Telewizyjna reklama polityczna w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego

Transkrypt

1 Artykuł pobrano ze strony eioba.pl Telewizyjna reklama polityczna w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego Istotą każdej kampanii wyborczej jest komunikacja. Zasadniczym jej celem jest dostarczenie wyborcy spójnego przekazu, który dotyczy przede wszystkim wizerunku kandydata i programu. Po szczegółowej analizie rynku politycznego oraz po przygotowaniu strategii, które są pierwszym krokiem w każdego rodzaju marketingu, należy zaprezentować produkt polityczny. Współcześnie kampania wykorzystuje do celów komunikacji przede wszystkim media masowe, gdyż są one najskuteczniejszym nośnikiem reklamy politycznej. Reklama polityczna jest jedną z podstawowych technik marketingu politycznego, która stanowi ważny czynnik wpływu na decyzję wyborczą i spełnia istotną funkcję w kampanii wyborczej, zarówno z perspektywy wyborcy, jak i kandydata. Reklama po raz pierwszy została zastosowana w Stanach Zjednoczonych stała się narzędziem kampanii o wielkim znaczeniu, nawet w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja, gdzie płatne reklamy telewizyjne są zakazane w stacjach telewizyjnych. Pierwsza seria reklam telewizyjnych została wyemitowana przy okazji kampanii prezydenckiej Dwighta Eisenhowera w 1952 roku. Reklama polityczna jest formą komunikowania politycznego właśnie za pośrednictwem mediów masowych, a jej celem jest przekonanie wyborców, aby głosowali na kandydata lub daną partię. Spełnia ona funkcję informacyjną i perswazyjną. Stanowi nieosobistą prezentację i promocje idei, dóbr lub usług przez określonego sponsora. Reklama polityczna jest różnie definiowana. Jedni twierdzą, iż jest to kontrolowany przez kandydata przekaz wiadomości, który za odpowiednią opłatą ma trafić do jak największej części publiczności. Inni z kolei, iż jest to proces komunikacyjny, dzięki któremu kandydat polityczny nabywa okazję, by przedstawić odbiorcom, za pomocą kanału masowej komunikacji, przekaz polityczny w celu wpłynięcia na ich polityczne postawy. Ze względu na treść, reklamy polityczne w mediach elektronicznych podzielić można na reklamy przedstawiające kandydata, reklamy problemowe dotyczące spraw, które określone zostają we wcześniejszych badaniach sondażowych rynku oraz reklamy negatywne atakujące przeciwnika politycznego bądź jego dokonania. W mojej pracy skoncentruję się na przedstawieniu jednego z trzech podstawowych typów reklamy politycznej ze względu na cechy środków przekazu, czyli reklamy audiowizualnej, nadawanej za pomocą telewizji wykorzystanej w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego. Omawiając ten typ reklamy politycznej przytoczę poszczególne metody i techniki tj. gadające głowy, reklamę przypominającą kandydata, reklamę świętości, reklamę dokumentalną. Omówię także technikę tzw. dania świadectwa potwierdzenia, reklamę dobrego samopoczucia, reklamę zmieniającą wizerunek, reklamę w tył i w przód, inforeklamę oraz reklamę negatywną. Na zakończenie przedstawię funkcje i wpływ reklamy politycznej w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego. ROZDZIAŁ I Telewizja jest największym i najskuteczniejszym medium komunikacji z tego faktu, iż ma ona największy wpływ na kształtowanie postaw wyborców, które decydują o wyborze zachowania. Telewizja jest medium najbardziej masowym oraz jest najważniejszym źródłem informacji dla ludzi. Cieszy się ona ponadto największym zaufaniem pośród odbiorców mediów masowych. Telewizja cieszy się także najatrakcyjniejszym przekazem, ponieważ jest on najbardziej rzeczywisty. Tworzy wizerunki, które trudno wymazać, najbardziej oddziałuje na emocje. Reklama polityczna w telewizji Ryszarda Grobelnego przezwycięża selekcję publiczności na tle partyjnego przywiązania. Była kierowana i do ludzi o wyrobionych poglądach politycznych, jak również do osób, które szukały jakiejś opcji alternatywnej. Mimo tego że była narażona na wybiórczą uwagę, zapamiętanie i spostrzeganie. To właśnie sztab Ryszarda Grobelnego na reklamę telewizyjną przeznaczył więcej środków. Warto zaznaczyć, że co kadencję nadawał w telewizji coraz więcej spotów reklamowych, a ich koszt wzrastał coraz bardziej. Najważniejsza w działaniu marketingowym sztabu wyborczego Ryszarda Grobelnego była kwestia powtarzalności, czas spotów, ich format oraz działanie reklam na emocje. W krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych reklamy są nastawione głównie na emocje w przeciwieństwie do krajów azjatyckich, w których to reklamy ukazują produkt polityczny i nie tylko jako coś racjonalnego. Jedna reklama powinna być obejrzana od 3 do 5 razy, aby przekaz wpłynął nie tylko na procesy poznawcze, ale również postawy i prawdopodobne zachowania. Najpopularniejszą formą telewizyjnej reklamy politycznej sztabu wyborczego Ryszarda Grobelnego były 5 minutowe, 60 i 30 sekundowe filmy nadawane najczęściej w czasie największej oglądalności, czyli od godziny do albo przy okazji programów o największej oglądalności. Na polskim rynku reklamowym dominują jednak reklamy 30 sekundowe, tak też było w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego. Reklama telewizyjna Ryszarda Grobelnego miała charakter informacyjny, który występuje głównie w momencie gdy

2 kandydat nie jest jeszcze dobrze znany i gdy celem jest zjednywanie sobie pierwszych zwolenników. Reklama ta miała także charakter nakłaniający, który szczególne znaczenie przybierał w stadium konkurencyjnym między poszczególnymi kandydatami. Celem takich działań było tutaj zjednanie jak największej ilości zwolenników. Większość reklam należało właśnie do tej kategorii. Często reklamy Ryszarda Grobelnego przybierały charakter reklam porównawczych. Polegało to na tym, iż poprzez porównanie jednej opcji programowej z drugą w jednej wymieniane są same zalety, a w drugiej same wady, tym samym przeciwna opcja zostaje zdyskwalifikowana. Pojawiła się też w kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego reklama przypominająca. Była ona emitowana głównie wtedy, gdy kampania dobiegała końca przed ciszą wyborczą. Właśnie tych reklam było najwięcej i miały one największą częstotliwość. Ich celem było przypominanie o istnieniu kandydata. Reklamy przypominające często nabierały charakteru reklam wzmacniających, których celem było umocnienie wyborcy Ryszarda Grobelnego, iż dokonał właściwego wyboru. ROZDZIAŁ II Reklama audiowizualna jest takim typem reklamy, która wykorzystuje kino, filmy, wideo, sieci komputerowe oraz telewizję. Dzięki takim technikom można pojawić się osobiście w kilkudziesięciu miejscach jednocześnie. Ich celem jest dać wyborcom poczucie obecności kandydata. Przekaz satelitarny ułatwiał aktywną kampanię Ryszarda Grobelnego, szczególnie na różnych rynkach medialnych. Realizowane były przykładowo konferencje prasowe prowadzone na żywo z kilkoma stacjami z jednocześnie. Sieci komputerowe stanowią przyszłość marketingu politycznego. W tej kampanii wyborczej w szerokim stopniu ta technika była stosowana poprzez tzw. czata, czyli prowadzenie rozmów z wyborcami Ryszarda Grobelnego przez internet. Technika ta szczególnie sprawdziła się podczas ostatnich wyborów samorządowych na prezydenta Poznania. Przy tworzeniu reklamy wyborczej sztab wyborczy Ryszarda Grobelnego ustalił cele jakie chce się osiągnąć. Cele te wynikały z wcześniejszych decyzji dotyczących rynku docelowego, pozycjonowania rynku oraz marketing mix. Marketing mix są to różnorodne powiązania różnych przedsięwzięć marketingowych w celu wytworzenia przychylnej atmosfery dla głównego ogniwa rynku politycznego, czyli transakcji sprzedaży kupna w dniu wyborów. Reklamę polityczną w kampanii Ryszarda Grobelnego charakteryzowały trzy fazy. Najpierw przedstawiono kandydata, dominowały więc reklamy mówiące o rodzinie, przyjaciołach kandydata, jego pracy, hobby itp. Reklamy przedstawiające kandydatów cechowała duża skuteczność. Odpowiednia intensywność tego typu reklamy zapewniała osiągnięcie celu czyli uczynienie kandydata osobą znaną i publicznie rozpoznawalną. Druga faza to przedstawianie programu kandydata oraz sposobu jego realizacji. Polegała ona na tym, że w jednej reklamówce tzw. spocie przedstawione były nie więcej niż trzy problemy. Bardzo często są były to kwestie odnoszące się do emocji odbiorców. Natomiast ostatnia faza była spokojna i polegała na pozytywnym przekazie podsumowania pierwszej i drugiej fazy, czyli przedstawienia kandydata i jego programu. Mówi się, że gdyby nie było telewizji nie byłoby Ryszarda Grobelnego. Kamera rejestrowała wszystkie jego spotkania wyborcze i właśnie materiały o cechach reporterskiej relacji z wieców i spotkań wykorzystywane były głównie w audycjach wyborczych. Reklama audiowizualna cieszyła się niezmiernie dużą popularnością. Najwyższy profesjonalizm w odniesieniu do reklamy telewizyjnej wykazał sztab Ryszarda Grobelnego. Polityk był zawsze dobrze wyeksponowany. Zyskał sobie wielu zwolenników, nie dzięki swoim koncepcjom, a dzięki odpowiedniej charakteryzacji oraz dobrze przygotowanej reklamie politycznej. ROZDZIAŁ III Najłatwiej i najskuteczniej daje się reklamować właśnie polityków. Człowieka łatwo można pokazać, zaprezentować, stworzyć mu wymagany wizerunek. Można go zachwalać, kamuflować jego wady fizyczne czy psychiczne, dostrajać jego biografię, eksponować osiągnięcia i pomniejszać niepowodzenia czy porażki. W tym celu stosuje się szereg technik marketingowych. W kampanii wyborczej Ryszarda Grobelnego wykorzystano szereg technik, które zostaną poniżej omówione Gadające głowy to taka forma reklamy w kampanii u Ryszarda Grobelnego, która polegała na tym, iż pokazany mówił bezpośrednio do wyborcy patrząc prosto w kamerę. Zgodnie z zasadą prymatu całości nad częścią w percepcji obrazu ważne jest tło, miejsce w jakim widziany był kandydat. Liczyły się takie symbole i rekwizyty jak flaga narodowa, godło, wizerunki postaci historycznych, z którymi chce się porównywać kandydata, zdjęcie rodziny. Ta technika zastosowana przez sztab wyborczy R. Grobelnego była dobra przy przedstawianiu programu, ale również tworzeniu wizerunku w oparciu o poruszane w programie politycznym główne problemy. To najbardziej dominujący typ pośród reklam telewizyjnych. Wizerunek R. Grobelnego kreowany był przy wykorzystaniu szeregu rekwizytów. W tle reklamówek stały regały z książkami, musiał zaprezentować wizerunek człowieka jednocześnie obytego, oczytanego i doświadczonego. Reklama przypominająca kandydata polegała na przedstawieniu Ryszarda Grobelnego po to aby, spowodować jego

3 rozpoznawanie i zapamiętanie. Jest to ważna technika reklamy wobec personalizacji polityki. Wizerunek R. Grobelnego musiał zostać przedstawiony tak, by wpływał na emocje wyborców i tworzył pewne więzi emocjonalne. Do osiągnięcia tego celu często wykorzystywane były obrazy kandydata z rodziną, oddaną żoną i kochającymi dziećmi. Bardzo często wizerunek Grobelnego był kreowany w ten sposób, że pokazuje się go jako normalnego człowieka, niewyróżniającego się od wyborców, wykonującego codzienne czynności, niekoniecznie związane z pracą. Coraz częściej w reklamówkach pojawiały się żony kandydatów na prezydenta Poznania przez co utwierdzały wizerunek mężów jako uczciwych, dobrych i wrażliwych. Audycje wyborcze miały o wiele bardziej rodzinny charakter. Każdy z głównych kandydatów przedstawiał swoją najbliższą rodzinę, pokazywał rodzinny dom lub mieszkanie. W wielu odsłonach towarzyszyły im żony, które stanowiły nieodzowny dodatek. Reklama świętości pokazywała, iż tym świętym jest kandydat na prezydenta Poznania R. Grobelny, a świadczyć o tym miały jego biografia i wspaniałe osiągnięcia w życiu. Całe wcześniejsze życie dowodziło takich cech jak uczciwość, odpowiedzialność czy wrażliwość społeczna. Dobrze widziany był talent, czyli szczególna umiejętność związana z życiową pasją. Wyborca chce poznać przeszłość tego człowieka, np. jakim był dzieckiem. Niech jakiś świadek opowie historię z dzieciństwa. Z tej metody skorzystali kandydaci ostatnich wyborów na prezydenta miasta Poznania. Co tydzień wydawano newsletter wyborczy dla mediów zamieszczano informacje o kandydacie, w którym przedstawiano notę biograficzną od dzieciństwa po dzień dzisiejszy. Ważne były również informacje dowodzące cech przywódczych kandydata na prezydenta miasta Poznania R. Grobelnego. Przywódca symbolizował człowieka silnego, zdecydowanego, konsekwentnego i dynamicznego w działaniu. Ostatnimi czasy również istotne stało się uprawianie przez kandydatów różnych sportów, co ma symbolizować zdrowie i wysportowanie, także zostało zaakcentowane w kampanii wyborczej. Reklama dokumentalna koncentrowała się przede wszystkim na dokonaniach R. Grobelnego. To co zrobił wcześniej w życiu najlepiej politycznym, świadczyć miało jak dobrym i doświadczonym jest kandydatem. W tego typu reklamie pokazywane były sytuacje z życia wzięte tzn. zachowanie kandydata na różnego rodzaju spotkaniach publicznych, jego gesty, powitania z innymi, umiejętność słuchania i rozmawiania z innymi. Ten typ reklamy obok gadających głów był szczególnie wykorzystywany w czasie minionej kampanii wyborczej. W reklamówkach Ryszarda Grobelnego głównie dominowały wypowiedzi osobistości popierających kandydata. Ważną cechą tych spotów była niewielka liczba wypowiedzi samego kandydata do kamery, były to głównie materiały informacyjne oraz argumentacja perswazyjna o charakterze pozytywnym. Ważna w programach była przeszłość kandydata R. Grobelnego. Wizerunek przedstawiany w telewizji promował takie cechy jak pewność siebie, dynamizm i energię, optymizm i wiarę w sukces. Danie świadectwa, potwierdzenie umożliwiała ona potwierdzenie informacji na temat kandydata posiadanych przez odbiorców, inną osobę. Na ogół było tak, że łatwiej było nam uwierzyć osobie, która chwali kandydata niż samemu kandydatowi, który mówi o swoich zaletach. Wybór odpowiedniej osoby promującej jest w tej strategii bezwzględnie najważniejszy. Osoba taka powinna być powszechnie rozpoznawana i powinna wywierać wpływ na ludzi. W zależności od tego kto dawał świadectwo możemy wyróżnić cztery rodzaje tej techniki. Świadectwo dawały sławne gwiazdy sportu, filmu podobnie jak w reklamie konwencjonalnej, kandydat zawsze zyskiwał, stracić mogły jedynie osoby wyrażające dla niego swoje poparcie. Sympatia czy atrakcyjność, z jakimi kojarzona jest gwiazda wpływają na kształtowanie wizerunku kandydata. Ponadto świadectwo w kampanii R. Grobelnego dawali znani i szanowani politycy (Gowin), czy np. zwykły szary obywatel, który zapytany na ulicy co sądzi o danym kandydacie wyrażał dla niego swoją aprobatę. Taki człowiek zwykle pochodzi z grupy docelowej kampanii. Ostatnim typem potwierdzenia w tym rodzaju reklamy politycznej była tzw. minidocudrama polegająca na zaświadczaniu przez jakiegoś człowieka co dobrego zrobił dla niego kandydat R. Grobelny np. kobieta, która była eksmitowana opowiada jak kandydat pomógł znaleźć jej mieszkanie. Wypowiedzi były szczególnie nacechowane emocjonalnie. Charakterystyczne było to, iż brakowało w spotach R. Grobelnego znanych autorytetów. Kandydat często także pokazywany był w otoczeniu zwykłych ludzi w przekazach telewizyjnych, co symbolizowało wrażenie bliskości z ludźmi i ich jednostkowymi problemami. Reklama dobrego samopoczucia u R. Grobelnego odnosiła się przede wszystkim do uczuć, szczególnie do narodowej dumy, ducha wspólnoty i pozbawiona była jakichś konkretnych problemów. Taka reklama umożliwiała identyfikację odbiorcy z nadawcą, ponieważ elementem łączącym była wspólna ziemia wielkopolska, małą poznańska ojczyzna. Reklama zmieniająca wizerunek jej celem była zmiana wizerunku kandydata, a powody tego były najróżniejsze np. wiek, zdrowie, miejsce zamieszkania, religia, morale. Kandydat postrzegany był przez wyborców jako za stary, pokazany został w reklamie jak uprawia sport (bieganie), prowadzi aktywne życie, świetnie się czuje i wcale nie pamięta o tym, że ma tyle lat ile ma. Kandydat został oskarżany o zbytni radykalizm i nieczułość wobec spraw społecznych, pokazany został, jak opiekuje się sąsiadką staruszką czy jak odwiedza ośrodek dla dzieci z porażeniem mózgowym. ROZDZIAŁ IV

4 Celem reklamy negatywnej jest zdyskredytowanie przeciwnika politycznego w oczach wyborców. Można mówić o pewnym trendzie wzrostowym w marketingu politycznym jeśli chodzi o ten typ reklamy. Wynika to przede wszystkim ze skuteczności tej reklamy we wpływaniu na postawy wyborców. Decyzje o podjęciu reklamy negatywnej spowodowane są głównie na skutek określonych wydarzeń w kampanii oraz informacji z sondaży i badań opozycji. W myśl niepisanych reguł w reklamie negatywnej nie można podawać nieprawdziwych faktów, nie mówi się też o narkotykach i seksie. Pomimo skuteczności zastosowanie tego typu reklamy jest ryzykowne. Mowa tutaj o efekcie zwanym backfire. Atak na przeciwnika, szczególnie brutalny i ostry może być negatywnie oceniony przez wyborców. Z badań wynika, że wyborcy wolą pozytywne, informacyjne reklamy, które wydają się być sprawiedliwe. Ta reklama w sztabie wyborczym R. Grobelnego była narzędziem do osiągnięcia pewnych celów kampanii: miała stygmatyzować lub charakteryzować przeciwnika, skupiać się na kwestiach związanych z jego słabościami, zwracać uwagę na błędy opozycji. W reklamach negatywnych w kampanii wyborczej na urząd prezydenta miasta Poznania rzadko kiedy występowali kandydaci atakujący swoich politycznych przeciwników. Nie chcieli być bezpośrednio kojarzeni z konfrontacyjnym i ostrym stylem uprawiania polityki. Perswazyjna argumentacja negatywna była charakterystyczna dla przeciwnika R. Grobelnego w drugiej turze wyborów Jaśkowiaka, w szczególności chodzi o słowne atakowanie pracy i nie realizowanie planów i założeń R. Grobelnego. ROZDZIAŁ V Reklamy polityczne czynią kandydata znaną i rozpoznawalną osobą. W efekcie jego nazwisko lub postać wywołać mają skojarzenia, szczególnie we wstępnej fazie kampanii. Reklamy budują wizerunek kandydata, mają szczególny wpływ na nasze emocje względem kandydata, na identyfikację jego cech osobowości, na kształtowanie jego wizerunku. Reklamy ponadto modelują wizerunek jeżeli kandydat ma wizerunek nie dbającego o bezrobocie lub jest słaby w kwestiach obronności, reklamy mogą być tworzone by podkreślić stanowisko i zaangażowanie kandydata w tych dziedzinach. Reklamy przedstawiają i tłumaczą problemy zawarte w programach wyborczych. W ten sposób zwracają uwagę na pewne, wybrane na podstawie badań sondażowych rynku politycznego kwestie. Reklamy umożliwiają także targeting, czyli celowość reklamy. Ważne w tym względzie jest dostosowanie odpowiedniego czasu antenowego przed lub po popularnych dla grup docelowych programach telewizyjnych, miejsc umieszczania billboardów, artykułów w prasie i wybór rynku medialnego. Mogą one także wspomagać działania związane ze zbieraniem funduszy na kampanie oraz poprawiają morale pracowników kampanii. Reklamy umożliwiają zaatakowanie przeciwnika politycznego, krytykę jego programu bądź postępowania w dowolny niekontrolowany sposób. Zwiększają wiedzę wyborcy w stosunku do problemów oraz podnoszą jego świadomość odnoszącą się do problemów. Wiele badań dowodzi, że istnieje korelacja między odbiorem reklamy politycznej, a poziomem wiedzy i informacji politycznej wyborców. Reklama polityczna pełni również dużą rolę w socjalizacji politycznej oraz określaniu ważnych problemów. Może mieć duży wpływ na poziom wiedzy wyborców o poruszanych w trakcie kampanii problemach i kandydatach. Reklama polityczna przede wszystkim utwierdza istniejące postawy, w niewielki tylko procencie może je zmieniać. Wartość reklamy politycznej wzrasta zwłaszcza w sytuacji niewielkiej różnicy między kandydatami w sensie poparcia elektoratu. Wtedy to najbardziej podatni na wpływ reklamy wyborcy niezależni, decydują o wyniku wyborów. Reklamy telewizyjne, prasowe i radiowe skupiają większą niż przeciętną uwagę odbiorcy ze względu na swoją innowacyjność, oddziaływanie przedstawionego kandydata, ilustrację przed i po, rozwiązywanie problemów oraz włączenie osób mających znaczenie dla sprawy. Konkludując reklamy polityczne są ważne w kampanii, ale stanowią jeden z wielu czynników wpływu na decyzję wyborczą w trakcie wyborów. ZAKOŃCZENIE Reklamy polityczne nie pokazują jedynie kandydatów i nie przedstawiają faktów, starają się przede wszystkim wpłynąć na emocje i wzruszyć w jakiś sposób odbiorców. Najczęściej korzysta się z humoru lub strachu. Reklamy próbujące przynieść coś nowego wyborcom to jest dostarczyć im nowe informacje, dodać coś do ich stanu wiedzy, nie są tak skuteczne jak te reklamy, które próbują odwołać się do idei obecnych w wyborcach. Celem nie jest dostarczenie czegoś ludziom, ale raczej wydobycie czegoś od nich. Wpływ reklamy medialnej na wyborców jest bardzo duży, w szczególności, gdy wywołuje zamierzone emocje. W polskich reklamach telewizyjnych minionej kampanii wyborczej dominujące znaczenie miały debaty polityczne i gadające głowy, spoty dokumentalne i reklamy potwierdzające z wykorzystaniem autorytetów. Brakuje oryginalnych przekazów, które przykuwałyby uwagę dzięki atrakcyjnej formie. Celem audycji telewizyjnych było bardziej przedstawienie programu aniżeli

5 kandydata i jego osobowości. Wraz z drugą turą wyborów na urząd prezydenta miasta Poznania reklama polityczna stała się bardziej konkretna i trafiająca do odbiorców. Reklama polityczna sztabu wyborczego R. Grobelnego w większej części informowała o ważnych dla wyborców sprawach niż zniekształca rzeczywistość. Zawierała więcej informacji o programie politycznym niż informacje podawane w innych mediach. Na podstawie badań i obserwacji, stwierdza się, że nie ma w reklamach zdecydowanej czy jakiejkolwiek przewagi wizerunku nad informacjami dodatkowymi. Rola mediów na rynku politycznym jest bardzo duża. Tworzą one potężny mechanizm oddziaływania na społeczeństwo. Od dawna media traktowane są jako czwarta lub piąta władza obok państwa, partii politycznych i in. Są to najważniejsze argumenty przemawiające za przeważającą rolą reklamy telewizyjnej w kampanii wyborczej na urząd prezydenta miasta Poznania, w różnych jej formach i zakresie. BIBLIOGRAFIA: 1. Tim Ambler, Marketing od A do Z, Kraków 1999 r. 2. Philip Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Warszawa 1999 r. 3. Marketing polityczny w teorii i praktyce, pod. red. Andrzej Jabłońskiego, Wrocław 2002 r. 4. Marek Mazur, Marketing polityczny, Warszawa 2002 r. 5. Jerzy Muszyński, Marketing polityczny, Warszawa 1999 r. 6. Robert Wiszniowski, Marketing wyborczy: studium kampanii wyborczych w systemach prezydenckich i semiprezydenckich, Warszawa Wrocław 2000 r. Tomasz Kotliński Autor: Tomasz Kotliński Artykuł pobrano ze strony eioba.pl