Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego jako narzędzie do organizacji ruchu turystycznego na obszarze Tatr

Transkrypt

1 Paweł Krąż, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Geografii Fizycznej Elżbieta Krąż, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Geografii Fizycznej Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego jako narzędzie do organizacji ruchu turystycznego na obszarze Tatr Abstrakt: Organizacja ruchu turystycznego na obszarze Tatr, poza ochroną środowiska, powinna opierać się również na zapewnieniu bezpieczeństwa poruszających się tam turystów. W dobie coraz większej liczby turystów odwiedzających Tatry nie jest to zadaniem łatwym. W pracy przedstawiono próbę oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego na wypadkowość w różnych typach krajobrazu, wydzielonych w Tatrach Polskich na podstawie dwóch porządków przestrzennych pasowości i piętrowości środowiska przyrodniczego. Stopień bodźcowości środowiska przyrodniczego jest inny dla każdego z wydzielonych typów krajobrazu, który cechuje się odmiennym funkcjonowaniem tego środowiska. Pozwala to na wyodrębnienie obszarów, w których istnieje potencjalne ryzyko wystąpienia większej lub mniejszej liczby wypadków. Dla uzasadnienia słuszności powyższej metody przeanalizowano wypadki, do których doszło w wybranych latach dekady Okazuje się, że liczba wypadków jest ściśle uzależniona od stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego. Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego na wypadkowość w Tatrach Polskich mogłaby spełniać ważną rolę w organizacji ruchu turystycznego na tym obszarze. Słowa kluczowe: ocena, środowisko przyrodnicze, turystyka, wypadki, Tatry Wstęp W ostatnich kilkudziesięciu latach wzrasta z roku na rok liczba turystów odwiedzających Tatry. W każdym roku minionej dekady liczba turystów odwiedzających Tatrzański Park Narodowy przekraczała dwa i pół miliona osób (Skawiński P., 2010). Zjawisku uprawiania turystyki górskiej towarzyszą niestety wypadki. Są one efektem braku świadomości turystów o ryzyku i niebezpieczeństwach związanych z uprawianiem turystyki w Tatrach. Na zaistnienie wypadków wpływa wiele czynników, które można podzielić na subiektywne i obiektywne. Do przyczyn subiektywnych zalicza się m.in. brak przygotowania turysty do przebywania w środowisku gór wysokich (niewłaściwy ubiór, brawura itp.). Za przyczyny

2 136 Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I obiektywne uznać można zróżnicowane warunki środowiska przyrodniczego, implikujące nieszczęśliwe wypadki (Krąż E., Balon J., 2012). O wypadkach w górach mówi się zwykle niewiele. Zazwyczaj po jakimś nieszczęśliwym wydarzeniu dopiero wybuchają różnego rodzaju dyskusje, tak jak miało to miejsce 28 stycznia 2003 roku, kiedy wydarzył się tragiczny wypadek licealistów z Tych. Dyskusje te często mają charakter bardzo burzliwy i zwykle można o nich usłyszeć w mediach, trwają one pewien czas i cichną. Organizacja ruchu turystycznego w Tatrach, która uwzględniałaby minimalizację liczby wypadków, nie należy dzisiaj do zadań łatwych. Należy zwrócić uwagę, że wszelkiego rodzaju działania podejmowane na obszarze parków narodowych winny być podporządkowane w pierwszej kolejności idei ochrony przyrody (Sondel J., 2006). Tatrzański Park Narodowy, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz inne organizacje prowadzą akcję informacyjną, dotyczącą zagrożenia turystów w górach, niestety docierają one jednak do wąskiej grupy turystów. Przy organizacji takiego ruchu turystycznego, którego jednym z priorytetów byłoby minimalizowanie liczby nieszczęśliwych wypadków, należy uwzględniać warunki środowiska przyrodniczego, które mają wpływ na ich zaistnienie. Rozpoznanie czynników środowiskowych mogłoby być jednym z narzędzi przy organizacji i zarządzaniu ruchem turystycznym na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego. Celem autorów jest ocena bodźcowości warunków środowiska przyrodniczego polskich Tatr, które wpływają na zaistnienie wypadków, a także propozycja jej praktycznego zastosowania w zarządzaniu ruchem turystycznym. Obszar badań Obszar badań obejmuje polską część Tatr o powierzchni około 190 km 2. Pod względem fizycznogeograficznym Tatry Polskie są częścią makroregionu, należącego do podprowincji Centralne Karpaty Zachodnie. W obrębie tego makroregionu można wyróżnić dwie mniejsze jednostki (mezoregiony): Tatry Wysokie (Wschodnie) i Tatry Zachodnie (Kondracki J., 1994; Balon J. i in., 1995). Tatry zbudowane są ze skał trzonu krystalicznego (granitoidy, gnejsy i łupki metamorficzne) oraz z okalającej go od północy osłony skał mezozoicznych i paleogeńskich (Książkiewicz M., 1953). Współczesna rzeźba Tatr jest związana z działalnością lodowców w plejstocenie, procesów krasowych oraz współczesnych procesów fluwialnych (Klimaszewski M., 1988). Tatry leżą w strefie umiarkowanej ciepłej, w klimacie przejściowym. Charakterystyczną cechą klimatu Tatr jest jego pionowa zmienność, która warunkuje występowanie pięter klimatycznych (Hess M., 1965). Na obszarze Tatr występuje bogactwo oraz różnorodność zjawisk wodnych (rzeki, jeziora, wodospady, przepływy podziemne itp.), które nagromadzone są na niewielkiej powierzchni i rozwijają się pod wpływem bardzo zróżnicowanego środowiska przyrodniczego (Ziemońska Z., 1974). Budowa geologiczna oraz klimat są w Tatrach głównymi czynnikami glebotwórczymi. Głównymi typami gleb na tym obszarze są gleby inicjalne oraz szkieletowe położone w wyższych piętrach

3 Sympozjum geograficzne w Gdańsku 137 gór (Skiba S., 1995). Specyficzne warunki środowiska przyrodniczego Tatr pozwalają na występowanie tutaj niepowtarzalnej bioróżnorodności gatunkowej, zarówno w szacie roślinnej, jak i świecie zwierząt (Radwańska-Paryska Z., 1974; Głowaciński Z., 1996). Metody pracy Tok postępowania badawczego obejmuje dwa etapy: 1. Ocenę bodźcowości środowiska przyrodniczego w typach krajobrazu, wyróżnionych na podstawie dwóch porządków przestrzennych pasowości i piętrowości fizycznogeograficznej. 2. Weryfikację oceny poprzez analizę miejsc i liczby wypadków na obszarze Tatr Polskich. Jako pole podstawowe oceny przyjęto jednostki przestrzenne wyróżnione na podstawie koncepcji porządków przestrzennych, które zaproponował J. Balon (2007). Pod uwagę wzięto dwa porządki przestrzenne porządek pasowy i porządek piętrowy. Porządek pasowy (pasowość środowiska) jest to prawidłowa zmienność cech środowiska, która związana jest głównie ze zróżnicowaniem tektoniki (Balon J., 2007). W porządku pasowym w Tatrach od północy można wyróżnić: pas krystaliczny, pas wierchowy, pas reglowy i pas fliszowy. Porządek piętrowy (piętrowość środowiska) jest to prawidłowa zmienność cech środowiska, która związana jest ze zmianą wysokości bezwzględnej (Balon J., 1991). W Tatrach J. Balon (1991) wyróżnił cztery piętra fizycznogeograficzne: piętro leśne, piętro kosodrzewiny, piętro alpejskie i piętro subniwalne. W niniejszej pracy piętro leśne zostało podzielone na dwa piętra: leśne dolne i leśne górne. W efekcie nałożenia na siebie porządku pasowego i piętrowego (ryc. 1) otrzymano jednostki przestrzenne, które można traktować jako typy krajobrazu (Balon J., 2010). Każda taka jednostka cechuje się odmiennym funkcjonowaniem, organizacją oraz strukturą środowiska przyrodniczego. Dzięki temu otrzymano 14 typów krajobrazu (opisane przez pasowość i piętrowość fizycznogeograficzną), które podlegały ocenie. Tabela 1. Czynniki środowiskowe wzięte pod uwagę w ocenie Grupa czynników Litologiczno-morfologiczne Meteorologiczno-klimatyczne Biotyczne relief usłonecznienie flora nachylenie zachmurzenie fauna procesy stokowe opady atmosferyczne temperatura wiatr pokrywa śnieżna burza mgła Źródło: Opracowanie własne.

4 138 Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I W obrębie każdego typu krajobrazu oceniano bodźcowość środowiska przyrodniczego, a więc czynniki, które przyczyniają się do możliwości wystąpienia wypadku. Wybrano 13 czynników środowiskowych, które przyporządkowane zostały do 3 grup (tabela 1): litologiczno-morfologicznej, meteorologiczno-hydrologicznej i biotycznej. W każdej z nich wydzielono poszczególne czynniki, od 2 (czynniki biotyczne), przez 3 (czynniki litologiczno-morfologiczne) po 8 (czynniki meteorologiczno-hydrologiczne). Znaczenie oddziaływania czynnika oceniane było w skali od 1 do 3, gdzie: 1 odpowiadało znaczeniu niewielkiemu, 2 średniemu i 3 dużemu. Sumy uzyskanych punktów w każdym typie krajobrazu określają jego stopień bodźcowości. Wyróżniono cztery stopnie bodźcowości: bardzo słabą 23 pkt, słabą od 24 do 26 pkt, umiarkowaną od 27 do 32 pkt, silną 33 pkt. Ryc. 1. Piętrowość i pasowość fizycznogeograficzna Tatr Polskich (wg J. Balona, 2005) Do weryfikacji oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego posłużyły karty wypraw ratunkowych Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, z wybranych sześciu lat dekady (2001, 2002, 2004, 2007, 2009, 2010). Przeanalizowano blisko 1000 kart wypadków, z których wybrano 786 kart reprezentatywnych. Pozwoliło to stworzyć bazę danych, w której uwzględniono miejsca, jak i liczbę zaistniałych wypadków. Karty wypadków są narzędziem niedoskonałym przez to, że wypełniane były one przez różne osoby, a także metody ich wypełniania ulegały na przestrzeni lat zmianom. Jednak są one jedynym i bezcennym źródłem informacji o wypadkach w Tatrach Polskich. Utworzona baza danych ma na celu skorelowanie stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego z miejscami oraz liczbą wypadków w Tatrach.

5 Sympozjum geograficzne w Gdańsku 139 Wyniki W przeprowadzonej ocenie (tabela 2) żaden typ krajobrazu nie uzyskał maksymalnie możliwej liczby punktów 39. Największą sumę (33 pkt) uzyskanych w ocenie punktów posiadają typy środowiska w pasie krystalicznym w piętrze alpejskim i kosodrzewiny (Ka i Kk), które charakteryzuje silna bodźcowość środowiska. Cztery typy krajobrazu uzyskały sumy punktów z przedziału pkt typ krajobrazu w pasie krystalicznym w piętrze subniwalnym (Ks), typ krajobrazu w pasie wierchowym w piętrze alpejskim i kosodrzewiny (Wa i Wk) oraz typ krajobrazu w pasie reglowym w piętrze kosodrzewiny (Rk). Wymienione wyżej typy krajobrazu charakteryzują się umiarkowaną bodźcowością środowiska przyrodniczego. Dwa typy krajobrazu w pasie krystalicznym w piętrze leśnym górnym (Klg) oraz w pasie wierchowym w piętrze leśnym górnym (Wlg) uzyskały po 24 pkt i charakteryzują się słabym stopniem bodźcowości środowiska przyrodniczego. Sześć typów krajobrazu uzyskało sumę punktów z przedziału pkt i charakteryzują się słabą bodźcowością środowiska przyrodniczego. Typy te reprezentują krajobrazy w pasie krystalicznym w piętrze leśnym dolnym (Kld), w pasie wierchowym w piętrze leśnym dolnym (Wld), w pasie reglowym w piętrze leśnym górnym (Rlg), w pasie reglowym w piętrze leśnym dolnym (Rld), oraz w dwóch piętrach leśnych pasa fliszowego (Flg i Fld). Żaden typ krajobrazu nie uzyskał najmniejszej możliwej sumy punktów (13). Rozmieszczenie przestrzenne stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego przedstawia zamieszczona mapa (ryc. 2). Zmiany bodźcowości środowiska w Tatrach mają charakter stopniowy i skokowy (zmiana o 2 stopnie). Obszary charakteryzujące się różnym stopniem bodźcowości mają zróżnicowane wymiary w zakresie długości i szerokości. Rozmieszczenie bodźcowości środowiska przyrodniczego ma charakter mozaikowy, jednak nawiązuje do układu zmieniającego się pasowo. Północne części Tatr Polskich charakteryzują się bardzo słabą bodźcowością środowiska przyrodniczego. Miejscami ten stopień bodźcowości środowiska sięga jednak głęboko w Tatry. Turysta poruszający się po Tatrach, od wylotów Doliny Chochołowskiej i Kościeliskiej do schronisk położonych w tych dolinach, przebywa w terenie o bardzo słabej bodźcowości środowiska przyrodniczego. Zatem w tym rejonie istnieje mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków turystycznych, które będą spowodowane czynnikami środowiskowymi. Podobnie jest na szlaku od Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka; w większości odcinek tego szlaku przebiega w rejonie o bardzo słabej bodźcowości i dopiero w rejonie Wanty wkracza w obszar o wyższym stopniu (słabym). Rejony szczególnie cenne i bardzo atrakcyjne turystycznie, a także ważniejsze szczyty i przełęcze, na które wyprowadzają znakowane szlaki turystyczne, znajdują się w obszarach, w których stopień bodźcowości jest silny, a tylko miejscami umiarkowany. Bodźcowość silna występuje w południowej części Tatr Zachodnich oraz Wysokich, z niewielkimi obszarami enklaw o umiarkowanej bodźcowości środowiska przyrodniczego.

6 140 Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I Tabela 2. Ocena stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego w typach krajobrazu Czynnik Typ krajobrazu relief nachylenie procesy stokowe usłonecznienie zachmurzenie opady temperatura wiatr pokrywa śnieżna burza mgła flora fauna Suma pkt Stopień bodźcowości Ks umiarkowana Ka silna Kk silna Klg słaba Kld bardzo słaba Wa umiarkowana Wk umiarkowana Wlg słaba Wld bardzo słaba Rk umiarkowana Rlg bardzo słaba Rld bardzo słaba Flg bardzo słaba Fld bardzo słaba Źródło: Opracowanie własne. Ryc. 2. Mapa bodźcowości środowiska przyrodniczego Tatr Polskich Źródło: Opracowanie własne.

7 Sympozjum geograficzne w Gdańsku 141 W celu zweryfikowania prawidłowości oceny oraz wyróżnionych obszarów charakteryzujących się danym stopniem bodźcowości przeanalizowano, w których miejscach w Tatrach zdarzają się wypadki oraz jaka jest ich liczba. Okazuje się, że istnieje duża zależność między stopniem bodźcowości środowiska przyrodniczego a miejscami oraz liczbą nieszczęśliwych wypadków w Tatrach Polskich. Na mapie (ryc. 3) przedstawiono miejsca wraz z liczbą wypadków z wybranych lat dekady łączna liczba wszystkich wypadków to 786, do których doszło w 230 miejscach na obszarze Tatr Polskich. Jak wynika z przestrzennego rozmieszczenia wypadków w Tatrach, można wyróżnić pewne obszary ich znacznej koncentracji (miejsca i liczba). Wypadki skupiają się głównie w rejonie Orlej Perci (zarówno w obrębie samej grani, jak i w pobliżu szlaków dojściowych). Drugim rejonem koncentracji wypadków są okolice Rysów oraz grani Mięguszowieckich Szczytów, gdzie znajdują się liczne drogi wspinaczkowe w Tatrach. Trzeci obszar znacznego nagromadzenia wypadków to rejon Giewontu i Czerwonych Wierchów. Obszary te charakteryzują się silną oraz umiarkowaną bodźcowością środowiska przyrodniczego. Ryc. 3. Mapa rozmieszczenia wypadków w Tatrach Polskich na tle bodźcowości środowiska przyrodniczego Źródło: Opracowanie własne. Tatry Zachodnie, pomimo tego, że po części charakteryzują się silną bodźcowością środowiska przyrodniczego, nie odznaczają się tak dużą liczbą wypadków. Związane jest to głównie z mniejszą liczbą szlaków turystycznych, które poprowadzone są przez obszary o charakterze silnie bodźcowym. Rozmieszczenie pozostałych wypadków w obszarach o słabszej bodźcowości środowiska wydaje się przypadkowe w odniesieniu do powyższej koncepcji. Z pewnością należałoby doszukiwać się innych czynników, które je powodują. Mogą to być zarówno czynniki środowiskowe, które zostały pominięte w ocenie, jak też inne czynniki pozaprzyrodnicze. Wiele wypadków zdarza się na granicy obszarów o odmiennym stopniu bodźcowości środowiska przyrodniczego. Świadczy to o dużym zróżni-

8 142 Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I cowaniu cech środowiska przyrodniczego Tatr między poszczególnymi typami krajobrazu, a także o jego dużym wpływie na zaistnienie nieszczęśliwych wypadków. Dyskusja i wnioski Przedstawiona w artykule ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego, wyróżnienie obszarów o danym stopniu bodźcowości oraz ich korelacja z dotychczasowymi wypadkami w Tatrach Polskich mogłaby posłużyć jako narzędzie do organizacji ruchu turystycznego. Nadrzędnym celem organizacji i zarządzania ruchem turystycznym powinno być bezpieczne przebywanie i poruszanie się każdego turysty w obrębie parku. Wyróżnione obszary o danym stopniu bodźcowości mogłyby, przy uwzględnieniu innych czynników, posłużyć do sporządzenia map ryzyka i zagrożeń turystów. Określenie samego stopnia bodźcowości może nie dać oczekiwanego rezultatu przy realizacji zadania minimalizacji liczby wypadków. Należy liczyć się z tym, że poza środowiskiem przyrodniczym istnieje szereg innych czynników, które mogą spowodować wypadek. Dlatego też przy organizacji ruchu turystycznego należałoby kierować się również innymi przesłankami nie umniejszając oczywiście roli wpływu samego środowiska przyrodniczego. Obecnie zarządzanie ruchem turystycznym na obszarze Tatr jest zadaniem bardzo trudnym i złożonym. Jednak przy jego organizacji należy zwrócić szczególną uwagę na wartość życia ludzkiego. Istnieje szereg możliwości, które mogą przyczynić się do zminimalizowania liczby wypadków na obszarze Tatr. Można wprowadzić pewne ograniczenia: ilościowe (np. pewna liczba turystów wchodzi na szlak w odpowiednich odstępach czasu, wprowadzenie specjalnych pakietów ubezpieczeń); przestrzenne (np. wyłączenie z uprawiania turystyki pewnej przestrzeni); czasowe (np. wprowadzenie ograniczenia czasowego dla uprawiania turystyki na szlakach o podwyższonym stopniu ryzyka). Wdrożenie takich lub innych działań na obszarze Tatr spotkać się może z dezaprobatą i sprzeciwem różnych grup społecznych. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim: turystów, mieszkańców Zakopanego i okolic (dla których dochód z turystyki jest głównym źródłem utrzymania), jak również przedstawicieli władz lokalnych. Na obszarze Tatr dochodzi do konfliktu różnych interesów (m.in. ochrona przyrody, bezpieczeństwo turystów itp.), co utrudnia jednoznaczne określenie właściwego organu, zdolnego do wprowadzenia wymienionych działań. Pewne regulacje mogłyby zostać wprowadzone przez Komisję Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK, która zajmuje się organizacją ruchu turystycznego na obszarach górskich. Podkreślić należy, że gospodarzem i zarządcą obszaru Tatr jest Tatrzański Park Narodowy, którego główną ideą jest ochrona przyrody, a to w jego gestii byłoby wprowadzenie wyżej wymienionych rozwiązań. Ze względu na trudność wprowadzenia takich radykalnych, niejednokrotnie kontrowersyjnych rozwiązań, dobrym wyjściem byłoby wprowadzenie działań miękkich w organizację ruchu turystycznego. Działania takie polegałyby przede wszystkim na informowaniu turystów o zagrożeniu, jakie wynika z poruszania się w górach. Tego typu zadań winny podjąć się Tatrzański Park Narodowy oraz Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, jak i inne organizacje. Pozwoli to na wzrost świadomości społecznej na temat ryzyka, związanego z uprawianiem turystyki

9 Sympozjum geograficzne w Gdańsku 143 w górach. Dzięki temu pojawi się szansa, że liczba wypadków będzie mniejsza, a w efekcie wydatki państwa na bardzo drogie akcje ratunkowe będą ograniczone do minimum. Zaprezentowana metoda oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego jest wyłącznie próbą znalezienia pewnego rozwiązania w organizacji ruchu turystycznego, które dążyłoby do ograniczenia liczby wypadków. Obarczona jest ona wieloma niedokładnościami metodologicznymi, jednak stanowi zapewne jedną z niewielu spotykanych w dzisiejszej literaturze, a szczególnie tatrzańskiej, prób powiązania warunków środowiska przyrodniczego z nieszczęśliwymi wypadkami turystycznymi i zapewne zasługuje na dalsze badania, które pomogą w rozwiązaniu wielu problemów. Bibliografia Balon J., 1991, Piętrowość w środowisku przyrodniczym Tatr, Czasopismo Geograficzne, 62 (4) Balon J., 2005, Spatial order in the natura environment of the Polish Tatra Mts., W: B. Obrębska- -Starkel, K. German (red.), Structure of the natular environment sustainable development, Prace geograficzne IGIP UJ, 115 Balon J., 2007, Porządki przestrzenne syntetyczna wizja krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu XXIII, Kraków Balon J., 2010, Typy krajobrazu jako narzędzie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym Tatr, W: Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, T. III, Człowiek i środowisko, TPN i PTPNoZ, Zakopane Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne, W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Głowaciński Z., 1996, Świat zwierząt, W: Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 23 Klimaszewski M., 1988, Rzeźba Tatr Polskich, PWN, Warszawa Kondracki J., 1994, Geografia Polski, Mezoregiony fizycznogeograficzne, PWN, Warszawa Krąż E., Balon J., 2012, Wpływ warunków naturalnych na występowanie wypadków w polskich Tatrach, Prace Geograficzne UJ, 128 Książkiewicz M., 1953, Karpaty, W: M. Książkiewicz, J. Samsonowicz (red.), Zarys geologii Polski, PWN, Warszawa Radwańska-Paryska Z., 1974, Roślinność tatrzańska, Czasopismo Geograficzne, 45 Skawiński P., 2010, Zarządzanie ruchem turystycznym w Tatrzańskim Parku Narodowym, Folia Turistica, Turystyka i ekologia, 22, AWF, Kraków Skiba S., 1995, Pokrywa glebowa, W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Sondel J., 2006, Prawne aspekty uprawiania turystyki na obszarach chronionych, Folia Turistica, 17 Ziemońska Z., 1974, O hydrografii polskich Tatr, Czasopismo Geograficzne, 45