STAN WOJENNY W DOKUMENTACH WŁADZ PRL ( )

Transkrypt

1 STAN WOJENNY W DOKUMENTACH WŁADZ PRL ( )

2 D O K U M E N T Y TOM 6

3 I N S T Y T U T P A M I Ę C I N A R O D O W E J KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU STAN WOJENNY W DOKUMENTACH WŁADZ PRL ( ) Wybór, wstęp i opracowanie Bogusław Kopka, Grzegorz Majchrzak WARSZAWA 2001

4 Opracowanie graficzne Krzysztof indziñski Korekta Anna Kaniewska Sk³ad i opracowanie cyfrowe obrazu Wojciech Czaplicki Druk OMIKRON Na ok³adce: 16 XII 1981 przed bram¹ Stoczni Gdañskiej fot. Janusz Rydzewski Copyright by Instytut Pamiêci Narodowej Komisja Œcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria Dokumenty : tom 6 ISBN

5 SPIS TREŚCI Przedmowa Wstêp Nota edytorska Wykaz skrótów Dokumenty Nr grudzieñ 22, Warszawa Ocena sytuacji wewnêtrznej w kraju i propozycje dzia³añ resortu spraw wewnêtrznych, przygotowane przez Sztab Operacji Lato Nr sierpieñ 2, Warszawa Notatka s³u bowa zastêpcy dyrektora Biura Prewencji Komendy G³ównej MO mjr. Ryszarda Podziarka w sprawie samoobrony i ochrony rodzin funkcjonariuszy, emerytów i rencistów MO i SB w miejscu zamieszkania Nr wrzesieñ 10, Warszawa Szyfrogram kierownika Sztabu Operacji Lato 80 wiceministra spraw wewnêtrznych gen. Bogus³awa Stachury do komendantów wojewódzkich MO dotycz¹cy wydawania broni palnej wytypowanym osobom z aparatu partyjnego, pañstwowego i stronnictw sojuszniczych Nr 4. [1981 jesieñ, Warszawa] Komunikat o badaniach sonda owych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji Polskie Radio i Telewizja na temat napiêæ spo³ecznych i stosunków w³adza Solidarnoœæ, przeprowadzonych we wrzeœniu, w paÿdzierniku i listopadzie 1981 r.... Nr grudzieñ 8, Warszawa Notatka s³u bowa dotycz¹ca ustaleñ w miejscu zamieszkania Zbigniewa Janasa Nr [grudzieñ 10?], Warszawa Plan dzia³ania Sekcji V Wydzia³u III A-1 Komendy Sto³ecznej MO w czasie akcji Wrzos (internowanie dzia³aczy opozycji politycznej w Instytucie Badañ J¹drowych)

6 Nr 7. [1981 grudzieñ 13, Warszawa] Zarz¹dzenie nr 50/81/CZZK ministra sprawiedliwoœci z 13 grudnia 1981 r. w sprawie utworzenia oœrodków odosobnienia Nr 8. [1981 grudzieñ 14, Warszawa] Za³¹cznik do Informacji Dziennej MSW z 14 grudnia 1981 r. dotycz¹cy wyników dzia³añ podjêtych przez resort spraw wewnêtrznych w zwi¹zku z wprowadzeniem stanu wojennego Nr grudzieñ 15, Rzeszów Informacja nr 2 sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Mariana Skubisza dla Sektora Bie ¹cej Informacji Partyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo- ³eczno-politycznej na terenie województwa rzeszowskiego 15 grudnia 1981 r., wed³ug stanu na godzinê Nr 10. [1981 grudzieñ 15, Gdañsk] Protokó³ posiedzenia Egzekutywy KW PZPR w Gdañsku w dniu 15 grudnia 1981 r Nr grudzieñ 16, Kielce Informacja sekretarza KW PZPR Mariana Surmy dla Sektora Bie ¹cej Informacji Partyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo³eczno-politycznej na terenie województwa kieleckiego Nr 12. [1981 grudzieñ 16, Katowice] Zapis rozmów prowadzonych przez dowódców jednostek wojskowych szturmuj¹cych kopalniê Wujek 16 grudnia 1981 r. (fragment) Nr grudzieñ 16, [Warszawa] Zapis telekonferencji I sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego i cz³onka Biura Politycznego KC PZPR Kazimierza Barcikowskiego z I sekretarzami KW PZPR Nr grudzieñ 18, Warszawa Notatka dla Sztabu MSW dotycz¹ca opinii st. sier. Kasprzyka z Komendy Miejskiej MO w Piñczowie na temat odczytywanych w Dzienniku Telewizyjnym komentarzy wydarzeñ w kopalni Wujek Nr grudzieñ 19, Lublin Ocena aktualnego stanu pracy partyjnej (po 13 grudnia 1981 r.) w województwie lubelskim, przygotowana przez I sekretarza KW PZPR W³adys³awa Kruka dla Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR

7 Nr grudzieñ 21, Warszawa Wytyczne dyrektora Zarz¹du Polityczno-Wychowawczego MSW p³k. E. Grabowskiego do pracy polityczno-wychowawczej na najbli szy okres Nr grudzieñ 30, Warszawa Notatka dotycz¹ca zadañ Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR wynikaj¹cych z wniosków Biura Politycznego KC PZPR z 22 grudnia 1981 r.... Nr 18. [1981 grudzieñ 31] Kielce Pismo przewodnicz¹cego Wojewódzkiej Komisji Kontroli Partyjnej w Kielcach Stanis³awa Ga³¹zki do przewodnicz¹cego Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej KC PZPR Jerzego Urbañskiego w sprawie decyzji partyjnych wobec cz³onków PZPR uczestnicz¹cych w strajku w Hucie im. Marcelego Nowotki Nr styczeñ 4, Warszawa Notatka na temat g³ównych kierunków dzia³ania Wydzia³u Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR zwi¹zanych z wprowadzeniem stanu wojennego 13 grudnia 1981 r Nr 20. [1982 styczeñ 8, Warszawa] Protokó³ posiedzenia Sztabu Operacji Lato 80 w dniu 8 stycznia 1982 r Nr styczeñ 9, Warszawa Notatka Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR na temat zadañ do wykonania w okresie stanu wojennego Nr 22. [1982 styczeñ 15, Warszawa] Notatka ze wspólnego posiedzenia przedstawicieli Sztabu Generalnego WP i Sztabu Operacji Lato Nr 23. [1982 styczeñ 15, ódÿ] Informacja komisji weryfikacyjnej ds. oceny pracowników zatrudnionych w ódzkim Oœrodku Telewizyjnym i Rozg³oœni Polskiego Radia w odzi Nr 24. [1982 styczeñ 24, Warszawa] Za³¹cznik do Informacji Dziennej MSW z 24 stycznia 1982 r. dotycz¹cy przeciwdzia³ania wrogiej propagandzie i innym szkodliwym aktom oraz wyroków Nr styczeñ, Warszawa Projekt notatki o stosunkach pañstwo Koœció³ w okresie stanu wojennego, sporz¹dzony przez Urz¹d ds. Wyznañ i Wydzia³ Administracyjny KC PZPR

8 Nr 26. [1982 styczeñ, Warszawa] Komunikat o badaniach sonda- owych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji Polskie Radio i Telewizja na temat stanu wojennego i podwy ek cen Nr luty 15, Poznañ Informacja nr 21/82 sekretarza KW PZPR w Poznaniu Jana Mielcarka dla Wydzia³u Informacji KC PZPR dotycz¹ca wydarzeñ w Poznaniu 13 lutego 1982 r Nr 28. [1982 luty 17, Warszawa] Notatka z posiedzenia Sztabu Operacji Lato Nr marzec 19, Warszawa Notatka pracownika Gabinetu Ministra Sprawiedliwoœci Romana Zió³kowskiego na temat odwo- ³añ i zwolnieñ sêdziów i asesorów s¹dowych w ramach akcji weryfikacyjnej pracowników wymiaru sprawiedliwoœci Nr marzec 23, Warszawa Decyzja nr 010/82 ministra spraw wewnêtrznych w sprawie powo³ania grupy operacyjnej ds. koordynacji dzia³añ zmierzaj¹cych do ustalenia miejsca pobytu Zbigniewa Bujaka Nr maj 4, Warszawa Informacja Dzienna MSW nr 122/224 (fragment) Nr maj 12, Warszawa Informacja na temat dzia³añ podejmowanych przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wy szego i Techniki w szko³ach wy szych w zwi¹zku z wprowadzeniem stanu wojennego Nr 33. [1982 czerwiec 11, Warszawa] Zapis dyskusji na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR w dniu 11 czerwca 1982 r Nr czerwiec, Warszawa Informacja Wydzia³u Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR o wynikach weryfikacji kadr dziennikarskich Nr lipiec 9, Gdañsk List biskupa gdañskiego Lecha Kaczmarka do przewodnicz¹cego Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego gen. Wojciecha Jaruzelskiego w sprawie zwolnienia z internowania Lecha Wa³êsy Nr lipiec 26, Warszawa Notatka Biura Ochrony Rz¹du i Biura Œledczego MSW dotycz¹ca listu biskupa gdañskiego Lecha 8

9 Kaczmarka (z 9 lipca 1982 r.) do przewodnicz¹cego Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego gen. Wojciecha Jaruzelskiego w sprawie zwolnienia z internowania Lecha Wa³êsy Nr 37. [1982 sierpieñ 17, Warszawa] Za³¹cznik do Informacji Dziennej MSW z 17 sierpnia 1982 r. dotycz¹cy przestrzegania godziny milicyjnej w I pó³roczu 1982 r Nr sierpieñ 29, Warszawa Opracowanie Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR na temat wrogich akcji przewidywanych na 30 i 31 sierpnia 1982 r., przygotowane na podstawie informacji komitetów wojewódzkich PZPR Nr 39. [1982 sierpieñ 30, Warszawa] Informacja Wydzia³u Ideologicznego KC PZPR o oddzia³ywaniach ideologicznych podjêtych wobec osób internowanych w oœrodkach odosobnienia.... Nr wrzesieñ 1, Warszawa Informacja Dzienna MSW nr 242/344 dotycz¹ca ogólnej sytuacji w kraju (fragment) Nr wrzesieñ 6, Wa³brzych Informacja Wydzia³u Polityczno-Wychowawczego KW PZPR w Wa³brzychu na temat sytuacji spo³eczno-politycznej w województwie wa³brzyskim Nr wrzesieñ 13, Warszawa Notatka s³u bowa z wizytacji w oœrodkach odosobnienia w Uhercach, upkowie i Za³ê u-rzeszowie, przeprowadzonej przez mjr. W. Adamczaka i pp³k. B. Ro nowskiego, funkcjonariuszy Centralnego Zarz¹du Zak³adów Karnych.. Nr paÿdziernik 11, Wroc³aw Notatka informacyjna zastêpcy naczelnika Wydzia³u Ogólnego Komendy Wojewódzkiej MO we Wroc³awiu mjr. S. Szymañskiego dotycz¹ca niektórych aspektów dzia³alnoœci W³adys³awa rasyniuka Nr paÿdziernik 20, Warszawa Opracowanie na temat proponowanych dzia³añ organów ochrony porz¹dku prawnego na rzecz ograniczenia zamiarów podziemia politycznego w dniach XI 1982 r. wraz z pismem przewodnim Micha³a At³asa z Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR z 21 paÿdziernika 1982 r Nr 45. [1982 listopad 16, Warszawa] Za³¹cznik do Informacji Dziennej MSW z 16 listopada 1982 r. dotycz¹cy wyst¹pienia Le

10 cha Wa³êsy z okna jego mieszkania w Gdañsku w dniu 14 listopada 1982 r. o godzinie Nr listopad 19, Warszawa Opracowanie Wydzia³u Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR na temat walki z przeciwnikiem politycznym i ideologicznym w prasie, radiu i telewizji po wprowadzeniu stanu wojennego Nr styczeñ 22, Wroc³aw Notatka zastêpcy naczelnika Wydzia³u Ogólnego Komendy Wojewódzkiej MO we Wroc³awiu mjr. S. Szymañskiego dotycz¹ca ugrupowania podziemnego Solidarnoœæ Walcz¹ca Nr 48. [1983 luty 8, Warszawa] Za³¹cznik do Informacji Dziennej MSW z 8 lutego 1983 r. dotycz¹cy obywateli polskich, którzy odmówili powrotu do kraju Nr maj 4, Rzeszów Informacja sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Mariana Skubisza dla Sektora Bie ¹cej Informacji Partyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo³eczno- -politycznej w województwie rzeszowskim Nr maj 14, Œwidnica Analiza wydarzeñ w Œwidnicy z 1 maja 1983 r., opracowana przez prezydenta miasta Œwidnicy Adama Markiewicza Nr czerwiec 19, Czêstochowa Oœwiadczenie rz¹du PRL w sprawie przemówieñ papie a Jana Paw³a II wyg³oszonych 18 czerwca 1983 r. w Czêstochowie Nr czerwiec 19, Czêstochowa OdpowiedŸ Episkopatu Polski na oœwiadczenie rz¹du PRL w sprawie przemówieñ papie a Jana Paw³a II wyg³oszonych 18 czerwca 1983 r. w Czêstochowie 369 Nr lipiec 30, G³ogów Protokó³ przyjêcia ustnego zawiadomienia o przestêpstwie Zenona T Nr sierpieñ, Warszawa Dane dotycz¹ce stosowania ustawodawstwa zwi¹zanego z wprowadzeniem, zawieszeniem i zniesieniem stanu wojennego, przygotowane przez zastêpcê kierownika Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR Wiktora Grzelca Indeks osobowy

11 PRZEDMOWA W dwudziest¹ rocznicê wprowadzenia stanu wojennego w Polsce Instytut Pamiêci Narodowej prezentuje wybór dokumentów poœwiêcony dramatycznym wydarzeniom lat Powstanie dziesiêciomilionowego ruchu spo³ecznego, jakim by³a Solidarnoœæ, stanowi³o zdarzenie bez precedensu zarówno w dziejach Polski, jak i tej czêœci Europy, która w konsekwencji drugiej wojny œwiatowej znalaz³a siê w imperium radzieckim. Stan wojenny opóÿni³ o osiem d³ugich lat proces wybijania siê Polski na niepodleg³oœæ. Nie by³ jednak w stanie powstrzymaæ wolnoœciowych aspiracji Polaków. Autorzy niniejszego tomu objêli kwerend¹ zarówno niektóre zespo³y archiwalne znajduj¹ce siê w gestii Instytutu (praca nad ksi¹ k¹ przypad³a na okres przejmowania akt przez IPN), jak i inne archiwa pañstwowe, przede wszystkim Archiwum Akt Nowych. Zasiêg i znaczenie, jakie operacji wprowadzenia stanu wojennego przypisywa³y najwy sze w³adze PRL, obrazuje pochodzenie zebranych Ÿróde³. S¹ to dokumenty Biura Politycznego KC PZPR, Wydzia³u Administracyjnego KC, specjalnego Sztabu MSW Lato 80, Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji i wielu innych. Dokumenty maj¹ zró nicowany charakter pocz¹wszy od aktów normatywnych, stenogramów narad w najwy szych gremiach w³adzy, skoñczywszy na zapisach kontaktów z przedstawicielami Koœcio³a katolickiego i analizach wypowiedzi czo³owych przywódców Solidarnoœci. Jest to zbiór obszerny, ukazuj¹cy przygotowania do operacji stanu wojennego, jego wprowadzenie i przebieg. Nie jest to zbiór wyczerpuj¹cy, lecz na wiele pytañ, dotycz¹cych historii Polski z pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego stulecia, nie ma do dziœ jednoznacznych odpowiedzi. Skalê trudnoœci ukazuj¹ trwaj¹ce do dziœ procesy s¹dowe, eby wymieniæ choæby ten dotycz¹cy masakry górników w kopalni Wujek. Wci¹ nie znamy wielu wa nych dokumentów. Nie wszystkie zreszt¹ sprawy znalaz³y odbicie w Ÿród³ach pisanych. Niezale nie od wszelkich niedoskona³oœci dokumentacji archiwalnej, nie ma lepszej me- 11

12 tody poznawczej ni poszukiwanie i konfrontowanie dokumentów rozmaitej proweniencji. Istotnym Ÿród³em dla poznania miêdzynarodowego, a przede wszystkim sojuszniczego kontekstu stanu wojennego s¹ archiwa s³u b bezpieczeñstwa by³ej NRD i Czechos³owacji. Niedostêpne s¹ niestety archiwa w krajach by³ego ZSRR, znamy tylko nieliczne dokumenty wytworzone przez radzieckie organa pañstwowe i partyjne. Zbiory zagraniczne s¹ niezwykle wa ne dla zrozumienia geopolitycznych uwarunkowañ sytuacji w Polsce lat osiemdziesi¹tych oraz zale noœci miêdzy w³adzami PRL (PZPR, armi¹, aparatem bezpieczeñstwa) a strukturami w³adzy ówczesnych krajów oœciennych, przede wszystkim ZSRR i jego ekspozytur w naszym kraju (wywiad i kontrwywiad, przedstawicielstwa dyplomatyczne, stacjonuj¹ca w Polsce Pó³nocna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej). Potrzeba wiêc tym bardziej wiarygodnych Ÿróde³ historycznych. Nie bêdzie dog³êbnej, prawdziwej historii najnowszej Polski bez znajomoœci Ÿróde³ wytworzonych przez organa PZPR, a tak e resorty pañstwowe, a szczególnie MSW, MON, MSZ, bez znajomoœci Ÿróde³ radzieckich. Inaczej bêdziemy skazani na wspomnienia, najczêœciej bardzo ciekawe, jednak jednostronne z natury rzeczy i czy zawsze wiarygodne? Sumienni badacze opatrywaæ bêd¹ wyniki swych prac kolejnymi znakami zapytania, politycy przedstawiaæ uproszczon¹ wizjê dziejów, w której historycy dzieleni s¹ na dobrych i z³ych, zale nie od preferowanej przez Czytelnika oceny moralnej, œwiatopogl¹du, przekonañ politycznych. Oczywiœcie, historii nie mo na traktowaæ tak jak dyscypliny nale ¹cej do nauk œcis³ych, w których ostatnie s³owo ma zawsze eksperyment. Ka dy historyk uwarunkowany jest w³asnym wychowaniem, œrodowiskiem, w którym wzrasta³, wpojonymi i nabytymi zasadami, przekonaniami, osobistym doœwiadczeniem. Jednak materi¹ historyka pozostaj¹ Ÿród³a pisane, bez tych Ÿróde³ nie istnieje nauka historyczna, pozostaj¹ jej istotne, lecz niewystarczaj¹ce sk³adniki i pierwowzory tradycja, legenda, mit. St¹d te niniejsza edycja Ÿróde³. Prof. dr hab. Leon Kieres Prezes Instytutu Pamiêci Narodowej 12

13 WSTĘP Dwadzieœcia lat temu, 13 grudnia 1981 r., zniweczono kontrrewolucyjny zamach na socjalistyczne pañstwo 1. Wprowadzony tego dnia stan wojenny by³ ukoronowaniem kilkunastomiesiêcznych przygotowañ. Jeszcze w sierpniu 1980 r. Komitet Obrony Kraju wyda³ szefowi Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. lorianowi Siwickiemu polecenie rozpoczêcia prac studyjnych nad wprowadzeniem stanu wojennego ze wzglêdu na zagro enie zewnêtrzne pañstwa (w pañstwach socjalistycznych nie zak³adano oczywiœcie zagro enia wewnêtrznego). Wprowadzenie stanu wojennego rozwa ano 29 sierpnia 1980 r. na posiedzeniu Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zrezygnowano jednak wówczas z tego pomys³u, nie widz¹c mo liwoœci jego realizacji 2. Porozumienia sierpniowe i utworzenie niezale nych zwi¹zków zawodowych kierownictwo PZPR od pocz¹tku traktowa³o jako przejœciowe ustêpstwo, niezale na Solidarnoœæ by³a bowiem nie do pogodzenia z logik¹ ustrojow¹ PRL. Przywódcy PZPR zak³adali, i zwi¹zek zostanie rozbrojony i poddany kontroli partii. Mia³y temu s³u yæ œrodki polityczne, a gdyby te zawiod³y, pozostawa³o jeszcze rozwi¹zanie si³owe. G³ówny ciê ar przygotowañ do wprowadzenia stanu wojennego spocz¹³ na Ministerstwie Obrony Narodowej i Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych. W paÿdzierniku 1980 r. w MSW i Sztabie Generalnym WP przyst¹piono do prac na wypadek W (stanu wojny). Najstarsza z zachowanych list osób przewidzianych do internowania jest datowana 28 paÿdziernika 1980 r. Na posiedzeniu KOK, 4 listopada, gen. Wojciech Jaruzelski poinformowa³, 1 Zasadnicze kierunki dzia³ania oraz zadania realizowane przez Wojskow¹ Radê Ocalenia Narodowego (si³y zbrojne, organa MSW) w okresie zawieszenia stanu wojennego (materia³ na posiedzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego w dniu 29 XII 1982 r.), s Gen. Wojciech Jaruzelski stwierdzi³ wówczas: Mówiono tu o og³oszeniu stanu wyj¹tkowego tego nie przewiduje nasza konstytucja. Jest to tylko stan wojenny, ale te wprowadziæ go nie mo na, bo jak wyegzekwowaæ rygory, kiedy stanie ca³y kraj. To nierealne. Trzeba unikaæ wydawania zarz¹dzeñ, które nie mog¹ byæ wyegzekwowane. Cyt. za: Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarnoœæ , oprac. Z. W³odek, Londyn 1992, s

14 e zosta³ przygotowany zestaw niezbêdnych aktów prawnych dotycz¹cych stanu wojennego 3. Plany opracowane przez MON i MSW udoskonalano w nastêpnych miesi¹cach. 16 lutego 1981 r. przeprowadzono wspóln¹ grê sztabow¹ MON i MSW, podczas której testowano plany operacyjne Sztabu Generalnego WP i MSW. Jedn¹ z wa niejszych kwestii wymagaj¹cych rozstrzygniêcia by³ zasiêg terytorialny stanu wojennego. Jak wynika z zachowanych dokumentów, pocz¹tkowo rozwa ano mo liwoœæ wprowadzenia stanu wojennego tylko na obszarze jednego lub kilku województw. Ostatecznie, spodziewaj¹c siê strajków solidarnoœciowych, zrezygnowano z tej koncepcji. Kierownictwo PZPR powstrzymywa³o siê przed wprowadzeniem stanu wojennego w obawie przed reakcj¹ spo³eczeñstwa. Od marca 1981 r. g³ówny akcent k³adziono na propagandê i dzia³ania o charakterze socjotechnicznym, nie zaniedbywano jednak spraw organizacyjnych. W Wojsku Polskim prace planistyczno-sztabowe by³y kontynuowane do koñca paÿdziernika 1981 r., a w MSW jeszcze na pocz¹tku grudnia 1981 r. Istotn¹ rolê w przygotowaniach prowadzonych w Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych odegra³ Sztab Operacji Lato 80, utworzony na mocy zarz¹dzenia nr 031/80 ministra spraw wewnêtrznych z 16 sierpnia 1980 r. Mia³ on koordynowaæ dzia³ania wszystkich s³u b podleg³ych resortowi spraw wewnêtrznych w celu zapewnienia bezpieczeñstwa, ³adu i porz¹dku publicznego w kraju. W³aœnie na posiedzeniu tego sztabu 22 grudnia 1980 r. podjêto decyzjê o przyst¹pieniu do realizacji taktyki odcinkowych konfrontacji 4. Mia³y temu s³u yæ odpowiednie dzia³ania polityczne i propagandowe oraz praca operacyjna MSW. Zamierzano przeci¹gn¹æ na stronê w³adz umiarkowanych i niezdecydowanych liderów opozycji oraz przedstawicieli hierarchii Koœcio³a katolickiego. Planuj¹c stan wojenny, w³adze komunistyczne przywi¹zywa³y du ¹ wagê do nastrojów spo³ecznych, a szczególnie do opinii spo³eczeñstwa na temat dzia³alnoœci w³adz pañstwowych i Solidarnoœci. Do najwa niejszych zadañ resortu spraw wewnêtrznych w przygotowaniach do wprowadzenia stanu wojennego sformu³owanych miêdzy innymi na posiedzeniu kierownictwa MSW z 4 paÿdziernika 1981 r. zaliczono wpuszczanie przeciwnika w maliny, stawianie wroga w kompromituj¹cym po³o eniu, utrzymywanie atmosfery napiêcia i podgrzewanie nastrojów, gdy kolejne strajki 3 L. Kowalski, Narodziny stanu wojennego, Arka 1993, nr 48, s Zob. dok. nr 1. 14

15 mog¹ daæ pretekst do wprowadzenia stanu wojennego. Realizuj¹c te zadania, na przyk³ad nagrano i upowszechniono radomskie obrady kierownictwa Solidarnoœci z pocz¹tku grudnia 1981 r. Trzeba przyznaæ, e dzia³ania te przynios³y oczekiwane rezultaty, czego dowodzi³ odnotowany przez socjologów spadek poparcia dla Solidarnoœci z 74 proc. w drugiej dekadzie wrzeœnia do 58 proc. w drugiej po³owie listopada, przy jednoczesnym wzroœcie zaufania do rz¹du z 30 do 51 proc. 5 Jak siê wydaje, wyniki badania opinii publicznej z jesieni 1981 r. odegra³y istotn¹ rolê przy podejmowaniu decyzji o stanie wojennym. Przygotowuj¹c siê do wprowadzenia stanu wojennego, resort spraw wewnêtrznych nie zapomnia³ o zabezpieczeniu ty³ów, czyli zapewnieniu ochrony rodzinom funkcjonariuszy oraz emerytom i rencistom Milicji Obywatelskiej i S³u by Bezpieczeñstwa 6. Zorganizowano dla nich system samoobrony w miejscu zamieszkania, osoby zwi¹zane z resortem spraw wewnêtrznych chroniæ mia³o równie wojsko (wspólne patrole). Przewidywano te mo liwoœæ rozœrodkowania rodzin funkcjonariuszy oraz resortowych emerytów i rencistów. Przygotowania te œwiadcz¹ o tym, e w³adze komunistyczne i zwi¹zany z ni¹ establishment panicznie ba³y siê reakcji spo³eczeñstwa. Potwierdza to tak e inicjatywa tworzenia oddzia³ów samoobrony, z³o onych z cz³onków aparatu partyjnego i pañstwowego oraz stronnictw sojuszniczych, których ycie lub zdrowie przy niekorzystnym rozwoju wydarzeñ mo e byæ zagro one ze strony elementów wrogich 7. Jednak e wbrew lansowanym przez komunistyczn¹ propagandê stereotypom Solidarnoœæ by³a i pozostaje ruchem pokojowym 8. Decyzja o tworzeniu grup samoobrony zosta³a podjêta jeszcze w 1980 r., a ostateczne decyzje wykonawcze zapad³y we wrzeœniu 1981 r. Wed³ug informacji z³o onej na posiedzeniu Sztabu MSW 8 stycznia 1982 r. zabezpieczono 49 tys. jednostek broni i 7 mln sztuk amunicji, z przeznaczeniem dla aktywu 9. 5 A. Mokrzyszewski, Spo³eczna ocena w³adzy i Solidarnoœci [w:] Polacy 81. Postrzeganie kryzysu i konfliktu, pod red. W. Adamskiego, Warszawa Zob. te dok. nr 4 i Zob. dok. nr 2. 7 Zob. dok. nr 3. 8 Nie znaczy to jednak, e w stanie wojennym nie dochodzi³o do wyst¹pieñ przeciwko ludziom zwi¹zanym z obozem w³adzy. By³y one jednak skierowane najczêœciej przeciwko mieniu (np. samochody, drzwi mieszkañ), a nie jego w³aœcicielom. Nic nie wiadomo o ewentualnych ofiarach œmiertelnych tych dzia³añ. Zob. Stan wojenny w Polsce. Kalendaria wydarzeñ 13 XII XII 1982, Warszawa A. Paczkowski, Od sfa³szowanego zwyciêstwa do prawdziwej klêski, Kraków 1999, s

16 Niezale nie od przygotowañ do wprowadzenia stanu wojennego, w tym internowania czo³owych dzia³aczy opozycji 10, z myœl¹ o przysz³oœci przygotowywano kadry dla nowej, w pe³ni kontrolowanej przez w³adze Solidarnoœci. Nowy zwi¹zek mieli organizowaæ wytypowani przez odpowiednie s³u by MSW umiarkowani dzia³acze NSZZ Solidarnoœæ, w tym oczywiœcie przedstawiciele resortowej agentury 11. Prace nad tym scenariuszem rozpoczêto jesieni¹ 1981 r. W stanie wojennym przeprowadzono nawet rozmowy z wytypowanymi osobami, ale ostatecznie zrezygnowano z tego pomys³u. Zapewne temu celowi by³o równie podporz¹dkowane postêpowanie w³adz wobec Lecha Wa³êsy w stanie wojennym 12 : przywódca Solidarnoœci, uwa any przez w³adze za umiarkowanego, by³ przetrzymywany w odosobnieniu, ale w lepszych warunkach ni pozostali cz³onkowie kierownictwa NSZZ Solidarnoœæ. Poniewa Wa³êsa zdecydowanie odrzuci³ propozycje wspó³pracy z w³adzami 13, sta³ siê obiektem oszczerczej kampanii propagandowej. Posiedzenie Rady Pañstwa, na którym zatwierdzono przepisy prawne dotycz¹ce wprowadzenia stanu wojennego, rozpoczê³o siê po pó³nocy 13 grudnia 1981 r., ale ca³a machina stanu wojennego zosta³a uruchomiona ju wczeœniej. Szyfrogram z has³em Synchronizacja rozpoczêcie dzia- ³añ resortu spraw wewnêtrznych w ramach operacji wprowadzenia stanu wojennego wiceminister spraw wewnêtrznych gen. Bogus³aw Stachura przekaza³ telefonicznie komendantom wojewódzkim MO kilka godzin wczeœniej. 12 grudnia 1981 r. o godzinie rozpoczê³a siê operacja Azalia, polegaj¹ca na zajêciu (wspólnie z o³nierzami WP) obiektów Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowaniu œrodków ³¹cznoœci. Z kolei na godz wyznaczono rozpoczêcie operacji Jod³a, czyli internowañ, które faktycznie rozpoczê³y siê jeszcze przed pó³noc¹. Szyfrogram ten dotyczy³ te rozpoczêcia operacji: Klon przeprowadzenie przez funkcjonariuszy resortu rozmów ostrzegawczych z osobami, które podejrzewano o to, i mog¹ podj¹æ wrog¹ dzia³alnoœæ; Agora rozpoznawanie miejsc pobytu osób przewidzianych do internowania i Troska gotowoœæ do realizacji planu ochrony i obrony rodzin funkcjonariuszy. 10 Zob. dok. nr 5 i Zob. dok. nr Zob. dok nr Zob. dok. nr

17 13 grudnia 1981 r. o godzinie 0.30 do komendantów wojewódzkich MO i komendantów szkó³ resortowych w Szczytnie, Pile i S³upsku zosta³ przes³any szyfrogram ministra spraw wewnêtrznych z rozkazem przyst¹pienia o godzinie 6.00 do realizacji kolejnych etapów operacji wprowadzenia stanu wojennego. Chodzi³o miêdzy innymi o operacje oznaczone kryptonimami: Bryza wzmocnienie gminnych posterunków MO cz³onkami ORMO; Gwarek wstrzymanie wyjazdów prywatnych za granicê i ograniczenie wyjazdów s³u bowych; Hajduk ograniczenie swobody dzia³ania personelu placówek dyplomatycznych i konsularnych pañstw kapitalistycznych w PRL; Hala uniemo liwienie obywatelom polskim wejœcia do tych placówek; Enigma zaostrzenie kontroli wykorzystania urz¹dzeñ poligraficznych i œrodków ³¹cznoœci w instytucjach; Hamulec ograniczenie dzia- ³alnoœci korespondentów z krajów kapitalistycznych; Lokata wycofanie broni palnej od osób, w stosunku do których s¹ zastrze enia, oraz wydanie broni wyselekcjonowanym aktywistom partyjnym; Kadet ograniczenie automatycznego ruchu telefonicznego, teleksowego i telegraficznego. Operacja wprowadzenia stanu wojennego, pomimo obaw jej autorów, zakoñczy³a siê sukcesem 14, chocia co najmniej od po³owy marca 1981 r. rozwa ano inny wariant rozwoju wydarzeñ: Solidarnoœæ organizuje strajk generalny, czêœæ protestuj¹cych wychodzi na ulice, demonstranci atakuj¹ gmachy komitetów partii i w³adz administracyjnych, oraz nie wykluczano pomocy wojsk Uk³adu Warszawskiego 15. Ju pierwszej nocy internowano ponad 3 tys. osób, w tym niemal wszystkich cz³onków Komisji Krajowej NSZZ Solidarnoœæ. Internowania uda³o siê unikn¹æ jedynie nielicznym cz³onkom kierownictwa Zwi¹zku, miêdzy innymi Zbigniewowi Bujakowi, W³adys³awowi rasyniukowi, Bogdanowi Lisowi. Utworzono 52 oœrodki internowania/odosobnienia 16, wydano decyzje o internowaniu w stosunku do 9736 osób 17. W tak zwanych oœrodkach odosobnienia przebywa³o równoczeœnie maksymalnie wed³ug danych Ministerstwa Sprawiedliwoœci 5128 internowanych, w tym 313 ko- 14 Zob. dok. nr 8, 20 i Taki wariant rozwoju wydarzeñ po raz pierwszy zosta³ opisany w: Notatka s³u bowa dot. gotowoœci wprowadzenia stanu wojennego w kraju ze wzglêdu na bezpieczeñstwo pañstwa z dnia 16 marca 1981 r., zob. Przeciw Solidarnoœci Rzeszowska opozycja w tajnych archiwach Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych, oprac. J. Draus, Z. Nawrocki, Rzeszów 2000, s Zob. dok. nr Zob. dok. nr

18 biet (stan z 21 grudnia 1981 r.) 18. Internowania objê³y nie tylko kierownictwo i doradców NSZZ Solidarnoœæ, ale równie dzia³aczy innych niezale nych organizacji spo³eczno-politycznych (miêdzy innymi NZS, NSZZ RI, KIK, KPN, ROPCiO) oraz niektórych cz³onków PZPR zaanga owanych w struktury poziome. Internowano te by³ych przywódców partii i pañstwa z Edwardem Gierkiem na czele. Wraz z ³agodzeniem rygorów stanu wojennego zmniejsza³a siê liczba oœrodków odosobnienia 19. Zwalniano te internowanych, co wykorzystywano skwapliwie zarówno w celach propagandowych, jak i w celu sk³ócenia opozycji 20. Internowanych próbowano reedukowaæ 21. Najbardziej opornych trzymano w izolacji do grudnia 1982 r. 22 Równoczeœnie z internowaniami prowadzono rozmowy ostrzegawcze z osobami podejrzanymi o to, e mog¹ podj¹æ wrog¹ dzia³alnoœæ. Osoby, które odmawia³y podpisania deklaracji lojalnoœci, by³y internowane lub inaczej represjonowane. Na ulicach miast pojawi³y siê wspólne patrole milicji i wojska, czo³gi, transportery opancerzone i wozy bojowe. Wprowadzono te oficjaln¹ cenzurê korespondencji (w rzeczywistoœci cenzura funkcjonowa³a z ró nym nasileniem przez ca³y okres PRL) i ³¹cznoœci telefonicznej najbardziej znanym jej przejawem by³ ostrzegawczy komunikat w s³uchawce telefonicznej: rozmowa kontrolowana, rozmowa kontrolowana.... W³adze zmilitaryzowa³y najwa niejsze instytucje i zak³ady pracy, kieruj¹c do nich komisarzy wojskowych. Ograniczono te dzia³alnoœæ zmilitaryzowanego Polskiego Radia i Telewizji Polskiej: zawieszono emisjê II programu TVP i II, III oraz IV programów PR. Zawieszone zosta³o równie wydawanie prasy, z wyj¹tkiem dwóch gazet ogólnokrajowych ( Trybuny Ludu i o³nierza Wolnoœci ) oraz 16 terenowych dzienników partyjnych. Chocia jeszcze w stanie wojennym wznowiono wydawanie niektórych zawieszonych tytu³ów, dla znacznej czêœci zatrudnionych w nich dziennikarzy nie by³o jednak miejsca w nowych redakcjach 23. W rezultacie weryfikacji przeprowadzonej w œrodowisku dziennikarskim 24 straci³o pracê oko³o 1200 dziennikarzy, a dalszych 18 G³ówne kierunki dzia³ania resortu sprawiedliwoœci w 1982 roku, Warszawa 1983, s O warunkach bytowych panuj¹cych w oœrodkach internowania zob. w raporcie Prawa cz³owieka i obywatela w PRL. 13 XII XII 1982, Pary Zob. dok. nr Zob. dok. nr Zob. dok. nr Zob. dok. nr Zob. dok. nr 19, 23 i

19 1000 zdegradowano lub ukarano w inny sposób 25. Zawieszono, a nastêpnie rozwi¹zano Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich i wiele innych stowarzyszeñ 26. Podobne czystki, choæ na mniejsz¹ skalê, przeprowadzono w wielu innych œrodowiskach, w tym w administracji pañstwowej i szkolnictwie, zw³aszcza wy szym 27. Akcja weryfikacyjna mia³a ró ne natê enie, na ogó³ w najmniejszym stopniu ucierpia³y kadry uczelni renomowanych. Do koñca 1982 r. odwo³ano 20 rektorów 28. W styczniu 1982 r., po krótkim okresie zawieszenia, rozwi¹zano Niezale ne Zrzeszenie Studentów. Po manifestacjach sierpniowych, we wrzeœniu 1982 r., usankcjonowano skreœlanie z listy studentów osób skazanych wyrokiem s¹du lub kolegium do spraw wykroczeñ. Relegowani bywali tak e uczniowie szkó³ œrednich. Zdarza³y siê przypadki zawieszania lub zamykania wydzia³ów uczelni lub ca³ych szkó³ œrednich 29. Jednoczeœnie wzmog³a siê kampania propagandowa skierowana przeciwko opozycji, a szczególnie Solidarnoœci 30, maj¹ca na celu przekonanie spo³eczeñstwa o koniecznoœci wprowadzenia stanu wojennego, pozyskanie opinii publicznej dla dzia³añ w³adz oraz demaskowanie prawdziwego oblicza i celów przywódców opozycji. W pierwszym okresie oficjalne œrodki masowego przekazu skupi³y siê na uzasadnianiu koniecznoœci wprowadzenia stanu wojennego. Twierdzono, e kraj znalaz³ siê na skraju przepaœci. G³oszono tezê o anarchii i rozk³adzie, a nawet ruinie gospodarki w wyniku strajków. Jak dalece skuteczne okaza³y siê te dzia³ania propagandowe (choæ nale y pamiêtaæ, e by³y one te prowadzone przed 13 grudnia 1981 r.), œwiadczy poziom akceptacji stanu wojennego w badaniach opinii publicznej 31. W styczniu 1982 r., wed³ug danych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji, opartych na sonda u przeprowadzonym wœród losowo wybranych mieszkañców Warszawy, 29 proc. ankietowanych uzna³o decyzjê Rady Pañstwa za usprawiedliwion¹, a dalsze 22 proc. za raczej usprawiedliwion¹. Kolejnym zadaniem propagandy w³adz PRL by³o wspieranie procesów stabilizacji, w tym tworzenia nowych zwi¹zków zawodowych. W prasie 25 Prawa cz³owieka i obywatela w PRL..., s Zob. dok. nr Zob. dok. nr 29 i Prawa cz³owieka i obywatela w PRL..., s Ibidem, s Zob. dok. nr 19 i Zob. dok. nr 26 i

20 lub w telewizji bardzo czêsto, zw³aszcza przed zapowiadanymi przez Solidarnoœæ demonstracjami, przekazywano ca³¹ prawdê o przywódcach opozycji. G³ównym oœrodkiem decyzyjnym nie by³a jednak ani Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, któr¹ w oficjalnej propagandzie nazywano administratorem stanu wojennego, ani Biuro Polityczne KC PZPR. Podobnie jak w grudniu 1970 r. najwa niejsze decyzje zapada³y w nieformalnym gronie, w stanie wojennym by³o to najbli sze otoczenie gen. Jaruzelskiego. To nie oznacza, e z KC PZPR nie p³ynê³y odpowiednie wytyczne i dyrektywy 32, dotycz¹ce chocia by dzia³añ wobec Koœcio³a katolickiego. Z jednej strony w³adze traktowa³y Koœció³ jako sojusznika w stabilizowaniu sytuacji w kraju, z drugiej zaœ stara³y siê neutralizowaæ w hierarchii wrogie si³y. Generalnie, im silniejsza by³a opozycja, tym ³agodniejszy kurs przyjmowali komuniœci wobec Koœcio³a. Jednym z powa niejszych problemów w stosunkach pañstwo Koœció³ po wprowadzeniu stanu wojennego sta³a siê postulowana przez Episkopat Polski druga wizyta papie a Jana Paw³a II w Polsce 33, pocz¹tkowo planowana na 1982 r., ale z powodu oporu w³adz PRL zrealizowana dopiero w roku nastêpnym. Inna sprawa, e w³adze najchêtniej od³o y³yby j¹ na póÿniej, byæ mo e, e gdyby nie obawy przed reakcj¹ spo³eczn¹, nawet ad calendas Graecas. Ekipa rz¹dz¹ca mia³a ró ne pomys³y zneutralizowania szkodliwego wp³ywu papie a, chocia by skrócenie planowanej wizyty Ojca Œwiêtego do jednodniowego pobytu w Czêstochowie czy podjêcie Jana Paw³a II na jesieni w paÿdzierniku przy niekorzystnych warunkach meteorologicznych. Notabene w czasie drugiej pielgrzymki papie a do kraju w czerwcu 1983 r. w³adze oskar y³y go o nawo³ywanie do buntu przeciwko w³adzy i rozpoczêcia wojny religijnej 34. Najbardziej powszechn¹ form¹ oporu w grudniu 1981 r. by³y strajki okupacyjne. W³adze skoncentrowa³y siê na ich likwidacji i odblokowaniu du ych zak³adów pracy. Z regu³y najpierw do strajkuj¹cych wysy³ano przedstawicieli prokuratury, MO i WP, którzy grozili konsekwencjami prawnymi strajku. W wielu przypadkach uda³o im siê nak³oniæ ludzi do przerwania lub niepodejmowania strajku. Tam, gdzie argumenty s³owne okazywa³y siê nieskuteczne, stosowano inne œrodki: demonstracjê si³y oraz blokowanie zak³adu, jednoczeœnie apeluj¹c (przy u yciu urz¹dzeñ nag³aœniaj¹cych) do za- 32 Zob. dok. nr 13, 17, 21, 25 i Zob. dok. nr Zob. dok. nr 51 i

21 ³óg o przerwanie strajku. W rezultacie tych dzia³añ strajkuj¹cy nieraz sami opuszczali zak³ady pracy, zanim dosz³o do bezpoœredniej interwencji MO i WP. Rozwi¹zaniem ostatecznym by³a pacyfikacja strajkuj¹cych zak³adów. Ten wariant zastosowano w 40 spoœród 199 strajkuj¹cych w grudniu 1981 r. zak³adów 35. Najwiêksze akcje pacyfikacyjne przeprowadzono w: Hucie im. Lenina, stoczniach Gdañskiej i Szczeciñskiej, Hucie Warszawa, Ursusie, WSK Œwidnik, kopalniach Manifest Lipcowy, Wujek, Borynia i Staszic. Najbardziej tragiczny przebieg mia³a akcja w kopalni Wujek, gdzie interweniuj¹cy funkcjonariusze ZOMO u yli broni, w wyniku czego zginê³o dziewiêciu górników, a kilkudziesiêciu innych zosta³o rannych 36. Po pierwszym szoku zwi¹zanym z wprowadzeniem stanu wojennego zaczê³a odradzaæ siê opozycja 37. Na czele lokalnych i krajowych struktur podziemnych w wiêkszoœci wypadków stanêli ukrywaj¹cy siê od 13 grudnia liderzy Solidarnoœci, na przyk³ad W³adys³aw rasyniuk zosta³ przewodnicz¹cym Regionalnego Komitetu Strajkowego Dolny Œl¹sk, a Zbigniew Bujak przewodnicz¹cym Regionalnego Komitetu Wykonawczego Mazowsze NSZZ Solidarnoœæ. W kwietniu 1982 r. obaj zostali cz³onkami utworzonej wówczas Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ Solidarnoœæ. Rozwin¹³ siê te drugi obieg wydawniczy. O ile w pierwszych dniach stanu wojennego nielegalne druki by³y rzadkoœci¹, o tyle ju w pierwszej po³owie lutego 1982 r. organa MSW wykry³y trzykrotnie wiêcej (w stosunku do pierwszej po³owy stycznia) kolportowanych wydawnictw. Najbardziej widocznym przejawem oporu spo³ecznego w 1982 r. sta³y siê jednak demonstracje uliczne 38. Najwiêkszy zasiêg mia³ protest z 31 sierpnia 1982 r., z okazji drugiej rocznicy podpisania porozumieñ sierpniowych, najkrwawszy wyst¹pienia w Lubinie (trzy ofiary œmiertelne), Wroc³awiu i Gdañsku (po jednej ofierze œmiertelnej). Warto pamiêtaæ, e przebieg demonstracji zale a³ nie tylko od zachowania samych demonstrantów, ale w g³ównej mierze od reakcji s³u b porz¹dkowych, czego przyk³adem by³y chocia by demonstracje 1 i 3 maja 1982 r. Du o spokojniej przebieg³y obchody 1 maja, co wynika³o z przyjêtej przez w³adze (ze wzglêdów propagandowych) zasady ograniczonego reagowania. Dwa dni póÿniej, gdy 35 Ocena wyników dzia³añ podjêtych przez Resort Spraw Wewnêtrznych w zwi¹zku z wprowadzeniem stanu wojennego i wynikaj¹ce st¹d wnioski, 24 grudnia 1981 r., mps, s Zob. dok. nr Zob. dok. nr 28, 43, 47 i Zob. dok. 27, 31, 38, 40 i

22 w MSW podjêto decyzjê o stosowaniu szybkich i skutecznych dzia³añ rozpraszaj¹cych, dosz³o ju do gwa³townych staræ (odnotowano trzy ofiary œmiertelne: po jednej w Warszawie, Szczecinie i Krakowie). Oczywiœcie, w³adze próbowa³y przeciwdzia³aæ planowanym manifestacjom 39. Szykanowano uczestników demonstracji, zatrzymywano i internowano osoby podejrzewane o ich organizowanie. Najwiêkszym sukcesem w³adz sta³o siê niepowodzenie apelu TKK o strajki i demonstracje z okazji drugiej rocznicy rejestracji Solidarnoœci 10 listopada 1982 r. Do ustabilizowania siê sytuacji przyczyni³y siê nie tylko resorty si³owe (MON i MSW) oraz odrodzona w stanie wojennym PZPR, ale te w znacznej mierze oczyszczony wymiar sprawiedliwoœci 40. Na wniosek ministra sprawiedliwoœci Sylwestra Zawadzkiego Rada Pañstwa odwo³a³a 25 sêdziów z powodu ich zaanga owania w dzia³alnoœæ zwi¹zkow¹. Ponadto minister sprawiedliwoœci zwolni³ 5 asesorów s¹dowych i przyj¹³ rezygnacjê 13 sêdziów. W tym samym czasie odwo³ano z powodu z³ego wywi¹zywania siê z obowi¹zków czterech prezesów i piêciu wiceprezesów s¹dów wojewódzkich i rejonowych 41. Weryfikacjê kadr przeprowadzono w prokuraturze, funkcjonuj¹cej poza strukturami Ministerstwa Sprawiedliwoœci; jej naczelnym organem zarz¹dzaj¹cym by³ prokurator generalny PRL. W ycie wesz³y dekrety Rady Pañstwa z 12 grudnia 1981 r.: o postêpowaniach szczególnych w sprawach o przestêpstwa i wykroczenia w czasie obowi¹zywania stanu wojennego, o przekazaniu do w³aœciwoœci s¹dów wojskowych spraw o niektóre przestêpstwa oraz o zmianie ustroju s¹dów wojskowych i wojskowych jednostek organizacyjnych Prokuratury Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w czasie obowi¹zywania stanu wojennego 42. Wprowadzono te tryb doraÿny i przyspieszony. W okresie od 13 grudnia 1981 r. do 21 lipca 1983 r. za przestêpstwa pope³nione z powodów politycznych s¹dy powszechne skaza³y 1685 osób, w tym 979 osób na podstawie ustawodawstwa stanu wojennego. W tym samym okresie s¹dy wojskowe skaza³y osób, w tym 5681 na podstawie dekretu o stanie wojennym 43. Najwiêcej orzeczeñ w trybie doraÿnym zapad³o w s¹dach wojewódzkich w odzi, Warszawie i Katowicach, naj- 39 Zob. dok. nr Zob. dok. nr 24, 29 i G³ówne kierunki dzia³ania..., s DzU 1981, nr 29, poz Zob. dok. nr

23 mniej zaœ w P³ocku, Koninie i Przemyœlu. Najsurowiej karano osoby, które po wprowadzeniu stanu wojennego kontynuowa³y dzia³alnoœæ zwi¹zkow¹, organizowa³y strajki i akcje protestacyjne w wielkich zak³adach pracy. Takie wyroki, jak: 6 lat pozbawienia wolnoœci i utrata na 5 lat praw publicznych za sporz¹dzanie i rozpowszechnianie ulotek; 5 lat pozbawienia wolnoœci i utrata na 3 lata praw publicznych za organizacjê strajku lub 3 lata pozbawienia wolnoœci i utrata na 2 lata praw publicznych za sporz¹dzenie i wywieszenie plakatu nawo³uj¹cego do kontynuowania dzia³alnoœci zwi¹zkowej nie by³y w stanie wojennym rzadkoœci¹. Niektórzy sêdziowie odmawiali s¹dzenia w sprawach politycznych, a prokuratorzy oskar ania na podstawie ustawodawstwa stanu wojennego. Kilkunastu prokuratorów odmówi³o uczestnictwa w rozprawach prowadzonych w trybie doraÿnym. Nadmierny liberalizm by³ przyczyn¹ wszczynania postêpowañ dyscyplinarnych wobec sêdziów. Chocia w szeregach milicji dokonano czystek, zdarza³y siê przypadki dezercji i ucieczek funkcjonariuszy na Zachód (niestety, brak bli szych danych o skali tego zjawiska). Buntowali siê te cz³onkowie partii, i to nie tylko szeregowi. Coraz bardziej przerzedza³y siê szeregi partii (proces ten rozpocz¹³ siê po sierpniu 1980 r.). Z jednej strony z PZPR odchodzili cz³onkowie rozczarowani wybranym przez w³adzê rozwi¹zaniem si³owym, z drugiej zaœ usuwano z partii osoby podejrzane o nadmierny liberalizm lub, co gorsza, sympatie do Solidarnoœci. W okresie stanu wojennego zosta³a wzmo ona praca ideowo-wychowawcza w partii, w wymiarze sprawiedliwoœci, wojsku oraz organach MSW 44. By³o to konieczne, poniewa oprócz wczeœniej wymienionych negatywnych z punktu widzenia w³adz zachowañ, funkcjonariusze resortu spraw wewnêtrznych dopuszczali siê pospolitych przestêpstw. Chodzi tu nie tylko o pobicia zatrzymanych (powszechnie stosowane w komisariatach milicji) czy wszczynanie po pijanemu burd i awantur, ale te o gwa³ty, w tym na osobach niepe³noletnich i upoœledzonych umys³owo 45. Wœród funkcjonariuszy MSW odnotowano liczne wypadki z broni¹ czy przypadki samobójstw. W ci¹gu pierwszych szeœciu miesiêcy 1982 r. w resorcie spraw wewnêtrznych odnotowano 19 samobójstw, podczas gdy w ca³ym 1981 r Oczywiœcie fakty te skrzêtnie ukrywano przed spo³eczeñstwem. 44 Zob. dok. nr 16 i Wyst¹pienie Szefa S³u by Polityczno-Wychowawczej gen. bryg. Edwarda Tara³y na krajowej odprawie aktywu resortu spraw wewnêtrznych w dniu 19 lipca 1982 r., s Ibidem. 23

24 Spotyka siê czêsto opiniê, e stan wojenny w Polsce mia³ ³agodny przebieg. Bior¹c pod uwagê liczbê ofiar œmiertelnych, opinia ta wydaje siê prawdziwa, do tej pory jednak nie zosta³a sporz¹dzona kompletna lista ofiar. Znana jest jedynie liczba ofiar pacyfikacji strajkuj¹cych zak³adów pracy czy manifestacji ulicznych. Niektóre ofiary stanu wojennego prawdopodobnie na zawsze pozostan¹ anonimowe. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. zosta³y wy³¹czone wszystkie telefony, nie tylko zwyk³ych obywateli, ale te s³u b ratunkowych: placówek s³u by zdrowia, w tym pogotowia ratunkowego, i stra y po arnej. Zd³awienie kontrrewolucji okaza³o siê wa - niejsze od ycia ludzkiego, telefonów nie w³¹czono na przyk³ad podczas powodzi na u³awach. Wa nym dokumentem oceniaj¹cym przestrzeganie praw cz³owieka i obywatela w Polsce w stanie wojennym (obejmuje jednak tylko pierwszy rok) jest raport Komitetu Helsiñskiego 47 zaiste pouczaj¹ca lektura. I choæ nie uwzglêdniono w nim wszystkich skutków stanu wojennego, na przyk³ad fali emigracji i ucieczek z kraju 48, z raportu wynika, e stan wojenny by³ jednym z najbardziej ponurych okresów w historii PRL. Nie wdaj¹c siê w rozwa ania, czy stanu wojennego mo na by³o unikn¹æ, czy nie, mo na stwierdziæ, e na pewno by³ to dla Polski czas stracony. Nieœmia³e próby reform gospodarczych podjête w czasie stanu wojennego zakoñczy³y siê fiaskiem. Wed³ug oficjalnych danych, dochód narodowy w 1982 r. spad³ o 5,5 proc., a inflacja wzros³a o 100,8 proc. 49 mimo e nie by³o niszcz¹cych kraj strajków. NOTA EDYTORSKA Na tom Stan wojenny w dokumentach w³adz PRL ( ) sk³adaj¹ siê 54 nie publikowane dotychczas dokumenty pochodz¹ce z: Archiwum Akt Jawnych Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Centralnego Zarz¹du Zak³adów Karnych, Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwoœci, Archiwów Pañstwowych w: Gdañsku, Kielcach, Lublinie, odzi, Radomiu, Rzeszowie i we Wroc³awiu, Archiwum S¹du Okrêgowego we Wroc³awiu, Archiwum Zak³adowego Wielkopolskiego Urzê- 47 Prawa cz³owieka i obywatela w PRL Zob. dok. nr Rocznik Statystyczny 1983, Warszawa 1983, s. 69,

25 du Wojewódzkiego w Poznaniu, archiwum Stowarzyszenia Archiwum Solidarnoœci oraz Biura Udostêpniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamiêci Narodowej. Celem tomu jest jak najszersze zaprezentowanie Ÿróde³ pisanych, wytworzonych przez aparat w³adzy PRL, a dotycz¹cych genezy, przebiegu i skutków wprowadzenia w Polsce 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego. W publikacji zamieszczono miêdzy innymi materia³y operacyjne s³u b podleg³ych MSW, sprawozdania ze wspólnych posiedzeñ kierownictw MSW i MON, zapisy telekonferencji gen. Wojciecha Jaruzelskiego i Kazimierza Barcikowskiego z aktywem partyjnym (grudzieñ 1981 r.) i dyskusji na posiedzeniu Biura Politycznego (czerwiec 1982 r.) oraz rozmów prowadzonych przez dowódców jednostek wojskowych szturmuj¹cych kopalniê Wujek, a tak e protoko³y posiedzeñ komitetów wojewódzkich PZPR, Sztabu Operacji Lato 80 i wyniki badañ sonda owych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji jak równie oficjaln¹ korespondencjê. Ze wzglêdu na specyfikê prezentowanych Ÿróde³, trzeba je potraktowaæ krytycznie, weryfikuj¹c zawarte w nich informacje na podstawie innych Ÿróde³. Uk³ad Ÿróde³ jest chronologiczny. Ingerencje redakcyjne ograniczaj¹ siê do uzupe³nienia interpunkcji, uwspó³czeœnienia ortografii oraz ujednolicenia zapisu dat i skrótów. Wszelkie wyró nienia w oryginalnym tekœcie dokumentu, dokonane przez jego twórcê (rozspacjowanie, wersaliki, podkreœlenia) oddano za pomoc¹ czcionki wyt³uszczonej, z wyj¹tkiem nazwisk i pseudonimów. Informacje biograficzne zosta³y umieszczone w Indeksie osobowym. Przy opracowywaniu przypisów korzystano g³ównie z publikacji dokumentacyjno-ÿród³owych 50. W kwerendzie archiwalnej uczestniczyli pracownicy oddzia³ów Instytutu Pamiêci Narodowej: Ma³gorzata Choma (Lublin), S³awomir Cenckiewicz (Gdañsk), Tomasz Danilecki (Bia³ystok), ukasz Kamiñski (Wroc³aw), Marek 50 D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej , Warszawa 1989; W. Janowski, A. Kochañski, Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR , pod red. K. Persaka, Warszawa 2000; T. Mo³dawa, Ludzie w³adzy W³adze pañstwowe i polityczne Polski wed³ug stanu na dzieñ 28 II 1991, Warszawa 1991; Opozycja w PRL. S³ownik biograficzny , t. 1, pod red. J. Skórzyñskiego, Warszawa 2000; M. Pernal, J. Skórzyñski, Kalendarium Solidarnoœci , Warszawa 1990; Przeciw Solidarnoœci ; Solidarnoœæ XX lat historii, Warszawa 2000; Stan wojenny w Polsce. Dokumenty i materia³y archiwalne , pod red. T. Walichnowskiego, Warszawa 2001; Stan wojenny w Polsce. Kalendaria... 25

26 Lasota (Kraków), Jaros³aw Neja (Katowice), Pawe³ Piotrowski (Wroc³aw), Jan Pisuliñski (Rzeszów), Leszek Próchniak ( ódÿ), Tadeusz Ruzikowski (Warszawa), Zbigniew Solak (Kraków), Robert Spa³ek (Warszawa), Przemys³aw Zwiernik (Poznañ). Autorzy opracowania poczuwaj¹ siê do obowi¹zku podziêkowania im za wspó³pracê. Odrêbne s³owa podziêkowania nale ¹ siê kierownictwu Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dr. Tadeuszowi Krawczakowi i W³odzimierzowi Janowskiemu, którzy udzielili daleko id¹cej pomocy w prowadzeniu kwerendy. Warszawa, grudzieñ 2001 r. Bogus³aw Kopka, Grzegorz Majchrzak 26

27 WYKAZ SKRÓTÓW AAJ KPRM Archiwum Akt Jawnych Kancelarii Prezesa Rady Ministrów AAN Archiwum Akt Nowych AM Akademia Medyczna AMS Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwoœci AP Archiwum Pañstwowe ASG Akademia Sztabu Generalnego ASO Archiwum S¹du Okrêgowego bhp bezpieczeñstwo i higiena pracy BP Biuro Polityczne BUiAD IPN Biuro Udostêpniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamiêci Narodowej BWP (BeWuPe) bojowy wóz piechoty ChSS Chrzeœcijañskie Stowarzyszenie Spo³eczne CIA (z ang. Central Intelligence Agency) Centralna Agencja Wywiadowcza (w USA) CK SD Centralny Komitet Stronnictwa Demokratycznego CW centrala wojewódzka CZZK Centralny Zarz¹d Zak³adów Karnych DTV Dziennik Telewizyjny DYSOR Dy urny Sztab Operacyjny Rz¹du DzU Dziennik Ustaw DZBR Dolnoœl¹skie Zak³ady Bia³oskórniczo-Rêkawicznicze EKG elektrokardiogram JN ront Jednoœci Narodu T abryka o ysk Tocznych SC abryka Samochodów Ciê arowych SO abryka Samochodów Osobowych WŒ abryka Wagonów Œwidnica GSR Gdyñska Stocznia Remontowa GUC G³ówny Urz¹d Ce³ 27

28 GZP WP G³ówny Zarz¹d Polityczny Wojska Polskiego HCP Hipolit Cegielski, Zak³ady Przemys³u Metalowego w Poznaniu HiL Huta im. Lenina IBJ Instytut Badañ J¹drowych IPN Instytut Pamiêci Narodowej KBW Kombinat Budownictwa Wêglowego KC BPK Komitet Centralny Bu³garskiej Partii Komunistycznej KC KPZR Komitet Centralny Komunistycznej Partii Zwi¹zku Radzieckiego KC [PZPR] Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KD Komitet Dzielnicowy KG MO Komenda G³ówna Milicji Obywatelskiej KIK Klub Inteligencji Katolickiej kk kodeks karny KK Komitet Krakowski KK NSZZ Solidarnoœæ Komisja Krajowa Niezale nego Samorz¹dnego Zwi¹zku Zawodowego Solidarnoœæ K PZPR Komitet ódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KM [PZPR] Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KOK Komitet Obrony Kraju KOR Komitet Obrony Robotników KOWzP Komitet Obrony Wiêzionych za Przekonania kpk kodeks postêpowania karnego KPN Konfederacja Polski Niepodleg³ej KS MO Komenda Sto³eczna Milicji Obywatelskiej KSS-KOR Komitet Samoobrony Spo³ecznej KOR KU Komitet Uczelniany KW MO Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej KW [PZPR] Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 28