jednak nie można jeszcze mówić o spadku poparcia rządu. To, co nastąpi dalej, zależy od sprawności władz ukraińskich oraz przenikliwości i hojności przywódców Zachodu. Jakie są obecnie zamiary Putina i możliwe scenariusze? Czy poprzestanie na Krymie, czy też wkroczy do Doniecka, Charkowa i dalej? Wygląda na to, że Rosja przestraszyła się i reakcji świata, i postawy władz w Kijowie, które wytrzymały presję oraz prowokacje rosyjskie na południowo-wschodnich kresach Ukrainy, co razem spowodowało powstrzymanie zapędów Moskwy i oddalenie perspektywy otwartej rosyjskiej inwazji wojskowej. Prezydent Władimir Putin stwierdził jednak, że Rosja wciąż rezerwuje sobie prawo do takiej interwencji, więc można powiedzieć, iż napięcie opadło, ale całkowicie nie zniknęło. Jeśli chodzi o przyszłość Krymu, możemy mówić o rosyjskiej polityce faktów dokonanych. Będzie on więc zgodnie z kremlowską wykładnią sam decydował o swojej przyszłości. Po referendum obszar ten być może pozostanie nawet formalnie pod zwierzchnością Ukrainy, faktycznie będzie jednak marionetkowym tworem sterowanym z Moskwy. Będzie to miało stworzyć obraz Ukrainy jako państwa niestabilnego, niekontrolującego swoich granic. Za wcześnie jednak na jakieś pewniejsze analizy. Kluczowa będzie natomiast sytuacja we wschodnich miastach ukraińskich, gdzie inspirowane przez Moskwę ugrupowania będą stale podtrzymywać napięcie. Co to znaczy dla Ukrainy? Czy obecny rząd nie straci poparcia po serii kompromitujących wydarzeń towarzyszących akcji Rosji (zdrada admirała, poddawanie całych jednostek bez prób stawiania oporu itp.)? Sytuacja ukraińskich władz jest trudna, jednak nie można mówić o spadku poparcia dla rządu. Wręcz przeciwnie, mógł on nawet zyskać w związku z negatywną reakcją i mobilizacją społeczną w reakcji na rosyjską agresję. Decydujące będzie 7

8 jednak to, co nastąpi później. Rząd w Kijowie musi opanować sytuację w niektórych południowo-wschodnich regionach, gdzie rosyjscy prowokatorzy wciąż inspirują zamieszki i starają się wzbudzać separatystyczne nastroje. Jeszcze bardziej istotne będzie skuteczne działanie na rzecz zapobieżenia kryzysowi gospodarczemu związanemu z fatalną sytuacją finansów publicznych Ukrainy. Bieg spraw jest wciąż bardzo dynamiczny. Jak ocenia pan reakcję Zachodu i jak agresja Rosji wpłynie na ukraińskie plany zbliżenia z UE? Zachód w tym konflikcie mocno i jednoznacznie opowiedział się po stronie Ukrainy i to, jak już mówiliśmy, odegrało znaczącą rolę w powstrzymaniu rosyjskiej agresji. Kluczowe teraz będzie dalsze wsparcie Ukrainy, w tym gospodarcze. Kijów potrzebuje natychmiastowej pomocy kredytowej i od sprawności władz ukraińskich oraz przenikliwości i hojności przywódców Zachodu zależy, czy ta pomoc zostanie udzielona szybko i w adekwatnych rozmiarach. Jakie są ekonomiczne skutki działań Putina i jak dotkliwe stały się one dla Rosji oraz Ukrainy? Przecena rosyjskich papierów wartościowych, jaka nastąpiła 3 marca, kiedy obawiano się wejścia wojsk rosyjskich na wschodnią Ukrainę, okazała się porównywalna z kosztami zorganizowania olimpiady w Soczi. Następnego dnia rynek częściowo odreagowywał te spadki, ale zawirowania wciąż nie są wykluczone. Podobnie na Ukrainie, jednak tam rynek giełdowy jest niewielki. Poważniejsze i bardziej wymierne mogą być skutki polityki presji ekonomicznej Rosji na Ukrainę: Moskwa już zapowiedziała, że wycofuje się ze zniżki ceny gazu dla Ukrainy, wprowadzonej w styczniu dla ekipy byłego już prezydenta Wiktora Janukowycza. Prawdopodobne są też nowe bariery dla ukraińskiego eksportu do Rosji, czym Moskwa gra z Kijowem już od wielu miesięcy. Na Youtube pojawił się filmik z meczu rosyjskiej ligi hokejowej. Grają tam dwa moskiewskie zespoły CsKa i spartak. Nagle młodzi kibice na trybunach zaczynają skandować sława Ukrainie, bohaterom sława Jakie będą skutki konfliktu dla ukraińskiego społeczeństwa? Jeśli Rosjanie będą eskalować sytuację w poszczególnych regionach, a tu chodzi nie tylko o Krym, ale i o Charków, Ługańsk, Donieck czy Odessę, i te napięcia będą się utrzymywać, to myślę, że dla pewnej części tamtejszych mieszkańców, którzy po raz pierwszy zobaczyli na ulicach zamieszki, perspektywa stabilizacji, nawet za cenę rosyjskiej dominacji, może jawić się jako jakieś rozwiązanie. Większa część społeczeństwa ukraińskiego natomiast na pewno jeszcze mocniej zmobilizuje się w obronie integralności państwa przeciwko rosyjskiej agresji. Będzie to potęgować podziały na wschodniej Ukrainie, na czym 8

9 m.in. opiera się obecna rosyjska taktyka wobec Ukrainy. Polityka Kremla wobec Ukrainy jest teraz w dużym stopniu zakładnikiem woli i ambicji prezydenta Władimira Putina. Dla niego Ukraina nie jest czystym bilansem zysków i strat, prze więc do przodu bez względu na koszty. Czy można jednak powiedzieć, że tak duże państwo jak Rosja, z tak świetnym wywiadem i dyplomacją, działa irracjonalnie? Gdyby Rosja rozwijała się w kierunku bardziej racjonalnie rządzonego liberalnego imperium, jak to określał kiedyś Anatolij Czubajs, gdyby nie blokowałaby zbliżenia Ukrainy z Europą mogłaby z tego ukraińskiego eksperymentu wyciągnąć sporo korzyści i nie ponosić takich strat wizerunkowych jak obecnie. Rosyjski biznes i rosyjska gospodarka mogłyby sporo zyskać, gdyby nie blokowano Ukrainie dryfu w wybranym w Kijowie kierunku. Rosyjscy inwestorzy obecni na Ukrainie i ci, którzy chcieliby tam się pojawić, mieliby też poprzez Ukrainę łatwiejszy dostęp do europejskich rynków. Stałoby się tak, ponieważ w zliberalizowanej, bardziej otwartej na świat Ukrainie to rosyjscy przedsiębiorcy mieliby łatwiejszy start niż inwestorzy zachodni. Mogliby z Ukrainy uczynić przyczółek do ekspansji na rynki europejskie. A powodzenie ukraińskiego eksperymentu mogłoby wpływać na zmiany w Rosji. Ale Putin nigdy na to nie pozwoli. Putin obawia się promieniowania rewolucyjnych procesów na Rosję, one zagrażałyby stabilności systemu budowanego w Rosji z takim mozołem przez jego ekipę. Ale mimo zabiegów o uszczelnianie tego systemu, ukraińskie doświadczenia i ukraińskie zmagania o zmiany i tak docierają do Rosji. Pod koniec lutego na YouTube pojawił się filmik z meczu rosyjskiej ligi hokejowej. Grają tam dwa moskiewskie zespoły CSKA i Spartak. Nagle młodzi kibice na trybunach zaczynają skandować Sława Ukrainie, bohaterom sława. Mówi się jednak, że elity rosyjskie, nawet te opozycyjne, są wybitnie imperialne? Znaczna część elit rzeczywiście, ale trudno tak jednoznacznie powiedzieć o społeczeństwie. Pozytywne rozstrzygnięcie obecnych problemów Ukrainy może, moim zdaniem, wpłynąć na dynamikę procesów społecznych w Rosji, na rozbudzenie tam apetytów na zmiany, tym bardziej że Rosja sama przeżywa obecnie okres nie najłatwiejszy. Czy sądzi pan, że na całej Ukrainie zarówno elity, jak i społeczeństwo naprawdę chcą być częścią systemu zachodniego? Z badań wykonanych pół roku temu, tuż przed wydarzeniami na Majdanie, wynikało, że większość Ukraińców popierała zbliżenie Ukrainy z UE i podpisanie umowy stowarzyszeniowej. Nie była to przytłaczająca większość, lecz jednak większość. W pewnym sensie odzwierciedlało to też stanowisko samego Janukowycza, które zmieniło się nagle, na początku listopada, pod wpływem presji ze strony Rosji. Agresywna polityka Rosji dodatkowo wzmaga zaś nastroje prozachodnie, i to również w części społeczeństwa wschodnioukraińskiego. Mówienie, że cała wschodnia Ukraina jest prorosyjska, to duże uproszczenie. Ukraiński wschód jest zróżnico- 9

10 wany, trochę inaczej jest w Donbasie, inaczej na obszarze przyczarnomorskim, a jeszcze inaczej na Krymie, gdzie żyje najwięcej etnicznych Rosjan. Czy oligarchowie także popierają zbliżenie z Zachodem? Oligarchowie, czyli wielki biznes wyrosły na gruncie chaosu i przemian lat 90. XX w., byli zainteresowani zbliżeniem z Zachodem, zwłaszcza podpisaniem umowy o wolnym handlu z UE, ponieważ rynek europejski i zachodni stanowi dla nich lepszą perspektywę rozwoju niż rosyjski. Ważnym czynnikiem jest też to, że instytucjonalne więzi z Europą, choćby w formie umowy stowarzyszeniowej, stwarzają szanse na zwiększenie bezpieczeństwa biznesowego. W ostatnim okresie władzy Janukowycza, zwłaszcza po listopadowogrudniowym zwrocie byłego prezydenta w kierunku Rosji, nawet najbliżsi mu oligarchowie, tacy jak Rinat Achmetow czy Dmytro Firtasz, poczuli się mocno zagrożeni wizją utraty pozycji, a nawet swych aktywów. Perspektywa przejęcia przez Rosję kontroli nad Ukrainą Janukowycza dla oligarchów oznaczałaby prawdopodobnie, że ukraińscy oligarchowie staliby się przedmiotem bardzo wrogich przejęć ze strony zarówno kapitału rosyjskiego, jak i słynnej Rodziny, czyli grupy interesów związanych ze starszym synem Janukowycza, Ołeksandrem. No tak, ale jak dalece oligarchowie posuną się w popieraniu zbliżenia z Zachodem, zwłaszcza teraz, kiedy Rosja pokazała zęby? Na pewno nie jest to z ich strony wybór światopoglądowy, tylko pragmatyczny wybór mniejszego zła. Na szali zysków i strat przeważyły zyski. Rynki europejskie i perspektywa ich otwierania na ukraiński eksport stwarzają więcej możliwości. Rynek rosyjski jest od kilku do kilkunastu razy mniejszy. Ale otwarcie na rynek europejski otwiera również na konkurencję ze strony europejskich podmiotów. Czy wspierający Majdan król czekolady Poroszenko wygra z Nestle i Lindtem? W ramach unii celnej Ukraina także byłaby poddana konkurencji, ale na warunkach, na które miałaby znacznie mniejszy wpływ niż w przypadku umowy stowarzyszeniowej. Najwięksi oligarchowie to zresztą głównie eksporterzy, nie boją się aż tak bardzo konkurencji na rynku krajowym. Liberalizacja handlu i otwarcie na zachodnią gospodarkę powoduje natomiast szanse na skokowy wzrost wyceny aktywów, którymi oligarchowie dysponują. Uważają oni więc, że otwarcie podobne do modelu polskiego, z niemal nieograniczonym wejściem inwestorów zagranicznych, może być dla nich po prostu korzystne. Aby otworzyć się na Europę, Ukraina musi jednak najpierw przetrwać. Czy jej się to uda? Determinacja Ukraińców: władz, społeczeństwa, także dużej części wielkiego ukraińskiego biznesu, ich rodząca się współpraca w obronie integralności państwa, a faktycznie w obronie niezależności, budzą nadzieję, że Ukraina wyjdzie z obecnego kryzysu, najpoważniejszego w jej najnowszej historii. Odmieniona, zjednoczona i silniejsza. A dzięki temu uda jej się szybciej zerwać okowy sowieckiego dziedzictwa. 10

11 michał KUź Redaktor Nowej Konfederacji 11

12 Krym, czyli nowy ład XiX-wieczny Piotr woyke stały współpracownik Nowej Konfederacji Rosyjska polityka bije w i tak już dość kruchy porządek globalny, który pozwalał uchylać zasady integralności terytorialnej państw tylko w wyjątkowych przypadkach. Amerykański sekretarz stanu John Kerry, komentując w ostatnią niedzielę postępowanie Rosji wobec Ukrainy, stwierdził, że nie można zachowywać się w XXI w. jak w wieku XIX. Zarzut prowadzenia XIX-wiecznej polityki jest jedną z najgorszych klątw, jaką stosują dzisiaj państwa Zachodu względem swoich przeciwników. Kryzys pax americana Można, a w przypadku polityków nawet należy, oburzać się tym, że Kreml nie chce się dostosować do reguł gry przyjętych przez państwa demokratyczne. Problem w tym, że inwazja na Krym to nie pierwszy, lecz kolejny z coraz bardziej śmiałych kroków podjętych przez Moskwę w ostatnich latach. To nie tylko moment, aby wziąć pod uwagę pojawiające się od lat głosy o konieczności utrzymania wydatków na zbrojenia i szarpnięcie cuglami w partnerstwie transatlantyckim. Należy zrozumieć, że w tej chwili ład międzynarodowy przeżywa na Półwyspie Krymskim najcięższy kryzys od zakończenia zimnej wojny. To wprawdzie jeszcze nie moment końca, ale już zasadniczej zmiany. Dla wyjaśnienia inwazja na Krym na dłuższą metę zaszkodzi również Rosji, niezależnie od tego, jak się zakończy; wywołanie kryzysu krymskiego na dłuższą metę zaszkodzi również Rosji, niezależnie od tego, jak on się zakończy. Region będzie dla Rosji generował problemy, wspomnienie rosyjskiej interwencji będzie skutecznie konsolidować dużą część Ukraińców, zaś sama Moskwa będzie musiała włożyć znacznie więcej wysiłku w odbudowę swoich wpływów w porewolucyjnym Kijowie. Pojawią się także pośrednie konsekwencje niemiłe Rosjanom, jak choćby prawdopodobny wzrost poparcia społeczeństwa i elit dla programów zbrojeniowych w takich krajach jak Polska. Mimo to w rosyjskim szaleństwie jest pewna metoda. Była to jednak demonstracja siły o znacznie bardziej doniosłym znaczeniu niż wojna z Gruzją w 2008 r., choć nie wiemy jeszcze, czy na półwyspie uformuje się podobne parapaństwo jak 12

13 Abchazja czy Osetia Południowa. Nie chodzi też tylko o to, że mamy do czynienia z większym, ponad 40-milionowym państwem leżącym przy granicy Unii Europejskiej. Nie po raz pierwszy użyto siły na terytorium posowieckim. Niemniej oprócz złamania uniwersalnych zasad prawa międzynarodowego doszło do świadomego pogwałcenia układu gwarantującego niepodległość i integralność terytorialną dużego państwa. Jedną ze stron umowy budapeszteńskiej o niepodległości i integralności granic Ukrainy były Stany Zjednoczone. Dziś jedyną prawdopodobną możliwością pozostania Krymu w granicach Ukrainy jest znaczące poszerzenie zakresu autonomii; Waszyngton nie umiał więc sprostać swojej roli. Choć miliardy dolarów kredytów pomocy gospodarczej, a także ciche rewanże w innych miejscach świata mogą częściowo zamaskować jego nieudolność, jedno pozostaje faktem: jednostronne użycie siły sprawiło, że Amerykanie nie potrafią wypełnić zobowiązań względem ładu międzynarodowego, którego byli głównym architektem. Nowa polityka międzynarodowa Jakakolwiek forma odcięcia Krymu od Ukrainy a tak się prawdopodobnie stanie będzie niebezpiecznym precedensem w dwóch istotnych aspektach. Po pierwsze, będzie oznaczać, że Rosja nie waha się dezintegrować nawet ważnych elementów ładu międzynarodowego, i to bez względu na duże koszty. Po drugie, potwierdzi, że operacje o dużym znaczeniu geopolitycznym można wykonywać za pomocą mistyfikacji i dezinformacji na wielką skalę. Będzie to zachęcać nie tylko do ignorowania dotychczasowych norm na arenie międzynarodowej, ale wręcz do pokazowego manipulowania nimi na wzór Moskwy. Oznacza to, że wychodzenie z pozycji legalistycznych, przy jednoczesnym wprowadzaniu swoich wojsk jako lokalnych sił samoobrony będzie coraz częstsze. Z realistycznego punktu widzenia sytuacja pozostaje jasna. Rosjanie działali zdecydowanie w akcie desperacji. Konieczność utrzymania dominacji nad Ukrainą jest wpisana w strategię polityczną państwa rosyjskiego niezależnie od panującego systemu. jednostronne użycie siły sprawiło, że amerykanie nie potrafią wypełnić zobowiązań względem ładu międzynarodowego, którego byli głównym architektem W rywalizacji o wpływy z państwami europejskimi, nie mówiąc o Stanach Zjednoczonych, Moskwa miała zdecydowaną przewagę kwestia ukraińska jest dla niej kluczowa. Zachowanie Rosji ma jednak także swój wymiar symboliczny. Ignorowanie zasad prawa międzynarodowego i zbrojne działanie na rzecz dezintegracji Ukrainy to zastosowanie w pełnej skali doktryny uprzywilejowanej strefy wpływów w obszarze dawnego ZSRS. Brak zdecydowanego wsparcia Zachodu Ukrainy będzie oznaczać, że uprzywilejowane strefy wpływów zaczynają w ładzie międzynarodowym dominować. Rosyjska polityka wobec Krymu poważnie bije w i tak już dość kruchy ład międzynarodowy, który pozwalał uchylać zasady integralności terytorialnej państw 13

14 czy otwarcie naruszać ich suwerenność tylko w wyjątkowych przypadkach. To proces niebezpieczny, ale z pewnością dla wielu państw świata frapujący. Wydarzeniom nad Morzem Czarnym przyglądają się z uwagą aspirujący gracze, łącznie z tymi, którzy oficjalnie przypominają dziś o świętości zasad integralności terytorium czy nieingerencji. Wśród owych graczy są Chiny, które przy całym swoim sceptycyzmie względem dzielenia Ukrainy na pewno dokładnie analizują stosowaną przez Rosjan metodę przeprowadzania agresji bez przyznawania się do tego. Wśród zaniepokojonych powinni być sami Rosjanie, ale również USA. Być może za jakiś czas w regionie Pacyfiku Waszyngtonowi przyjdzie odpowiedzieć bardziej archaicznymi niż XXI-wieczne metodami rozwiązywania konfliktów. Ład międzynarodowy może się wtedy okazać zaskakująco XIX-wieczny. 14

15 siedem powodów, dla których Chiny nie poprą moskwy radosław PYffel Prezes Centrum Studiów Polska Azja Putin, testując chińską cierpliwość, wytrzymał próbę nerwów, ale gdzieś jest granica tej wytrzymałości i jeśli Rosja ją przekroczy, Chiny przestaną Moskwę dyskretnie wspierać. W poniedziałek opublikowałem w Internecie tekst Siedem powodów, dla których Chiny nie włączą się w sytuację na Ukrainie. Ku mojemu zdumieniu artykuł przeczytało kilkaset tysięcy osób, co pokazuje, iż opinia publiczna w Polsce rozumie, jak ważnym globalnym graczem są Chiny, oraz że mają one ogromny wpływ na współczesny świat, w tym także na Rosję. Wokół tekstu narosło też sporo nieporozumień. Jak słusznie zarzucił mi na Twitterze dziennikarz Rp.pl Piotr Woźniak, równie dobrze można by napisać o siedmiu powodach, dla których Chiny nie poprą Rosji. Postanowiłem przychylić się do tej prośby i stąd niniejsza analiza. Pisząc o tym, że Chiny nie poprą nowego rządu na Ukrainie, wcale nie twierdzę bowiem, iż długofalowo poprą Rosję, i poniżej wyjaśniam dlaczego. Chińska wizja polityki Zanim jednak przejdę do wypunktowania siedmiu powodów, dla których Chiny nie poprą Rosji, chciałbym poczynić dwie ważne uwagi na temat chińskiej percepcji polityki zagranicznej. Różnice w polskiej i chińskiej kulturze politycznej nie tylko dają o sobie często znać w trakcie spotkań oficjalnych, ale są też barierą w zrozumieniu wzajemnych, a często skrywanych intencji w polityce międzynarodowej. Nasza polityka koncentruje się raczej na symbolach i emocjach, czego przyczyn należy szukać w ostatnich 300 latach. Emocje i symbole upraszczały przekaz, gdyż miały za zadanie mobilizować masy podczas naszych zrywów narodowych, były więc integralną częścią naszej tradycji powstańczej i niepodległościowej. Tymczasem w Chinach polityka to beznamiętna gra, partia wei chi (japońskie go ), w której decyduje chłodna kalkulacja, a emocje czy symbole są tylko instrumentem politycznej gry, a nie jej celem. Uwaga druga to bardziej zagadnienie dla psychologów międzykulturowych. Otóż w Chinach, nie tylko w polityce, lecz także w biznesie i wielu innych dziedzinach dużo użyteczniejszym narzędziem jest 15

16 uwzględnienie logiki trójwartościowej. Co ona oznacza? Oznacza, iż istnieje zdanie całkowicie spełniające dane kryteria (możliwość 1), całkowicie sprzeczne (możliwość 2) lub jak w chińskim taoizmie, w którym nic nie jest do końca czarne albo do końca białe, zdanie, które bardziej lub mniej spełnia dane kryteria (możliwość 3). Chińczycy zatem nie mają, szczególnie widocznej u Amerykanów, obsesji nazywania i klasyfikowania rzeczy, by wepchnąć je w zero-jedynkowy podział. Nie ma zatem sensu doszukiwać się u Chińczyków sympatii do konkretnych krajów czy ideologii. Na pytanie, jaki kraj poprą na Ukrainie, odpowiedź jest banalna i paradoksalna: poprą swój interes, poprą sami siebie, poprą, po prostu, Chiny. Smok i niedźwiedź A zatem podtrzymując tezę, iż Chiny nie poprą nowego rządu na Ukrainie, jednocześnie uważam, że długofalowo nie poprą też Rosji i wywiązując się z obietnicy, wymieniam wspomniane siedem powodów. Po pierwsze: nie dla nowego Piotra Wielkiego Na ceremonii otwarcia zimowych igrzysk olimpijskich odbywających się w tropikalnym Soczi Władimir Putin ogłosił się kimś w rodzaju Piotra Wielkiego dążącego do restauracji imperialnej potęgi Rosji. Niezależnie od tego, jak zakończy się cała akcja na Krymie, i od tego, że nie jest to polityk, którego darzymy w Polsce wielką sympatią, zapewne przejdzie do historii Rosji jako bohater narodowy. Albo wygra psychologiczną wojnę z Zachodem, który okaże się w sprawie Krymu miękki i tchórzliwy albo poniesie porażkę, ale będzie tym, który w obliczu kurczącego się potencjału Rosji nie poddawał się i do samego końca walczył o idee Wielkiej Rosji. Jednak plan Pekinu wyklucza możliwość zaistnienia w Rosji Piotra Wielkiego XXI w., a więc odbudowy rosyjskiego imperium. Putin może grać wielkiego mocarza rzucającego wyzwanie ameryce tylko dlatego, że wie, iż otrzyma dyskretne poparcie Chin, jak np. w syrii. to poparcie jest jednak czasowe i koniunkturalne Po drugie: powrót do przeszłości, czyli wiek XVII Zdaniem Michała Lubiny (doktora UJ i eksperta CSPA) wciąż rośnie asymetria w relacjach Chiny Rosja, co badacz nazywa powrotem do przeszłości w relacjach chińsko-rosyjskich. Chodzi tu o bardzo interesujący, dynamiczny proces. W ciągu ostatnich dekad stosunki chińsko-rosyjskie zmieniły się bowiem z relacji hierarchicznej z Rosją jako starszym bratem w relację partnerską. To jednak raczej nie koniec ewolucji, proces wyraźnie zmierza dziś do stworzenia kolejnej relacji hierarchicznej, tyle że z Chinami w roli podmiotu dominującego. Koresponduje to z pragnieniem wyrażonym kiedyś przez Denga, by Chiny powróciły na należne sobie w świecie miejsce. W relacjach z Rosją oznaczałoby to powrót do XVII w. i traktatu nerczyńskiego z 1689 r., czyli de facto uznania przez Rosję zwierzchności Chin. 16

17 Po trzecie: przyjaźń rosyjsko-chińska jest pełna nieufności Chińczycy wiele Rosjanom pamiętają, a pamięć mają długą. W ich historii zapisał się udział carskiej Rosji w semikolonizacji Chin w XIX w., nazywanej w kraju środka Bai nian guo chi, czyli: sto lat hańby i upokorzenia. Chińczycy pamiętają też aneksję w XIX w. części rosyjskiego Dalekiego Wschodu, czyli tzw. Mandżurii Zewnętrznej. W najnowszej historii wciąż żywe jest zaś wspomnienie próby narzucenia przez Moskwę swojej dominacji w latach 50. XX w., co spowodowało opuszczenie przez Chiny obozu socjalistycznego. Po czwarte: zasada integralności terytorialnej Putin pogwałcił naczelną zasadę chińskiej polityki międzynarodowej, czyli zasadę integralności terytorialnej. Tym razem Chińczycy przełknęli tę gorzką pigułkę, skończyło się tylko na delikatnej krytyce w pierwszym oświadczeniu rzecznika chińskiego MSZ. To jednak dla nich kwestia niezwykle ważna. Aby chińska modernizacja osiągnęła sukces, kraj potrzebuje spokoju wokół swoich granic. Chińczycy pragną za wszelką cenę uniknąć sytuacji naruszania integralności swego państwa w przypadku zajętych przez nich spornych terytoriów takich jak Tybet, Tajwan i Wschodni Turkiestan. Z drugiej zaś strony, kto wie, czy precedens krymski nie wpłynie za kilkadziesiąt lat na decyzję Chin o zakwestionowaniu granic na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Putin, testując chińską cierpliwość, wytrzymał próbę nerwów, ale gdzieś jest granica tej wytrzymałości i jeśli Rosja ją przekroczy, Chiny po prostu przestaną Moskwę dyskretnie wspierać. Co więcej, w obliczu zagrażającego im chaosu ze strony awanturniczego Putina, będą mogły zdobyć dobre publicity na Zachodzie, jako kraj stabilizujący. Po piąte: Rosja jest tylko narzędziem A dokładniej, parawanem, za którym Chiny mogą ukryć własne ambicje. Rosji ta rola zresztą bardzo odpowiada. Putin może grać wielkiego mocarza rzucającego wyzwanie Ameryce tylko dlatego, że wie, iż otrzyma dyskretne poparcie Chin, jak np. w Syrii. To poparcie jednak czasowe i koniunkturalne. Opłaca się Chinom, gdyż mogą dzięki takiej polityce rosyjskiej związać ręce Zachodowi, odwrócić uwagę od wzrostu własnej potęgi i skupić się na rozwiązywaniu wewnętrznych problemów oraz rozwijaniu własnego potencjału. Po szóste: podobieństwa systemów nie wykluczają rozbieżnych interesów Po 1978 r. Chiny nie kierują się już żadną ideologią (poza zyskiem). Nie zamierzały wspierać Chaveza czy Janukowycza. Nie chciały też wspierać Orbána, gdy ten bulwersował opinię publiczną prochińskimi wypowiedziami. Coraz mniej opłaca im się też wsparcie reżimu Kimów w KRLD (a przyczyny tego poparcia wcale nie są sentymentalno-ideologiczne, lecz gospodarczo-polityczne). A jako że interesy Chin i Rosji są długofalowo rozbieżne, w sytuacji wyboru: braterstwo autokracji czy własny interes odpowiedź jest oczywista. Wielu proamerykańskich komentatorów w Polsce (najczęściej prawicowych) zdaje się jednak tego nie zauważać, doszukując się jakiejś chemii między KGBistą Putinem a chińskimi komunistami 17

18 i tym samym jakiegoś głębszego sojuszu na podobieństwo zimnej wojny. Nic bardziej błędnego. To nie XX wiek, nie świat zimnej wojny i konkurujących ideologii. Chłodna kalkulacja i własne interesy przede wszystkim. Po siódme i najważniejsze: nie może być jednocześnie Wielkich Chin i Wielkiej Rosji Celem Pekinu jest odbudowa Wielkich Chin. Chin bogatych, zasobnych, niezależnych i wpływowych. Chin z Tybetem, Wschodnim Turkiestanem, Hongkongiem, Makao, Tajwanem i zapewne też Mandżurią Zew. Rosja może w realizacji tego celu pomóc, ale nie może być Wielkich Chin i Wielkiej Rosji. To jasne zarówno dla Pekinu, jak i Moskwy. 18

19 rosja. Kolporter kłamstwa alain BesaNçoN Historyk, politolog i sowietolog francuski Nie ma granic tej ekspansji. Rosja nie jest państwem narodowym. Nie posiada i nigdy nie posiadała naturalnych granic. Uważa się za imperium. A nawet za rodzaj kościoła. To było do przewidzenia. Kiedy Rosja chce przejąć kontrolę nad sąsiednim narodem, posługuje się wypróbowaną metodą. Identyfikuje, promuje i organizuje prorosyjską partię w tym kraju. Potem ogłasza, że partia ta jest prześladowana. A następnie w ramach bratniej pomocy wysyła żołnierzy, by ją wyzwolić z opresji. Posłużyła się tą metodą wobec Polski w XVIII w., podporządkowując ją kawałek po kawałku. Stanęła wtedy w obronie polskich wolności i wspierała ludność prawosławną wobec ucisku katolicyzmu. Otrzymała też w tym przedsięwzięciu entuzjastyczne wsparcie francuskiego oświecenia. W 1848 r. najechała zaś Węgry w ramach Świętego Przymierza i ponownie w roku 1956 pod auspicjami proletariackiego internacjonalizmu. Następnie w 1968 r. napadła na Czechosłowacje. Tę samą metodę zastosowała w latach 20. XX w., podporządkowując sobie Mongolię Zewnętrzną, Gruzję i Armenię. W roku 2008 w ten sam sposób wyrwała Gruzji dwie prowincje. Dziś dokonuje inwazji Ukrainy i przynosi swą bratnią pomoc mieszkańcom Krymu. Nie ma granic tej ekspansji. Rosja nie jest państwem narodowym. Nie posiada i nigdy nie posiadała naturalnych granic. Uważa się za imperium. A nawet za rodzaj kościoła. Za czasów Iwana Groźnego Rosja, wówczas jeszcze bardzo zacofana i biedna, miała ambicje rozszerzenia prawosławnego królestwa na całą Europę. Uważała się wówczas za jedyny wciąż chrześcijański kraj. Piotr Wielki z kolei widział w ogromnym zakresie swojego imperium dowód na jego powołanie do dalszego rozszerzania się. Leninowska sekta, która przejęła władzę w Rosji w 1917 r., miała projekt światowej rewolucji i nosiła go na sztandarach aż do swego upadku. Każdy skomunizowany kraj musiał przyjąć model sowiecki. Rosja więc nie podbijała : ona jednoczyła ziemie, których przeznaczeniem było przyłączenie się w miłości do Rosji czy Związku Radzieckiego. Ten wielki projekt uwiódł Francuzów. Nasi komuniści przenosili się 19

20 duchowo do kraju rad i naśladowali je w swym życiu publicznym i prywatnym. Dziś ślepota wobec tego, czym jest Rosja, wydaje się przenosić do szeregów prawicy. Skąd ta miłość do miłości po rosyjsku? Nasz wielki historyk Julien Michelet tak pisał w 1853 r. o Rosji i rosyjskiej propagandzie : Rosja w swej naturze, w swoim charakterze, jest kłamstwem, jej polityka zewnętrzna i jej broń przeciwko Europie to kłamstwo. My wierzymy jednak w to kłamstwo, bo niesie ono ze sobą uniwersalny przekaz religijny, czasem chrześcijański, czasem świecki, ale zawsze religijny. I znów Michelet : Wczoraj jeszcze nam mówiła : jestem chrześcijaństwem, jutro nam powie : jestem socjalizmem. Tak właśnie powiedziała, między rosja nie podbijała: ona jednoczyła ziemie, których przeznaczeniem było przyłączenie się w miłości do rosji czy związku radzieckiego rokiem 1917 a Dziś znów na przód wysuwa kopuły i krzyże. Zawsze domaga się od nas, byśmy ją kochali. Francja także ma rosyjską partię gotową usprawiedliwiać zachowanie bez względu na to, jakie ono by było tej drugiej, dziwnej duchowej ojczyzny. 20

21 Chrzanowski Graczyka: autsajder pisze o autsajderze KrzYsztof wołodźko Stały współpracownik Nowej Konfederacji, publicysta Nowego Obywatela Biografia Chrzanowski stanowi także element biografii prywatnej, intelektualnej i publicystycznej jej autora. Nie sięgnąłbym po tę lekturę, gdyby nie nazwisko Graczyka. Nie zawiodłem się. Książka Cena przetrwania? SB wobec»tygodnika Powszechnego«uczyniła Romana Graczyka renegatem we własnym, krakowskim środowisku. Za jej sprawą dzisiejszy pracownik Instytutu Pamięci Narodowej stał się autorem, który opisuje się jako niezależny publicysta, który na nowo określa swoje miejsce w przestrzeni rodzimych dyskusji. Tym bardziej interesująca jest jego ostatnia praca, poświęcona Wiesławowi Chrzanowskiemu. Bez etykietki To frapująca sytuacja. Biografia Chrzanowski, wydana pod koniec 2013 r., stanowi także element biografii prywatnej, intelektualnej i publicystycznej jej autora. Autsajder opisuje nam innego autsajdera. Człowiek, który publikacją Cena przetrwania? niejako przekreślił wiele lat swojego dotychczasowego życia, opisuje mężczyznę, który doświadczył wielu przełomów, zwykle narzucanych przez gwałtowność historii, tak mocno obecnej w życiu Polaków w ostatnim stuleciu. Urodzony w 1923 r., zmarły w 2012 r. Wiesław Chrzanowski dojrzewał, gdy II wojna światowa przerwała istnienie II Rzeczypospolitej. Był starcem, gdy III RP zakrzepła w dobrze nam znanym, często niepokojącym, kształcie. Graczyk nie stworzył apologii bohatera swej najnowszej książki. Pisał z naukową precyzją, z bogatym wykorzystaniem materiałów źródłowych, nie unikając tematów trudnych w życiorysie prof. Chrzanowskiego, wyraziście naświetlając tło nakładających się na siebie procesów zachodzących w XX-wiecznej historii Polski. Jego praca ukazuje równocześnie, jak bardzo rozmijamy się z bogactwem życia, próbując ująć je w proste etykiety. Bowiem użycie pewnych określeń odnośnie do Chrzanowskiego wymaga bardzo szczegółowych doprecyzowań z przyczyn, które warto tutaj przybliżyć. Był endekiem i chrześcijańskim demokratą. Uczestnikiem powstania warszawskiego i jego krytykiem. Przeciwnikiem zbrojnej konspiracji powojennej, dziś przypominanej jako Żołnierze Wy- 21

22 klęci, a równocześnie zdecydowanym krytykiem kolaboracji części środowisk katolickich z nową władzą. Chciał uciec z powojennej Polski, ale ostatecznie pozostał w niej na dobre i złe. Spędził sześć lat w stalinowskim więzieniu i zaliczył krótki okres współpracy z PRL-owską Służbą Bezpieczeństwa. Działał na rzecz pierwszej Solidarności, a równocześnie nie odnajdywał się w niej do końca, swoją szczególną sympatią darząc Ruch Młodej Polski. Choć zaproszono go do udziału w okrągłym stole, odmówił uczestnictwa, dostrzegając problematyczność tego kompromisu ugodowej części opozycji z wyrachowaną nomenklaturą PZPR. Tworzył Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe jako partyjną i ideową syntezę środowisk endeckich i chadeckich, lecz jego własna (zdecydowanie solidarystyczna) wizja społeczno-gospodarcza odbiegała od tego, co ogół prawicy mniej lub bardziej (bez)refleksyjnie przyjął w kwestiach metod transformacji za normę. Później uznawał korzyść z integracji Polski z UE, krytykując środowiska katolicko-narodowe za zbyt antykwaryczne rozumienie tożsamości narodowej we współczesnym świecie, nie ulegał jednak propagandzie euroentuzjazmu. Biografia intelektualna Zaznaczone powyżej kwestie wpływają na fakt, że Chrzanowski to biografia polityczna z mocno zaznaczonymi wątkami ideowymi, intelektualnymi, metapolitycznymi. W Polsce biografie intelektualne nie są na porządku dziennym. Można się zastanawiać, na ile to wynik braku kultury pisania tego typu prac, a na ile szerszy problem cywilizacyjny i historyczny. Wielu z tych, którzy znaczną część życia spędzili w Polsce Ludowej, raczej nie chciałoby, aby ich teksty sprzed kilkudziesięciu lat stanowiły temat szerszej refleksji. Inna rzecz, że bardzo trudno mi wyobrazić sobie biografie intelektualne większości polityków z pokolenia 50+. Ich młodszych kolegów litościwie przemilczę Szczęśliwie prof. Chrzanowski należał do tego pokolenia ludzi aktywnych w życiu publicznym, politycznym i partyjnym, któremu nieobce było zagadnienie polski logos a ethos. Stąd książka Graczyka obfituje w liczne cytaty, ukazujące nie tylko to, jak Chrzanowski widział polską formę w odniesieniu do jej racji (logos), ale i sposób etycznego działania (ethos). Choć Chrzanowskiego zaproszono do udziału w okrągłym stole, odmówił uczestnictwa, dostrzegając problematyczność tego kompromisu ugodowej części opozycji z wyrachowaną nomenklaturą Znamienne nie tylko dla ściśle określonego momentu historycznego są zdania zapisane przez niego latem 1947 r.: Dziś co prawda niektórym katolikom wydaje się, że sprawy religii można ograniczyć do życia duchowego, że sprawy ustroju społecznego są dlań obojętne. [ ] Poglądy takie są objawem niezrozumiałego zaślepienia, szczególnie w obecnym okresie, tak silnego włączenia jednostki w system społeczny. Dziś zbadany jest już dość wszechstronnie wpływ środowiska na wy- 22

23 chowanie jednostki i dlatego rezygnacja z kształtowania tego środowiska byłaby świadomym skazywaniem na zagładę swego kierunku. W tamtych latach były to słowa niebezpieczne i zapewne przyczyniły się do tego, że Chrzanowski w powojennej epoce wylądował w stalinowskim więzieniu, a później aż do końca PRL znajdował się na marginesie oficjalnego życia publicznego i bardzo skrupulatnie kontrolowano jego życie zawodowe (nie pozwolono mu na zrobienie kariery naukowej w strukturach PRL-owskiego systemu uczelnianego). Umiarkowanie i nieugiętość Równocześnie już wówczas zaznaczyła się inna jego cecha osobowościowa i polityczna: niechęć do radykalniejszych form działania. Tu znamienny przykład. Wspominałem już, że Chrzanowski był przeciwnikiem powojennego podziemia zbrojnego. W maju lub czerwcu 1948 r. opublikował tekst Dwa pokolenia dotyczący generacji żołnierzy Armii Krajowej i ludzi o kilka lat od nich młodszych, którzy wchodzili w życie (i śmierć) tuż po wojnie. Uważał, że las nie jest dla nich dobrym miejscem powinni odnaleźć się w nowej, powojennej rzeczywistości, ale nie za cenę podporządkowania przyniesionej z Rosji radzieckiej ideologii. Uważał, że starsze roczniki winne są tym młodszym nie walkę zbrojną w podziemiu, lecz pracę społeczną i wychowanie w duchu katolickim. Nie należy się wykrwawiać, trzeba zbierać siły tak można podsumować jego pogląd, który głosił i w odniesieniu do powstania warszawskiego, i do podziemia powojennego. Warto zwrócić uwagę, z dzisiejszej perspektywy, że obecny kult Żołnierzy Wyklętych jest niemal kompletnie pozbawiony tego typu refleksji, która jednak przyjęła się już w wielu prawicowych interpretacjach powstania warszawskiego. Ten rodzaj pragmatyzmu (typowy dla endeckich strategii postępowania politycznego) towarzyszył Chrzanowskiemu także kilka dekad później. Bardzo świadomie snuł analogię między czasami AK i realiami pierwszej Solidarności. Po jej delegalizacji, która nastąpiła wraz ze stanem wojennym, Chrzanowski uznał koniec S za fakt. Twierdził nie do końca bez racji że pozostanie jej legenda, ale już nie dotychczasowa struktura. Głosił konieczność politycznej walki codziennej, w znacznej mierze opartej na uzgadnianiu miękkich kompromisów z juntą Jaruzelskiego, czemu zresztą sprzyjał ówczesny episkopat na czele z prymasem Józefem Glempem. Paradoksem, którego sam Chrzanowski chyba sobie nie uświadamiał, było to, że taka nieradykalna strategia postępowania prowadziła wprost do kompromisu w stylu okrągłego stołu, którego nieco później był przeciwnikiem. Graczyk przedstawia nam sylwetkę polityka, polskiego inteligenta bardzo już starej daty, który dla jego dawnego środowiska, jakiego centrum stanowił Tygodnik Powszechny, był kimś zupełnie obcym. Więcej nawet. Im bliżej roku 1989, okrągłego stołu, początków III RP, tym lepiej widać, jak bardzo ideowe i polityczne wizje prof. Chrzanowskiego i ludzi TP były wobec siebie konkurencyjne. Stąd książka stanowi także podróż Graczyka na obcy ląd. A próba ukazania fenomenu życiorysu Chrzanowskiego stanowi ciąg dalszy drogi, na której punktem rozstajnym była kontrowersyjna praca poświęcona TP. Przyznam, że nie sięgnąłbym po tę lekturę, gdyby nie nazwisko jej autora. 23

24 Było zachętą i gwarancją jakości. Nie zawiodłem się, choć bardzo wiele kart tej pracy dla mnie samego było podróżą na terytorium słabo znane i traktowane nieufnie. Otwarte pozostawiam pytanie, czy Roman Graczyk, autsajder, stanie się biografem kolejnych autsajderów. Jeśli tak, liczę na kolejne nieoczywiste publikacje. Roman Graczyk, Chrzanowski, Świat Książki, Warszawa

25 Wesprzyj nas Dzięki Darczyńcom Nowa Konfederacja powstała i działa. Dzięki Darczyńcom będzie mogła nadal istnieć i rozwijać się. Dlatego prosimy o wsparcie! Każda złotówka, jeśli ma charakter stałego zlecenia przelewu, ma dla nas istotne znaczenie. Wpłaty prosimy kierować na rachunek bankowy wydawcy Nowej Konfederacji, Fundacji Nowa Rzeczpospolita: (Getin Bank) W tytule przelewu prosimy wpisać: darowizna na cele statutowe. Dlaczego warto nas wspierać? Rynek w obecnej postaci nie sprzyja poważnej debacie o państwie i polityce. Dowodem są wszechobecne i pogłębiające się procesy tabloidyzacji i upartyjnienia mediów opiniotwórczych. Z drugiej strony, zaawansowana wiedza o polityce jest coraz częściej dostępna jedynie dla nielicznych i za coraz większymi opłatami. W Polsce dochodzi do tego problem finansowania wielu ośrodków opiniotwórczych zza granicy i głęboki kryzys mediów (z nazwy) publicznych. Jeśli ten trend ma się odwrócić, potrzebny jest alternatywny, obywatelski model finansowania mediów. Dobrowolny, stały mecenat wystarczająco dużej liczby Polaków umożliwi nam stworzenie prężnego ośrodka intelektualnego. Niezależnego zarówno od partii, od wielkiego kapitału, od gustów masowej publiczności, jak i od zagranicznych ośrodków. I dostarczenie darmowej, zaawansowanej wiedzy o polityce zainteresowanym nią obywatelom. Nowa Konfederacja to (na gruncie polskim) projekt pionierski także pod względem sposobu finansowania. Działamy bowiem właśnie dzięki mecenatowi obywatelskiemu. Każde stałe zlecenie przelewu jest ważne! Dołącz do grona naszych Darczyńców i wspieraj media naprawdę publiczne! Darowizny na rzecz fundacji są w Polsce (art. 16 ustawy o fundacjach) zwolnione z podatku. Co więcej, podlegają odliczeniu od podatku zarówno przez osoby fizyczne, jak i prawne, zgodnie z przepisami ustaw o podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych. 25

26 O nas Nowa Konfederacja to pierwszy w Polsce internetowy tygodnik idei. Koncentrujemy się na tematyce politycznej o znaczeniu strategicznym. NK to medium misyjne, tworzone przez obywateli dla obywateli. Jako pierwsi w Polsce działamy profesjonalnie wyłącznie dzięki wsparciu Darczyńców. Stawiamy sobie trzy cele główne. Po pierwsze, chcemy tworzyć miejsce poważnej debaty o państwie i polityce. Dziś takiego miejsca w Polsce brakuje. Wskutek postępujących procesów tabloidyzacji oraz uzależnienia mediów opiniotwórczych od partii i wielkiego kapitału, brak ten staje się coraz bardziej dotkliwy. Stąd, w środowisku skupionym dawniej wokół kwartalnika Rzeczy Wspólne poszerzonym po rozstaniu z Fundacją Republikańską w kwietniu 2013 o nowe osoby powstał pomysł stworzenia internetowego tygodnika idei. Niekomercyjnego i niezależnego medium, wskrzeszającego formułę głębokiej publicystyki. Mającego dostarczać zaawansowanej wiedzy o polityce w przystępnej formie. Nasz drugi cel to pełnienie roli pośrednika między światem ekspercko-akademickim a medialnym. Współczesna Polska jest intelektualną półpustynią: dominacja tematów trzeciorzędnych sprawia, że o sprawach istotnych mówi się i dyskutuje rzadko, a jeśli już, to zazwyczaj na niskim poziomie. Tym niemniej, w świecie akademickim i eksperckim rodzą się niekiedy ważne diagnozy i idee. Media głównego nurtu przeważnie je ignorują. Nowa Konfederacja ma je przybliżać. Cel trzeci to aktualizacja polskiej tradycji republikańskiej. Republikanizm przyniósł swego czasu Polsce rozkwit pod każdym względem. Uważamy, że jest wciąż najlepszym sposobem myślenia o polityce i uprawiania jej. Co więcej, w dobie kryzysu demokracji, jawi się jako zarazem remedium i alternatywa dla liberalizmu. Jednak polska tradycja republikańska została w dużym stopniu zapomniana. Dążymy do jej przypomnienia i dostosowania do wymogów współczesności. Dlaczego konfederacja? Bo to instytucja esencjonalna dla polskiej tradycji republikańskiej związek obywateli dążących razem do dobra wspólnego w sytuacji, gdy inne instytucje zawodzą. W naszej historii konfederacje bywały chwalebne (konfederacja warszawska 1573 r., sejmy skonfederowane jako remedium na liberum veto), bywały też zgubne (Targowica). Niemniej, zawsze były potężnym narzędziem obywatelskiego wpływu na politykę. Dzisiejszy upadek debaty publicznej domaga się nowej konfederacji! 26