ISSN Aktualna punktacja MNiSW 4,0

Transkrypt

1 ISSN Aktualna punktacja MNiSW 4,0

2 Red. Inż. Zbigniew Jan Gurgul urodzony 11 listopada 1934 r. we Lwowie, absolwent Politechniki Śląskiej w Gliwicach, rozpoczął karierę zawodową jako dziennikarz prasowy. Wybrał jednak pracę w czasopismach naukowo-technicznych. Przez wiele lat pracy w resorcie górnictwa redagował czasopismo Mechanizacja, Elektryfikacja i Automatyzacja Górnictwa. W tym czasie współpracował też z Przeglądem Technicznym oraz Problemami Postępu Technicznego. Przez kilka lat był min.: sekretarzem redakcji Energetyki, pod koniec lat 80. prowadził Zakład Wydawniczy Ochrona Powietrza warszawskiego Wydawnictwa SIGMA-NOT, w 1990 r. założył w Katowicach Wydawnictwo Naukowo- Techniczne EcoEdycja, którego drukiem i nakładem wydawał jako redaktor naczelny pierwsze polskie czasopismo ekologiczne Ochrona Powietrza, poszerzone później merytorycznie pod nazwą Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów oraz czasopismo Ceramika, które przekształcił w tytuł Ceramika Materiały Ogniotrwałe. W ramach Wydawnictwa rozpoczęto edycję pisma SEP Śląskie Wiadomości Elektryczne. W 1996 r. założył czasopismo poświęcone szeroko pojętej ochronie środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki rozwoju zrównoważonego i trwałego Problemy Ekologii. W dziele jego publikacji współpracował między innymi przez długie lata z Wydawcami Problemów Ekologii, jakimi są: Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach i Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu. W latach tej współpracy Czasopismo osiągnęło wysoki poziom merytoryczny i edytorski, a także honorowane jest 4 punktami JCR. W okresie 50 lat pracy zawodowej został wyróżniony odznaczeniami, medalami i nagrodami państwowymi, resortowymi i stowarzyszeniowymi, jak m.in.: Srebrny Krzyż Zasługi, Złota Odznaka Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego, Nagroda Ministra OŚZNiL II Stopnia, Srebrne Odznaki NOT, SEP czy Zasłużony Działacz Kultury. Praktycznie całe życie zawodowe poświęcił upowszechnieniu wiedzy i kultury technicznej, humanizacji techniki oraz przybliżaniu nowych technologii i osiągnięć naukowych. Po wieloletniej aktywności zawodowej Redaktor Z. Gurgul postanowił wycofać się z czynnej pracy redakcyjnej ze względu na perspektywę zasłużonego odpoczynku emerytalnego. Będzie nam brakować Jego wiedzy, bogactwa umysłu i organizacji pracy, ale pozostajemy w nadziei, że w dalszym ciągu będzie wspierał działania Problemów Ekologii, z którymi Jego nazwisko zawsze będzie już związane. CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM - DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ JM Rektor WSEiA prof. dr hab. Mirosław Czapka JM Rektor GWSP doc. dr Mirosław Wójcik Mysłowice, czerwiec 2010 r.

3 3 ecologic 3 PROBLEMS V 3 (81) maj - czerwiec 2010 dr n. med. Wojciech Kozik Dr inż. Jan Pałasz Politechnika Śląska, Gliwice Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre (Słowacja) Prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Malik Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika Opolska Wojciech Radecki: Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym. Część IV. Odpowiedzialność osób prawnych Environmental protection in the European criminal law. Part IV. Liability of legal persons... Dorota Burchart Korol: Ekoprojektowanie holistyczne podejście do projektowania Ecodesign - holistic approach for the design... Joanna Gliwicz: Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: śnieg - norniki - bioróżnorodność Unexpected effects of the climate warming: snow - field voles - biodiversity... Marta Jańczak: Kolekcja zachowawcza tradycyjnych odmian drzew owocowych w Śląskim Ogrodzie Botanicznym A protective collection of traditional fruit tree varieties in the Silesian Botanical Garden... Jerzy Straszko, Urszula Gabriel, Anna Poświtajło: Analiza wyników pomiarów imisji w rejonie Krakowa metodami niestrukturalnymi Analysis of imission measurement results in cracow region by instructural methods... Małgorzata Ostrowska: Zmienność stężenia biogenów w wodzie rzeki Mała Panew pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece Variability of biogens concentration in the water of the Mała Panew River under the impact of atmospheric precipitation and river discharge... Piotr P. Małecki: Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji głównych zanieczyszczeń środowiska w Polsce w latach Trends in size of the major pollutants emission to the environment in Poland throughout years: Teresa Sadoń-Osowiecka: Krajoznawstwo i turystyka szkolna jako edukacja alternatywna konteksty przyrodnicze, społeczne, kulturowe i pedagogiczne School Sightseeing and Tourism as Alternative Education Natural, Social, Cultural and Pedagogical Contexts... Konferencje, targi, wystawy Conferences, Trade Fairs and Exhibitions Małgorzata Głowacz, Łukasz Adamus: Wyroby budowlane na rynku europejskim - wymagania i kierunki zmian Construction materials on the European market - requirements and policies of change... Łukasz Adamus: Dyrektywa 2009/125/WE ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią Directive 2009/125/EC establishing a framework for the setting of ecodesign requirements for energy-related products... Łukasz Adamus: Przejściowy raport z wdrażania Inicjatywy Rynków Pionierskich dla Europy (LMI) A mid-term progress report on Lead Market Initiative (LMI) for Europe... Pawel Szałański: Polacy uczą międzynarodowych ekspertów jak chronić wodniczkę Poles train international experts in aquatic warbler conservation... Marcin Kozłowski: Polka jednym z sześciu laureatów Nagrody Goldmanów! Polish lady among six Goldman Environmental Prize awardees!... Zbigniew Mirek: Oświadczenie Komitetu Ochrony Przyrody PAN w sprawie uwalniania do środowiska organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO) - Konieczności moratorium i wielostronnych badań tatement of the Committee for Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences on the release of the genetically modified organisms (GMO) to the environment : The need for a moratorium and interdisciplinary research... Streszczenia Summaries... Fot. na I okł. Mirosław Czapka

4 SUMMARY Małgorzata Ostrowska: Variability of biogens concentration in the water of the Mała Panew River under the impact of atmospheric precipitation and Wojciech Radecki: Environmental protection in the European criminal law. river discharge. The paper contains the result of studies on the contents and Part IV. Liability of legal persons. The articles 6 and 7 of the Directive changeability during the years 1998 and 2002 of concentration of three nutrients: 2008/99/EC of the European Parliament and the Council on the protection of the N-N0 -, N-NH + i P-P in the Mała Panew river. It was stated that the Mała environment through criminal law dated 19 November 2008 include regulations Panew river belongs to waters of average fertility. Distinct changeability of addressing the principles of liability of legal persons for criminal offences against concentration of nutrients during the years was observed. The highest the environment (Article 6) and the penalties used towards legal persons (Article concentration was noticed during the winter and the spring. The lowest 7). Part IV of the overview includes a discussion of these regulations together concentration was observed during the vegetation period. with their comparison to the polish Act on the Liability of Collective Entities for Acts Prohibited under Penalty dated 28 October Piotr P. Małecki: Trends in size of the major pollutants emission to the Dorota Burchart Korol: Ecodesign holistic approach for the design. In this environment in Poland throughout years: This article contains an paper ecological aspects in the design and development of product is presented. assessment of changes in emissions of major environmental pollutants in Poland Ecological aspects are becoming more important for modern enterprises in the since the beginning of the economic and social transformation to 2008 year. product development. They are aspiring to it their products to be determined as Analysis embraces the size of main pollutants in the air, water and land. This is eco-friendly and they are using for it ecodesign which relies on such designing the expressed in terms of quantities of discharged into the air volatile substances, i.e. product which the rational application enables, at all stages of the cycle of the life sulphur dioxide, oxides of nitrogen, carbon dioxide, carbon monoxide and dust, enabling raw materials of materials, water and the energy recycling at the quantities discharged to municipal and industrial waste waters and quantities simultaneous reducing the impact on the environment. Therefore a success of the of municipal waste and other waste. Graphically, there has been shown the trends enterprise often depends on ecodesign. Holistic approach for the design, taking of the size of all these pollutants above mentioned in the period under review. into account apart from the traditional design also ecological aspects, lets to combine needs of customers and the responsibility of the enterprise for the Teresa Sadoń-Osowiecka: School Sightseeing and Tourism as Alternative environment. Education Natural, Social, Cultural and Pedagogical Contexts. The paper presents the role of school sightseeing and tourism seen as an alternative to formal Joanna Gliwicz: Unexpected effects of the climate warming: snow field education, as well as to mass and equal ways of seeing the world. Moreover, these o voles biodiversity. Recently, several reports from Northern Europe (>60 N) activities are considered as the alternative to consumption-oriented attitude to the indicated significant change in population dynamics of voles and lemmings. The environment and finally, to imposed ways of cognition. Tourist values are treated change from high amplitude regular cycles to acyclic fluctuations at relatively here as the social constructs created by media. The article compares the idea of low level is regarded as an effect of climate warming, most pronounced in winter. areas, understood here as the product made for tourists consumers, to Data presented in this article (1) show similar changes in the dynamics of two vole Baudrillard s concept of simulacra (the false images of reality replacing the true species in Poland over last 25 years, (2) indicate which winter weather factors are world and devouring it). In this context, tourism and sightseeing activities most important for successful survival of voles and (3) demonstrate that those provided by school can be seen as the acts of authenticity searching, performed by factors changed to disadvantage of overwintering voles, over last half century outsiders who discover and construct their own places and therefore create their due to global warming. The decline in vole abundance is indicated as an indirect own identity out of the consumerist currents. cause for the fall in the abundance of small game observed in Poland over the last 20 years. Marta Jańczak: A protective collection of traditional fruit tree varieties in the Silesian Botanical Garden. Cultivation of fruit trees has been accompanying the humans since neolith times recognized as the beginnings of agriculture. Advancements in fruit growing occurred together with the development of civilization resulting in the cultivation of many new varieties. Presently, some of the traditional varieties of a lower production value have been rapidly eliminated from cultivation. However, they apparently show other qualities e.g. high resistance to different pathogens or climatic changes of the environment. Efforts have been made to collect as many as possible of the no longer commercially available varieties in orchards managed in a traditional way. Botanical gardens are a perfect place to establish orchards by ex-situ method as they are aimed at protection of the gene resources. Growing a collection of traditional varieties creates possibilities for their use in the future by introduction of molecular techniques based research. A collection of traditional fruit trees has been cultivated in the Silesian Botanical Garden in Mokołów in an area of 2,38 ha. The orchards are grown using environmentally friendly farming methods and applying exclusively natural plant protection means and fertilizers. Workshops and training courses are organized in the orchards for the audience of experts from pomology institutes e.g. The Research Institute of Pomology and Floriculture from Skierniewice and the Silesian Center of Agricultural Consultancy in Częstochowa Mikołów Division. Plans are made extend the collection into new areas, development of a detailed inventory of the trees grown in the Garden and obtaining new examples of diminishing traditional fruit tree varieties from old orchards in home gardens identified during site expeditions. Joanna Gliwicz: Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: śnieg norniki bioróżnorodność. W ostatnich latach pojawiają się coraz częściej sygnały o z północnej Europy (>60 N), wskazujące na istotne zmiany zachodzące w prze- biegu wieloletniej liczebności norników i lemingów. Zmiany te, polegające na zaniku regularnych cykli populacyjnych o wysokiej amplitudzie i pojawieniu się w ich miejsce niecyklicznych fluktuacji na stosunkowym niskim poziomie li- czebności, przypisywane są globalnemu ociepleniu klimatu, najsilniej zaznaczającemu się w północnej i umiarkowanej strefie klimatycznej w okresie zimy. Da- ne zaprezentowane w tym artykule (1) przedstawiają podobne zmiany dynamiki liczebności w populacjach dwóch gatunków norników w Polsce w okresie ostat- nich 25 lat; (2) wskazują, które czynniki meteorologiczne są najistotniejsze dla zimowej przeżywalności norników oraz (3) wykazują statystycznie, że te właśnie Straszko J., Gabriel U., Poświtajło A.: Analysis of imission measurement results in cracow region by instructural methods. The analysis results of imission measurements recorded at monitoring stations in Cracow region in the period of September 2007 April 2008 have been presented. Contamination levels of SO 2, CO, NO, NO x, PM10, O 3 and meteorological parameters: wind direction, wind speed, temperature and atmospheric pressure were examined. The measured magnitudes determine time series with periodic oscillations and oscillations in shorter periods. Dynamics of imission and meteorological parameters changes in time were described and dependencies of contamination levels of pollutants on meteorological parameters were analyzed. The way of imission fields construction on the basis of experimental data was given. Instructural methods have been applied. STRESZCZENIA 110 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010 Radecki Wojciech: Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym. Część IV. Odpowiedzialność osób prawnych. Artykuły 6 i 7 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne zawierają regulacje dotyczące pod- staw odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku (art. 6) oraz sankcji stosowanych wobec osób prawnych (art. 7). Przedmiotem czwartej części szkicu jest omówienie tych regulacji oraz skonfrontowanie ich w polską ustawą z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbio- rowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Dorota Burchart Korol: Ekoprojektowanie holistyczne podejście do projek- towania. W artykule przedstawiono włączenie aspektów ekologicznych do pro- cesu projektowania i rozwoju produktu. Obecnie przedsiębiorstwa rozwijając nowy produkt, oprócz kosztów i jakości tego produktu coraz większą uwagę zwracają na jego wpływ na środowisko naturalne. Dążą do tego, aby ich produkty były określane jako ekologiczne i coraz częściej wykorzystują do tego ekopro- jekowanie, które polega na takim zaprojektowaniu produktu, które umożliwia racjonalne wykorzystanie, surowców materiałów, wody i energii na wszystkich etapach cyklu życia umożliwiając recykling przy jednoczesnym zmniejszeniu wpływu na środowisko. Dlatego właśnie od ekoprojektowania często zależy suk- ces przedsiębiorstwa. Holistyczne podejście do projektowania, uwzględniające oprócz tradycyjnego projektowania również aspekty ekologiczne, pozwala na połączenie potrzeb klientów z odpowiedzialnością przedsiębiorstwa za środo- wisko.

5 czynniki w ostatnim półwieczu zmieniały się niekorzystnie dla norników w mia- trukcji pól imisji na podstawie danych doświadczalnych. Stosowano metody nierę ocieplania się klimatu. Ponadto, przedstawiono zależność pomiędzy obniżają- strukturalne. cą się liczebnością norników a spadkiem zagęszczenia zwierzyny drobnej w Polsce w okresie ostatnich 20 lat, sugerującą, że niedostatek norników jest przyczy- Małgorzata Ostrowska: Zmienność stężenia biogenów w wodzie rzeki Mała ną nadmiernej redukcji zwierzyny drobnej przez drapieżniki, dla których norniki, Panew pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece. W pra- szczególnie w latach masowego występowania, stanowiły poprzednio podstawoazotu cy omówiono wyniki badań nad zmiennością stężeń związków pokarmowych: we źródło pokarmu. azotanowego, amonowego i fosforanów w rzece Mała Panew w latach 1998 i Porównano zależności między stężeniem tych biogenów w wodzie Marta Jańczak: Kolekcja zachowawcza tradycyjnych odmian drzew owoco- rzeki pod wpływem opadów atmosferycznych i przepływów w rzece. Stwierwych w Śląskim Ogrodzie Botanicznym. Uprawa drzew owocowych towarzy- dzono, że w ciągu roku troficzność wód rzecznych zmieniała się. Najwyższe szy człowiekowi od neolitu określanego jako początek rolnictwa. Postępy stęż e ni a b iogennych substancji występowały zimą i wczesną wiosną. Najniższe w dziedzinie sadownictwa następowały wraz z rozwojem cywilizacji czego efek- stężenia występowały latem, kiedy rośliny intensywnie pobierają składniki potem jest wyhodowanie wielu nowych odmian. Obecnie cześć starych tradycyj- karmowe. nych odmian o mniejszej wartości produkcyjnej jest gwałtownie wypierana z upraw. Jednak okazuje się, że wiele tych odmian wykazuje inne wartości, jak Piotr P. Małecki: Tendencje zmian w zakresie wielkości emisji głównych np. na dużą odporność na różne patogeny oraz na klimatyczne zmiany środowiskule zanieczyszczeń środowiska w Polsce w latach W niniejszym artyka. Czynione są starania mające na celu zgromadzenie jak największej liczby staczeń dokonano oceny zmian w zakresie wielkości emisji głównych zanieczysz- rych, nie komercyjnych już odmian drzew w sadach prowadzonych w sposób tracznej środowiska w Polsce, od rozpoczęcia transformacji gospodarczo-społerych, dycyjny. Doskonałym miejscem do zakładania sadów metodą ex situ są ogrody do 2008 r. Analizą objęto wielkości głównych zanieczyszczeń powietrza, botaniczne, których celem miedzy innymi jest ochrona zasobów genowych. Pronych wód oraz powierzchni ziemi. Zostało to wyrażone w postaci ilości odprowadzowadzenie kolekcji tradycyjnych odmian stwarza możliwości do wykorzystania do powietrza substancji lotnych, tj. dwutlenku siarki, tlenków azotu, dwu- ich w przyszłości poprzez wprowadzenie badań technikami molekularnymi. tlenku węgla, tlenku węgla oraz pyłów, ilości odprowadzonych do wód ścieków przemysłowych i komunalnych oraz ilości wytworzonych odpadów komunal- Na terenie Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie znajduje się kolekcja nych i odpadów pozostałych. W formie graficznej zaprezentowano tendencje sadownicza tradycyjnych odmian drzew owocowych na łącznym obszarze wyw zakresie wielkości wszystkich wymienionych zanieczyszczeń w analizowanoszącym 2,38 ha. Sady te są prowadzone w sposób ekologiczny z użyciem wynym okresie. łącznie naturalnych środków ochrony roślin oraz nawozów naturalnych. Ponadto na terenie kolekcji odbywają się warsztaty i szkolenia z zakresu sadownictwa, do Teresa Sadoń-Osowiecka: Krajoznawstwo i turystyka szkolna jako edukacja których prowadzenia zapraszani są specjaliści z instytutów sadowniczych. alternatywna konteksty przyrodnicze, społeczne, kulturowe i pedagogicz- W przyszłości planuje się rozbudowę kolekcji na nowych miejscach, utworzenie ne. W artykule przedstawiono rolę krajoznawstwa i turystyki szkolnej jako alterszczegółowej inwentaryzacji drzew rosnących w Ogrodzie oraz pozyskanie konatywę dla edukacji formalnej, alternatywę dla masowości i jednakowego widzelejnych ginących już odmian tradycyjnych ze starych sadów przydomowych, ornia świata, alternatywę dla konsumpcyjnego nastawienia do otaczającej rzeczyganizując ekspedycje terenowe. wistości, alternatywę dla narzuconego sposobu poznawania świata. Walory turystyczne potraktowane są jako konstrukt społeczny w dużej mierze wykreowany Straszko J., Gabriel U., Poświtajło A.: Analiza wyników pomiarów imisji współcześnie przez media. Obszary jako produkty turystyczne zaspokajające w rejonie Krakowa metodami niestrukturalnymi. Przedstawiono wyniki anapotrzeby turystów-konsumentów są w artykule potraktowane jako symulakry lizy pomiarów imisji rejestrowanych na stacjach monitoringu powietrza w re- (termin wprowadzony przez Baudrillarda) - sztuczne twory zastępujące rzeczygionie krakowskim w okresie wrzesień 2007 kwiecień Rozpatrywano wistość i pożerające ją. W tym kontekście szkolna działalność krajoznawczopoziomy stężeń SO 2, CO, NO, NO x, PM10, O 3 oraz parametry meteorologiczne turystyczna może być działalnością outsiderów poszukujących autentyzmu, odkierunek i prędkość wiatru, temperatura i ciśnienie atmosferyczne. Mierzone krywających i konstruujących własne miejsca, a przez to budujących indywiduwielkości w czasie wyznaczają szeregi czasowe z wahaniami okresowymi i waalną tożsamość poza konsumpcyjnym nurtem turystyki. haniami w krótszych okresach. Opisano dynamikę zmian imisji i parametrów meteorologicznych w czasie oraz przeanalizowano zależności poziomów stężeń zanieczyszczeń od parametrów meteorologicznych. Podano także sposób kons- Minister Środowiska Dr hab. inż. Andrzej Kraszewski, profesor Politechniki Warszawskiej wisko w kontekście transgranicznym. Był mediatorem m.in. w konfliktach dotyczących składowisk odpadów i lo- kalizacji obwodnic oraz moderatorem Okrągłego Stołu w sprawie obwodnicy Augustowa (Dolina Rospudy) i War- szawskiego Okrągłego Stołu Odpadowego. Pełnił funkcję pr z e wodniczącego Krajowej Komisji Ocen Oddziaływa- nia na Środowisko i społecznego doradcy Pełnomocnika Rządu d.s. Polskiej Energetyki Jądrowej. Autor 62 arty- kułów, referatów i raportów, 3 monografii, 5 wdrożonych opracowań w przemyśle i w administracji publicznej. Dr hab. inż. Andrzej Kraszewski, profesor Politechniki Warszawskiej na Wydziale Inżynierii Środowiska, jest specjalistą w zakresie oddziaływania przedsięwzięć infrastrukturalnych na środowisko. Prowadził badania w zakresie metodologii ocen oddziaływania na środowisko, oddziaływania transportu na środowisko i roli konfliktu w podejmowaniu decyzji. Zajmował się również analizą ryzyka, budową modeli prognostycznych, informatyką środowiska i systemami informacji o środowisku. Pełnił funkcje doradcy Ministra Środowiska, eksperta Sejmowej Komisji Ochro-ny Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa i wiceprzewodniczącego Konwencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ ocen oddziaływania na środo- Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

6 WOJCIECH RADECKI Artykuł 6 Ochrona środowiska w europejskim prawie karnym Część IV. Odpowiedzialność osób prawnych Odpowiedzialność osób prawnych Podstawowe założenia dyrektywy DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne (Tekst mający znaczenie dla EOG) 1. Państwa członkowskie zapewniają, by osoby prawne mogły podlegać odpowiedzialności za przestępstwa, o których mowa w art. 3 i 4, jeśli przestępstwa te zostały popełnione na ich korzyść przez jakąkolwiek osobę zajmującą pozycje kierowniczą w strukturze osoby prawnej, działającą indywidualnie lub jako członek organu osoby prawnej, w oparciu o: a) prawo do reprezentowania osoby prawnej; b) uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu osoby prawnej; lub c) uprawnienia do sprawowania kontroli w strukturach osoby prawnej. 2. Państwa członkowskie zapewniają również, by osoby prawne mogły podlegać odpowiedzialności w przypadku, gdy brak nadzoru lub kontroli ze strony osoby, o której mowa w ust. 1, umożliwił popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 3 i 4, na korzyść osoby prawnej, przez osobę pozostającą pod jej zwierzchnictwem. 3. Odpowiedzialność osób prawnych na podstawie ust. 1 i 2 nie wyklucza postępowania karnego przeciwko osobom fizycznym, które są sprawcami, podżegaczami lub pomocnikami w popełnianiu przestępstw, o których mowa w art. 3 i 4. 2) prawem systemu common law reprezentowanym przede wszystkim przez prawo angielskie i amerykańskie, w którym odpowiedzialność karna osób prawnych nie jest niczym nadzwyczajnym, jest normalną instytucją prawa karnego. Począwszy od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, głównie pod wpływem rekomendacji Rady Europy, podejście do odpowiedzialności karnej osób prawnych zaczęło stopniowo ewoluować w kierunku dopuszczenia takiej odpowiedzialności w odniesieniu do dwóch grup przestępstw, mianowicie przestępstw gospodarczych i właśnie przestępstw przeciwko środowisku. Ze względu na ograniczone ramy mego szkicu ewolucji tej szczegółowo nie omawiam, odsyłając do literatury [1]. W każdym razie takim szczególnie znaczącym wydarzeniem było wprowadzenie instytucji odpowiedzialności karnej osób prawnych do francuskiego kodeksu karnego z 1992 r. Droga do odpowiedzialności karnej osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku prowadząca do dyrektywy 2008/99/WE była dość złożona. Przypomnieć trzeba, że w Konwencji Strasburskiej z 4 listopada 1998 r. o ochronie środowiska środkami prawa karnego przewidziano już odpowiedzialność korporacji, ale niejako z podwójnym zastrzeżeniem: po pierwsze, odpowiedzialność korporacji za czyny zagrażające środowisku nie musiała mieć charakteru kryminalnego, można było poprzestać na odpowiedzialności administracyjnej, po drugie państwo przystępujące do konwencji mogło zastrzec, że nie będzie stosować w ogóle przepisów o odpowiedzialności korporacji bądź też, że takie przepisy będzie stosować tylko w odniesieniu Problematyka odpowiedzialności karnej osób prawnych (a także innych podmiotów kolektywnych nawet niepo- do niektórych przestępstw w konwencji przewidzianych. siadających osobowości prawnej) jest jednym z wielkich Unieważniona decyzja ramowa Rady z 27 stycznia 2003 r. i spornych zagadnień współczesnego prawa karnego. już tego typu zastrzeżeń nie przewidywała. W pewnym uproszczeniu wprowadza się różnicę między Równie kategoryczne jest stanowisko obowiązującej dydwoma systemami prawa: rektywy 2008/99/WE. Jej art. 6 nie pozostawia żadnych 1) prawem kontynentalnym reprezentowanym m.in. przez wątpliwości, że państwa członkowskie są zobowiązane do prawo niemieckie, a przed 1992 rokiem również np. wprowadzenia odpowiedzialności karnej osób prawnych przez prawo francuskie, ale także przed 2002 rokiem za przewidziane w niej przestępstwa określone w art. 3 oraz przez prawo polskie, opierającym się na rzymskiej za podżeganie i pomocnictwo do nich (art. 4), przy nasjeszcze paremii, wedle której societas delinquere non tępujących założeniach: potest (zrzeszenie nie może popełnić przestępstwa), 1) przestępstwo zostało popełnione na korzyść osoby prawnej, Prof. dr hab. W. Radecki Instytut Nauk Prawnych, PAN Wrocław 112 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

7 2) sprawcą przestępstwa jest osoba zajmująca pozycję wyrok, w którym stwierdził niekonstytucyjność kilku zakierowniczą w strukturze osoby prawnej, a przestęps- skarżonych przepisów oraz potwierdził zgodność kilku intwo popełnia działając indywidualnie lub jako członek nych z Konstytucją RP [2]. Utratę mocy przepisów nieosoby prawnej przez to, że: konstytucyjnych Trybunał odroczył, dając ustawodawcy!działa sama w oparciu o: czas na poprawienie ustawy, co też ustawodawca uczynił a) prawo do reprezentowania osoby prawnej, ustawą z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialb) uprawnienie do podejmowania decyzji w imieniu ności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod osoby prawnej, groźbą kary (DzU nr 180, poz. 1492). c) uprawnienie do sprawowania kontroli w strukturach osoby prawnej, Ustawa przewiduje odpowiedzialność podmiotów zbioro-!sprawując nadzór lub kontrolę umożliwia popełnie-nie wych nie za wszystkie przestępstwa, lecz jedynie za te, któprzestępstwa przez osobę pozostającą pod jej re zostały wykazane w wyliczeniu zamieszczonym w art. 16 zwierzchnictwem. ustawy. Przepis ten w ust. 1 pkt 8 jako podstawę odpowie- dzialności podmiotów zbiorowych wymienia przestępstwa Niezwykle istotnie znaczenie ma art. 6 ust. 3 dyrektywy, przeciwko środowisku określone m.in. w art wedle którego odpowiedzialność osoby prawnej nie wy- i art k.k. Oznacza to, że polski wykaz przestępstw klucza postępowania karnego przeciwko osobom fizycz- pozwalających pociągnąć do odpowiedzialności podmiot nym, które są sprawcami, podżegaczami lub pomocnikami zbiorowy obejmuje przestępstwa wymienione w art. 3 lit. w popełnianiu przestępstw wskazanych w art. 3 i 4 dyrek- a), b), c), e), f) i h) dyrektywy 2008/99/WE. Różnice miętywy. Podkreślenia wymaga to sformułowanie nie wyklu- dzy wymaganiami dyrektywy a prawem polskim można cza, które należy rozumieć w ten sposób, że pociągnięcie sprowadzić do następujących punktów: do odpowiedzialności osoby fizycznej nie jest warunkiem uruchomienia odpowiedzialności karnej osoby prawnej, Po pierwsze, w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy polskiej nie został lecz jedynie odpowiedzialność osoby prawnej nie wykluprzez następstwa przestępstw z art k.k. Ponieważ wykazany art. 185 k.k. przewidujący typy kwalifikowane cza odpowiedzialności osoby fizycznej. To spostrzeżenie pozwala głębiej ocenić regulacje polskie dotyczące odpochamiają odpowiedzialność osób prawnych, a przestęps- jednak przypuszczenie, że przestępstwa podstawowe uruwiedzialności osób prawnych. twa kwalifikowane jej nie uruchamiają, prowadziłoby do Dyrektywa a prawo polskie jawnej niedorzeczności, przeto należy przyjąć, że jeżeli przestępstwa podstawowe taką odpowiedzialność urucha- W dniu 28 listopada 2003 r. po rocznej vacatio legis weszła miają, to tym bardziej uruchamiają ją przestępstwa kwaliw życie ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzial- fikowane z art. 185 k.k. ności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (DzU nr 197, poz. 1661). Na ogół uznaje się, że Po drugie, w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy polskiej nie ma przesta ustawa wprowadziła do polskiego systemu prawnego intywy. Przestępstwa określone w art. 3 lit. d) /niebezpieczne tępstw, które zostały wykazane w art. 3 lit. d), g) i i) dyrek- stytucję odpowiedzialności karnej osób prawnych. To stwierzakłady/ i lit. i) /substancje zagrażające warstwie ozonodzenie trzeba jednak opatrzyć podwójnym zastrzeżeniem. Po pierwsze, na podstawie ustawy odpowiadają nie tylko wej/ nie zostały odrębnie stypizowane w prawie polskim, osoby prawne, lecz podmioty kolektywne, które nie muszą znamion przestępstw określonych w art. 3 lit. g /handel za- być wyposażone w osobowość prawną. Po drugie, ustawa grożonymi gatunkami roślin i zwierząt/ można wprawdzie nie posługuje się terminem odpowiedzialność karna, co doszukać się w art. 128 polskiej ustawy o ochronie przy- od razu dało powody do sporu, czy przewidziana w niej od- rody, ale ten przepis nie został wykazany w art. 16 ust. 1 pkt powiedzialność jest rzeczywiście odpowiedzialnością karną 8 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. w rozumieniu kodeksu karnego, czy może odpowiedzial- Po trzecie i najważniejsze, polska koncepcja odpowie- nością karną w rozumieniu konstytucyjnym (a nie kodek- dzialności podmiotów zbiorowych jest odmienna od tej, sowym), czy wreszcie jest swoistym rodzajem odpowie- jaką przedstawia dyrektywa 2008/99/WE. Odpowiedzialdzialności, odmiennym od odpowiedzialności karnej czy ność podmiotu zbiorowego jest w prawie polskim zawsze to kodeksowej, czy to konstytucyjnej. W prezentowanym konsekwencją odpowiedzialności karnej osoby fizycznej. szkicu nie ma powodu, aby rozstrzygać takie dylematy teo- Ta osoba musi zostać ujawniona, musi zapaść orzeczenie retyczne, aczkolwiek najbliższa intencji ustawy jest trzecia stwierdzające popełnienie przez nią przestępstwa (wyrok ze wskazanych koncepcji. skazujący, wyrok warunkowo umarzający postępowanie, Rychło po wejściu w życie ustawa została zaskarżona do orzeczenie o umorzeniu z powodu okoliczności wyłączają- Trybunału Konstytucyjnego przez Konfederację Pracodaw- cej ukaranie) i dopiero kiedy takie orzeczenie stanie się ców Prywatnych. Skarżący zarzucali sprzeczność niektó- prawomocne otwiera się droga do uruchomienia odporych przepisów ustawy z Konstytucją RP. Po rozpoznaniu wiedzialności karnej podmiotu zbiorowego. Ustawodawwniosku Trybunał Konstytucyjny wydał 3 listopada 2004 r. ca polski przyjął skrajną wersję tzw. odpowiedzialności Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

8 pochodnej, innymi słowy odpowiedzialności wtórnej pod- Regulacja polska jest w istocie zgodna z wymaganiami stamiotu zbiorowego, uruchamianej dopiero przez pierwotną wianymi przez art. 6 ust. 1 dyrektywy 2008/99/WE. Dodati klasyczną dla prawa karnego, opartą na winie indywidual- kowa przesłanka podmiotowa w postaci swoistej winy nej odpowiedzialność osoby fizycznej za przestępstwo, któ- w wyborze lub nadzorze nad osobą działającą na polecenie ra to odpowiedzialność jest czymś na kształt swoistej do- albo za zgodą lub wiedzą reprezentanta, decydenta lub kondatniej przesłanki procesowej dla odpowiedzialności pod- trolera przewidziana w art. 5 ustawy polskiej mniej więcej miotu zbiorowego [3]. Dyrektywa natomiast traktuje od- odpowiada regulacji art. 6 ust. 2 dyrektywy. Zasadnicze powiedzialność osoby prawnej jako odpowiedzialność wąt pl iwości co do zgodności z dyrektywą budzi natomiast w pełni autonomiczną, która jedynie nie wyklucza odpo- art. 4 ustawy polskiej, tj. przepis, który uzależnia odpowiewiedzialności osoby fizycznej, ale nie czyni z niej prze- dzialność osoby prawnej od uprzedniego stwierdzenia prasłanki odpowiedzialności osoby prawnej. womocnym orzeczeniem sądowym popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną. Jak już była o tym mowa, regu- Dyrektywa nie zawiera definicji osoby prawnej, pozostalacja ta jest jawnie niezgodna z dyrektywą, która odpowiewiając to państwom członkowskim. Ustawa polska w art. 2 przez podmiot zbiorowy nakazuje rozumieć osobę prawną dzialność osób prawnych traktuje jako odpowiedzialność oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawwiedzialności winnych osób fizycznych, ale nie czyni w pełni autonomiczną, która jedynie nie wyklucza odpo- nej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. To określenie zostało z jednej strony zwężone przez wyłączenie z niej przesłanki odpowiedzialności osób prawnych. z jego zakresu Skarbu Państwa, jednostek samo- Na marginesie dodam, że konstrukcja art. 4 polskiej usta- rządu terytorialnego i ich związków (art. 2 ust. 1), z drugiej wy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych sprawia, zaś rozszerzone przez objęcie mianem podmiotu zbioro- że ta odpowiedzialność jest w ochronie środowiska wego także spółek handlowych z udziałem Skarbu Pań- owym papierowym tygrysem. Otóż skazania (a chociażstwa lub samorządu terytorialnego, spółek kapitałowych by i warunkowe umorzenia) osób fizycznych za przestępsw organizacji, odpowiedzialnych podmiotów w stanie lik- twa przeciwko środowisku są tak rzadkie, że konieczność widacji, przedsiębiorców niebędących osobami fizyczny- poczekania na prawomocne orzeczenie stwierdzające winę mi, zagranicznych jednostek organizacyjnych (art. 2 ust. 2). osoby fizycznej i dopiero potem wdrożenie skomplikowanego procesu przeciwko podmiotowi zbiorowemu okazuje Przepisem określającym podstawy odpowiedzialności podsię mało realne. miotu zbiorowego jest art. 3 ustawy polskiej stanowiący, że podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: Artykuł 7 1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, Sankcje wobec osób prawnych podejmowania w jego imieniu decyzji Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki, by lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przeosoby prawne podlegające odpowiedzialności za przeskroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu obotępstwo zgodnie z art. 6 podlegały skutecznym, propowiązku, 2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia rcjonalnym i odstraszającym sankcjom karnym. uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, W odróżnieniu od unieważnionej decyzji ramowej z 2003 r., o której mowa w pkt 1, która wskazywała na sankcje, jakie mogą dotknąć osoby 3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbioro- prawne, dyrektywa 2008/99/WE pozostawia wybór sankwego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1 cji państwom członkowskim, wymagając tylko tyle, aby jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść sankcje te były: 1) skuteczne, 2) proporcjonalne, 3) odstrapodmiotowi zbiorowemu korzyść, choćby niemajątkową. szające (zauważyć trzeba, że jest to identyczne wymaganie, jakie prawodawca wspólnotowy stawia przed sankcja- Przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego są dwojakiego rodzaju: mi dotykającymi osoby fizyczne).! szczególna pozycja osoby fizycznej, chodzi bowiem Sankcje przewidziane w prawie polskim nie o każdą osobę fizyczną, ale o osobę pełniącą funkcję Polska ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorow podmiocie zbiorowym (reprezentanta, decydenta, wych dzieli sankcje dotykające osoby prawne na zasadnikontrolera) albo działającą bądź w wyniku przekrocze- cze i dodatkowe, te z kolei na obligatoryjne i fakultatywne. nia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków pełniącego funkcję, bądź za zgodą lub wiedzą pełniącego Sankcją zasadniczą jest kara pieniężna, której wysokość funkcję, jest oznaczona kwotowo od 1000 zł do zł, ale! korzyść (majątkowa lub niemajątkowa) faktycznie uzyschodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popeł- z zastrzeżeniem, że nie może ona przekraczać 10 % przykana przez podmiot zbiorowy lub możliwa do uzyskaniono czyn zabroniony pod groźbą nia. kary. 114 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

9 Dodatkową sankcją obligatoryjną jest przepadek, który Artykuł 8 dyrektywy 2008/99/WE zobowiązuje państwa obejmuje: członkowskie Unii Europejskiej do dostosowania swoich 1) przedmioty pochodzące chociażby pośrednio z czynu przepisów wewnętrznych do wymagań dyrektywy w ściśle zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone określony terminie do 26 grudnia 2010 r. do jego popełnienia, Przed ustawodawcą polskim staje niełatwe zadanie. Wpraw- 2) korzyść majątkową pochodzącą chociażby pośrednio dzie nie byłoby uzasadnione twierdzenie, że całe polskie z czynu zabronionego, prawo karne środowiska wymaga przemodelowania pod 3) równowartość przedmiotów lub korzyści (jeżeli z takątem wymagań dyrektywy, ponieważ prawo polskie jest kich czy innych względów nie da się orzec przepadku w swym podstawowym trzonie już zgodne z dyrektywą, przedmiotów lub korzyści). ale nowych regulacji wymaga: Fakultatywne sankcje dodatkowe to z jednej strony zakazy:!wprowadzenie do polskiego prawa karnego przestępstw 1) promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wy- przewidzianych w art. 3 lit. d) /bezprawna eksploatacja twarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczo- niebezpiecznego zakładu/ i lit. i) /naruszenie przepisów nych usług lub udzielanych świadczeń, o substancjach zubożających warstwę ozonową/, 2) korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wspar-!nowego, odpowiadającego wymaganiom art. 3 lit. g) cia finansowego środkami publicznymi, dyrektywy, ujęcia przestępstw bezprawnego handlu za- 3) korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, grożonymi gatunkami roślin i zwierząt, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem,!nieznacznych zmian w znamionach przestępstw z art. 182, 4) ubiegania się o zamówienia publiczne, 183 i 184 polskiego k.k. tak, aby znamiona przes- 5) prowadzenia określonej działalności podstawowej lub tępstwa były wyczerpane już w razie zagrożenia jednej ubocznej (chyba że orzeczenie takiego zakazu mogłoby osoby (a nie tylko wielu osób, jak jest dziś) oraz uznanie doprowadzić do upadłości lub likwidacji podmiotu zbio- znacznego pogorszenia jakości powietrza, gleby lub rowego lub do tzw. zwolnień grupowych; jednakże je- wo-dy za odrębną przesłankę odpowiedzialności za żeli podmiot zbiorowy po raz drugi zostaje ukarany, to przes-tępstwo, nawet taki zakaz można orzec)!usamodzielnienie odpowiedzialności podmiotów zbioorzekane w latach na okres od 1 roku do 5 lat, z drugiej zaś rowych tak, aby stwierdzenie popełnienia przestępstwa podanie wyroku do publicznej wiadomości. przez osobę fizyczną nie było już przesłanką odpowiedzialności Ten wykaz sankcji mniej więcej odpowiada temu, co promują podmiotu zbiorowego, organizacje międzynarodowe, w szczególności Rada!uzupełnienie listy przestępstw, które mogą popełnić Europy w rekomendacjach dotyczących odpowiedzialnośhandlu podmioty zbiorowe, przez przestępstwa bezprawnego ci karnej osób prawnych. zagrożonymi gatunkami roślin i zwierząt. Dalsze przepisy polskiej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych regulują takie zagadnienia, jak zasady Artykuł 9 wymiaru kary, przedawnienie, procedurę. Można oceniać, Wejście w życie że nie nasuwają one zastrzeżeń z punktu widzenia zgodności z dyrektywą 2008/99/WE. Niniejsza dyrektywa wchodzi w życie dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Artykuł 8 Unii Europejskiej. Transpozycja Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, w który dyrektywa została opublikowana, nosi datę 6 grudnia 2008 r., co oznacza, 1. Państwa członkowskie wprowadzają w życie przepisy że dyrektywa weszła w życie 26 grudnia 2008 r. ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania niniejszej dyrektywy przed Artykuł 10 dniem 26 grudnia 2010 r. Środki przyjęte przez państwa członkowskie zawierają Adresaci odniesienie do niniejszej dyrektywy lub takie Niniejsza dyrektywa skierowana jest do państw człon- odniesienie towarzyszy ich urzędowej publikacji. kowskich. Metody dokonywania takiego odniesienia określane Tak jak każda dyrektywa wspólnotowa, tak też dyrektywa są przez państwa członkowskie. 2. Państwa członkowskie przekazują Komisji teksty 2008/99/WE nie jest aktem obowiązującym bezpośrednio, podstawowych przepisów prawa krajowego, przyjęczłonkowskich, które otrzymały na to termin 2-letni, lecz wymaga wdrożenia w prawie wewnętrznym państw tych w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą, oraz tabelę wskazującą korelacje między tymi przepisami upływający z dniem 26 grudnia 2010 r. a niniejszą dyrektywą. Sporządzono w Strasburgu, dnia 19 listopada 2008 r. Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

10 L I T E R A T U R A [3] Filar M., Kwaśniewski Z., Kala D.: Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, [1] Radecki W.: Koncepcje odpowiedzialności karnej osób prawnych w ochro- s , Toruń 2006 nie środowiska, Wrocław [2] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r. K 18/03, Orzecznictwo dodatek do Prokuratury i Prawa nr 2, poz. 43, 2005 DOROTA BURCHART-KOROL Ekoprojektowanie holistyczne podejście do projektowania Słowa kluczowe: ekoprojektowanie, ocena cyklu życia LCA, PKN-ISO/TR 14062:2004, Dyrektywa 2009/125/WE Key words: ecodesign, Life Cycle Assessment LCA, PKN-ISO/TR 14062:2004, Directive 2009/125/EC Proces rozwoju produktu obejmuje trzy fazy: badania, pra- duktu (rys. 1). Holistyczne podejście do projektowania, ce rozwojowe oraz prace projektowe wraz z wdrożeniem. uwzględniające oprócz tradycyjnego projektowania rów- W praktyce przedsiębiorstw występują najczęściej dwie nież elementy środowiskowe, pozwala na połączenie poostatnie fazy [1]. Od kilku lat coraz większego znaczenia trzeb klientów z odpowiedzialnością przedsiębiorstwa za nabiera nowa faza rozwoju produktu ekoprojektowanie, środowisko [5]. Ekoprojektowanie wprowadza dodatkow którego ramach określa się środowiskowy wpływ pro- wy nowy wymiar do projektowania tradycyjnego. Nadal duktu. Zgodnie z tym podejściem należy ująć aspekty eko- kluczową rolę pełnią takie aspekty jak: funkcja, bezpielogiczne już na wczesnym etapie projektowania, gdy okreś- czeństwo, ergonomika, wytrzymałość, jakość, czy koszty la się między innymi potrzebne materiały, wymogi ener- i uwzględnia się dodatkowe kryterium, jakim jest ocena getyczne i trwałość produktu [2]. projektu z punktu widzenia jego oddziaływania na środowisko. Polega na identyfikowaniu aspektów środowisko- Istota ekoprojektowania wych związanych z produktem i włączaniu ich do procesu projektowania już na wczesnym etapie rozwoju produktu Przygotowanie produkcji obejmuje zazwyczaj czynności [6]. Już na etapie projektowania można zmniejszyć wpływ wstępne, które są podejmowane po to, by właściwe dzia- danego urządzenia lub procesu na środowisko. W tym celu łania wytwórcze przebiegały sprawnie w celu wytworze- należy wykonać analizy procesu produkcji, cyklu życia nia produktów, zgodnych z oczekiwaniami i uzyskanych produktu i jego oddziaływania na środowisko, określić w ekonomicznie racjonalny sposób. Czynności te mają zużycie surowców i energii, ilość zanieczyszczeń emitocharakter projektowy i prowadzą do ustalenia optymalne- wanych z procesów produkcyjnych, energooszczędność go wzorca, jakiemu powinien odpowiadać przyszły pro- w trakcie eksploatacji [7]. dukt oraz program działań, które zapewnią odpowiednią i oszczędną realizację tego produktu. Przygotowanie prosposoby: Ekoprojektowanie (ecodesign) można określać na różne dukcji łączy z reguły aspekty konstrukcyjne (co wykonuronment, projektowanie dla środowiska (Design for Envi- jemy), technologiczne (jak to robimy) i organizacyjne (kiesign), DfE), ekologiczne projektowanie (ecological dejemy), dy, na czym i ile to będzie kosztować) [3,4]. Jednak w trago projektowanie zgodnie z zasadami zrównoważonedy, dycyjnym ujęciu procesu przygotowania produkcji niewanie rozwoju (sustanaible product design) zielone projektodycyjnym wiele przedsiębiorstw bierze pod uwagę czynniki środokowe (green design) lub też projektowanie prośrodowiswiele wiskowe. Wpływ projektowanego produktu na środowismiotu (environmental design) [8,9]. W literaturze przedwiskowe. ko powinien być określony już na etapie koncepcyjnym są znane przykłady projektów DfE, ale niewiele istko projektowania. Dzięki temu można uniknąć kosztów zwiąproduktu, nieje informacji na temat wprowadzania DfE do rozwoju zanych z użytkowaniem tego produktu i uzyskać produkt które polega na włączaniu aspektów ekologicz- ekologiczny. nych już na wczesnych etapach koncepcyjnych, takich jak projektowanie i rozwój wyrobów [10]. Stosowanie zasad W niniejszym artykule proponuje się włączenie aspektów projektowania z uwzględnieniem aspektów środowiskoekologicznych do procesu projektowania i rozwoju prowych pozwala na realizację strategii ekoprojektowania Dr inż. D. Burchart-Korol Główny Instytut Górnictwa, Zakład Oszczędz rozwiązaniami innowacyjnymi, które mogą (rys. 2) [11-13]. Strategie ekoprojektowania łączą się dotyczyć ności Energii i Ochrony Powietrza 116 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

11 Rys.1. Projektowanie i rozwój produktu z uwzględnieniem aspektów ekologicznych. Źródło: Opracowanie własne Rys.2. Koło strategii ekoprojektowania Źródło: Opracowanie własne na podstawie [12, 13] Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

12 wdrażania nowych materiałów, np. wprowadzania ma-! RoHS (Restriction of Hazardous Substances) Dyrekteriałów biodegradowalnych i zastosowania odnawialnych tywa dotycząca ograniczenia stosowania użycia subsźródeł energii. tancji niebezpiecznych [20]. Do głównych korzyści, jakie przynosi zastosowania eko- Najnowszą jest Dyrektywa 2009/125/WE z dnia 21 paźprojektowania należy [14]: dziernika 2009 r. ustanawiająca ogólne zasady ustalania! udoskonalanie produktów i procesów technologicznych, wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów zwią-! obniżanie kosztów poprzez weryfikację i modyfikację zanych z energią (zmieniająca Dyrektywę 2005/32/WE). wyrobu na wczesnych etapach koncepcyjnych, Dyrektywa ta podaje jasne i szczegółowe podstawy praw-! nadążanie za zmieniającymi się oczekiwaniami klien- ne ekoprojektowania. Zmieniona dyrektywa rozszerza zatów, kres obowiązywania obecnej dyrektywy poprzez objęcie! tworzenie nowych potrzeb i wymagań klientów, jej wymaganiami wszystkich produktów, które mają wpływ! obniżenie materiałochłonności i energochłonności prona zużycie energii. Ma to na celu zwiększenie efektywduktów na każdym etapie cyklu życia, ności energetycznej oraz efektywności wykorzystywania! obniżanie ciężaru produktów i ich opakowań, surowców znacznie większej ilości produktów, a także! obniżanie kosztów produkcyjnych i eksploatacyjnych. zmniejszenie zapotrzebowania na surowce naturalne. Ekoprojektowanie ma na celu stworzenie produktów o jak Poniżej podano najważniejsze pojęcia związane z ekonajmniejszym wpływie na środowisko w całym ich cyklu projektowaniem zgodnie z najnowszą Dyrektywą 2009/ życia [5,15]. Ekoprojektowanie może redukować czas pro- 125/WE [18]. dukcji oraz zapewnić konkurencyjną cenę realizując wykształcających wymogi prawne, techniczne, dotyczące! Projektowanie produktu oznacza zbiór procesów prze- móg minimalnego wpływu na środowisko [16]. bezpieczeństwa, funkcjonalne, rynkowe i inne, które Znanych jest kilka podstawowych wytycznych dotyczą- mają być spełniane przez dany produkt, w specyfikacji cych ekoprojektowania [17]: technicznej tego produktu.! projektowanie całego cyklu życia od fazy koncepcyj-! Aspekt środowiskowy oznacza element lub funkcję danej, aż do jego ostatecznego zagospodarowania (po- nego produktu, która może wchodzić w interakcję ze dejście od kołyski do grobu ), co jest zgodne z normą środowiskiem podczas cyklu życia produktu. EN ISO 14040:2006,! Oddziaływanie na środowisko oznacza wszelkie zmia-! zastosowanie energochłonności na każdym etapie cy- ny w środowisku, w całości lub częściowo wynikające klu życia, zarówno w fazie jego powstawania jak i użyt- z działania danego produktu podczas jego cyklu życia. kowania,! Cykl życia oznacza kolejne i połączone ze sobą etapy! racjonalne wykorzystywanie surowców i materiałów, istnienia produktu od wykorzystania surowca do osta-! długie użytkowanie produktu, tecznego unieszkodliwienia.! ograniczanie zużycia nowych surowców, a tym samym! Poprawa ekologiczności oznacza proces udoskonalazmniejszenie ilości powstających odpadów, używanie nia ekologiczności danego produktu w odniesieniu do materiałów z recyklingu kolejnych generacji produktu, chociaż niekoniecznie dotyczący wszystkich aspektów środowiskowych pro- Podstawy prawne ekoprojektowania duktu jednocześnie.! Ekoprojekt oznacza uwzględnienie aspektów środo- Najważniejszymi normami międzynarodowymi dotycząwiskowych przy projektowaniu produktu celem popracymi integrowania aspektów środowiskowych z projektowy ekologiczności podczas jego całego cyklu życia. waniem i rozwojem produktu są normy:! ISO/TR 14062:2002 (PKN ISO/TR 14062:2004 Za- Dyrektywa 2009/125/WE przewiduje wprowadzenie wyrządzanie środowiskowe Włączanie aspektów środo- magań, które produkty będą musiały spełniać, aby mogły wiskowych do projektowania i rozwoju wyrobu), być sprzedawane na rynku wspólnotowym. Wymagania te! EN ISO 14040: 2006 (PN EN ISO 14040:2009 Zarzą- dotyczą sześciu głównych etapów życia produktu: dzanie środowiskowe Ocena cyklu życia Zasady - dobór i wykorzystanie surowców i materiałów, i struktura) - produkcja, - Obecnie powstaje również coraz więcej dyrektyw zwiąpakowanie, transport i dystrybucja, - instalowanie i utrzymywanie, zanych z ekoprojektowaniem, należą do nich m.in.:! - ErP (Energy Related Products) Dyrektywa dotycząstosowanie, - wycofanie z użytku. ca eko projektowania produktów związanych z energią [18], Ważnym dokumentem prawnym w zakresie ochrony śro-! WEEE (Waste Electrical and Electronic Equipment) dowiska związanym z ekoprojektowaniem jest także Po- Dyrektywa dotycząca zużytego sprzętu elektrycznego lityka Zintegrowanego Produktu (IPP Integrated Product i elektronicznego [19], 118 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

13 Policy). Celem podejścia określonego w komunikacie Ko- Kolejną techniką wspomagającą ekoprojektowanie jest misji z dnia 18 czerwca 2003 r. zatytułowanym Zintegro- MIPS (Material Input Per Service Unit), czyli wskaźnik zawana Polityka Produktowa Podejście oparte na cyklu ży- sobów na jednostkę usługi. Składnikami są materiały oraz cia produktów w środowisku, jest zmniejszenie oddziały- usługi potrzebne do stworzenia dobra użytkowego w odwania produktów na środowisko w całym ich cyklu życia. niesieniu do wykorzystania surowców naturalnych. Celem W celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju Europy jest stosowania tego wskaźnika w ekoprojektowaniu jest stwokonieczna poprawa procesów wytwórczych i doprowadzew całym cyklu życia rzenie projektu wyrobu o jak najniższej zasobochłonności nie do zmniejszenia negatywnego oddziaływania na środowisko zarówno samych procesów wytwórczych, jak i pro- Dodatkowym wsparciem tego wskaźnika jest wskaźnik dukowanych wyrobów. Tego typu podejście powinno doci MIT (Material Intensity), czyli wskaźnik zasobochłonnoś- prowadzić do powszechnego wdrożenia produkcji bardziej przypadający na jednostkę materiału, który wykazuje przyjaznych dla środowiska produktów. Działania te poelektrycznej bagaż ekologiczny poszczególnych materiałów, energii winny zapewnić zarówno poprawę stanu środowiska w Europie, i transportu. Za pomocą wskaźników MIT jak również poprawić pozycję konkurencyjną Europy i MIPS można szybko ocenić projekt danego wyrobu i zaw świecie. Koncepcja zintegrowanej polityki produkto- proponować kierunek jego modyfikacji. [14,22]. wej opiera się na poszukiwaniu sposobów zmniejszenia Najbardziej złożonym elementem ekoprojektowania jest oddziaływania na środowisko w całym cyklu życia pronowa technika zarządzania środowiskowego ocena cyklu duktu od wydobycia surowca, poprzez procesy przetwórżycia LCA (Life Cycle Assessment) [23,24]. Projektując stwa i produkcji wyrobu, jego dystrybucji i użytkowania, nowy produkt, oprócz opracowania technologii należy takjak również pozbywania się odpadu, którym staje się proże przeprowadzić analizę cyklu życia [25]. Jednym z główdukt po zakończeniu jego użytkowania. nych założeń techniki LCA jest dążenie do wykazania Ekoprojekt produktów jest podstawowym czynnikiem wszystkich czynników, mających potencjalny wpływ na w strategii Wspólnoty dotyczącej Zintegrowanej Polityki środowisko i związanych z danym produktem lub proce- Produktowej. Jako podejście zapobiegawcze, mające na sem. Wynikiem analizy techniką LCA jest określenie wpłycelu optymalizację ekologiczności produktów przy zacho- wu produktu na środowisko systemu produktu lub procesu waniu ich cech funkcjonalnych, daje nowe możliwości w obszar zużycia zasobów, jakości ekosystemu i zdrowia producentom, klientom oraz całemu społeczeństwu. Nale- ludzkiego. Jako jedna z niewielu technik zarządzania śroży podjąć działania podczas fazy projektowania produk- dowiskowego stwarza podstawy do identyfikacji, kwantytów związanych z energią, ponieważ o zanieczyszczeniu fikacji i oceny wpływu oraz ustalenia sposobów poprawy powstającym w całym cyklu życia decyduje się na tym jakości środowiska [26]. etapie, a także wtedy właśnie decyduje się o większości W literaturze przedmiotu dostępne są informacje na temat związanych z tym kosztów. roli LCA w ekoprojektowaniu, które obejmuje cały cykl Podstawowe narzędzia wspomagające ekoprojektowanie życia oraz połączenie funkcjonalności, jakości, ergonomii, bezpieczeństwa, estetyki i kosztów z aspektami ekologicznymi Znanych jest kilka narzędzi wspomagających ekoprojektowiązań [2,27,28]. Ekoprojektowanie polega na szukaniu roz- wanie. Do najprostszych należy karta/lista kontrolna (checkczynników projektowych, które mogą stanowić powiązanie list), a do bardziej zaawansowanych technik można zalinież ekonomicznych, technologicznych, jak rówlist), czyć wskaźnik MIPS oraz metodę LCA [21]. ekologicznych. Przy użyciu LCA można zidentyfikoczyć Karta/lista kontrolna służy do analizy pewnych wybranych wać i ocenić wpływy na środowisko wywołane podczas obszarów podczas ekoprojektowania, jak: emisje do popów systemu wyrobu, od pozyskania lub wytworzenia su- całego cyklu życia (kolejnych i powiązanych ze sobą etawietrza, zużycie energii itp. W odniesieniu do określonych etapów cyklu istnienia i dokonania oceny ich ważności rowca z zasobów naturalnych do ostatecznej likwidacji) przy użyciu jakościowego systemu oceny (np. skali pięciopunktowej, analizowanych wyrobów. skali zgodności) [17]. Jest to narzędzie jakoś- ciowe, daje jedynie ogólną odpowiedź na pytanie, gdzie Podsumowanie tkwi główny problem środowiskowy. Karta kontrolna może być opracowana we własnym zakresie i nie wymaga Obecnie przedsiębiorstwa rozwijając nowy produkt, oprócz specjalistycznej wiedzy. Za pomocą odpowiednio sformuzwracają na jego wpływ na środowisko naturalne. Dążą do kosztów i jakości tego produktu coraz większą uwagę łowanej listy pytań (zagadnień) można określić na przytego, aby ich produkty były określane jako ekologiczne kład poziom ekoprojektowania w przedsiębiorstwie i stwieri wykorzystują do tego ekoprojekowanie, które polega na dzić czy firma ta odpowiednio stosuje zasady ekoprojektotakim zaprojektowaniu produktu, które umożliwia racjowania. Karta kontrolna może obejmować cały cykl życia produktu [5,14,16] nalne wykorzystanie, surowców materiałów, wody i ener- Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

14 gii na wszystkich etapach cyklu życia umożliwiając recykling przy jednoczesnym zmniejszeniu wpływu na środowisko. Dlatego właśnie od ekoprojektowania często zależy sukces przedsiębiorstwa. January 2003 on waste electrical and electronic equipment (WEEE) [20] Directive 2002/95/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 2003 on the Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances in Electrical and Electronic Equipment, (RoHS) Directive [21] Knight P., Jenkins J. O.: Adopting and Applying Eco Design Techniques: A Practitioners Perspective, Journal of Cleaner Production, nr 17, 2009 [22] online.info/ ( ) Uwzględnienie oddziaływania produktu na środowisko [23] Gehin A., Zwolinski P., Brissaud D.:, A Tool to Implement Sustainable end w całym cyklu jego życia już na etapie projektowania of life Strategies in the Product Development Phase, Journal of Cleaner Production, vol. 16, nr 5, 2008 otwiera duże możliwości w zakresie ułatwienia poprawy [24] Basu A. J., Vanzyl D. J. A.: Industrial ecology framework for achieving takiego oddziaływania w oszczędny sposób, w tym po- cleaner production in the mining and minerals industry, Journal of Cleaner przez efektywność wykorzystywania zasobów i materia- Production, vol. 14, issue 2006 [25] Czaplicka K.: Eco Design of Non Metallic Layer Composites with łów, a tym samym przyczynia się do realizacji celów stra- Respect to Conveyor Belts, Materials and Design, nr 24, 2003 tegii zrównoważonego rozwoju. Ciągłe doskonalenie proprocesów [26] Burchart Korol D.: Zastosowanie oceny cyklu życia (LCA) w analizie przemysłowych, Problemy Ekologii, nr 6, 2009 cesów produkcyjnych i produktów (zgodnie z cyklem De- [27] Yeang K., Yeang D.L.: Ecodesign: a Manual for Ecological Design. John minga) oraz racjonalne korzystanie z zasobów środowiska Wiley and Sons 2008 wymaga rozszerzenia działań producentów, dostawców i klientów, którzy stają się coraz bardziej odpowiedzialni za środowisko. [28] Fuad-Luke A.: Eco-design: the sourcebook. Chronicle books L I T E R A T U R A [1] Pasternak K.: Zarys zarządzania produkcją, PWE, Warszawa 2005 [2] Lewis H., Gertsakis J., Grant T., Morelli N., Sweatman A.: Design and Environment a global guide to designing greener goods, Greenleaf Publishing, New York 2001 [3] Burchart Korol D., Furman J.: Zarządzanie produkcją i usługami, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2007 [4] Pająk E.: Zarządzanie produkcją. Produkt, technologia, organizacja, PWE, Warszawa 2006 [5] Luttropp C., Lagerstedt J.,, EcoDesign and The Ten Golden Rules: Generic Advice for Merging Environmental Aspects into Product Development, Journal of Cleaner Production, vol. 14, nr 15 16, 2006 [6] PKN-ISO/TR 14062:2004 Zarządzanie środowiskowe Włączanie aspektów środowiskowych do projektowania i rozwoju wyrobu [7] Fargnoli M.: Design Process Optimization for EcoDesign, International Journal of Automation Technology, vol.3, nr 1, 2009 [8] Kurczewski P., Lewandowska A.: Zasady prośrodowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia. Wyd. KMB Druk. Poznań 2008 [9] Foltynowicz Z.: Integrating Environmental Aspects Into Product Development. Materiały konferencyjne z III Międzynarodowej Konferencji Ekologia Wyrobów. Wyd. AE w Krakowie. Kraków 2003 [10] Ehrenfeld J, Lenox M.J.: The Development and Implementation of DfE programmes. Journal of Sustainable Product Design, nr 1, 1997 [11] Hemel C.G., Cramer J.: Barriers and stimuli for ecodesign in SMEs, Journal of Cleaner Production, nr 10, 2002 [12] Hemel C.G., Brezet J.C.: Ecodesign; A Promising Approach to Sustainable Production and Consumption. United Nations Environmental Programme, Paris; 1997 [13] Hemel C.G.: Lifecycle Design Strategies for Environmental Product Development. Paper for Workshop Design Konstruktion, IPU. Technical University of Denmark; 1994 [14] Lewandowska, Foltynowicz Z., Prośrodowiskowe działania źródłem innowacji w przedsiębiorstw. Materiały konferencyjne: Rozwój Przedsiębiorstw w aspekcie projakościowego doskonalenia i innowacyjności, Boszkowo, 2006 [15] Mascle C., Zhao H. P.: Integrating Environmental Consciousness in Product/ Process Development Based on Life Cycle Thinking, International Journal of Production Economics, vol. 112, nr 1, 2008 [16] Kurk F., Eagan P.: The Value of Adding Design For The-Environment to Pollution Prevention Assistance Options, Journal of Cleaner Production, vol. 16, nr 6, 2008 [17] ECOLIFE Thematic Network Ecodesign Guide: Environmentaly improved products design case studies of the European electrical and electronics industry, ( ) [18] Directive 2009/125/EC of the European Parliament and of the Council of 21 October 2009 establishing a framework for the setting of ecodesign requirements for energy-related products (recast) [19] Directive 2002/96/EC of the European Parliament and of the Council of Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

15 JOANNA GLIWICZ Nieprzewidywane skutki ocieplenia klimatu: śnieg norniki bioróżnorodność Słowa kluczowe: cykle populacyjne, norniki, ocieplenie klimatu, zima, zwierzyna drobna Key words: climate warming, population cycles, small game, voles, winter O ociepleniu klimatu, jego przyczynach i nieobojętnych dla człowieka skutkach wiele się ostatnio mówiło i pisało w związku z odbywającą się w grudniu 2009 w Kopenhadze konferencją klimatyczną. W otaczającej to wydarzenie atmosferze dały się słyszeć głosy poddające w wątpliwość prawdziwość danych mających świadczyć o ocieplaniu się klimatu oraz inne, sceptycznie podchodzące do podawanych przyczyn ocieplenia, których główną przyczyną miałby być rozwój techniki i gospodarka ludzka. Nie było też zgody co do zakresu przewidywanych skutków zachodzącego ocieplenia. Ten artykuł jest skromnym wkładem do przemyśleń i dyskusji na temat globalnego ocieplania. Nie ustosunkowując się do tego, czy ocieplanie się klimatu na Ziemi ma charakter kierunkowy i trwały, czy też długofalowo cykliczny, pokazuje, że w okresie ostatnich 50 lat jest ono rzeczywiste. Zwraca też uwagę na realnie występujące skutki tego ocieplania dla niewielkiej cząstki otaczającej nas przyrody, które na zasadzie efektu śnieżnej kuli, czy też efektu kaskady wywołują znacznie potężniejsze następstwa, mało przez kogo oczekiwane. Norniki z rodzaju Microtus oraz ich bliscy kuzyni lemingi, to pospolite drobne gryzonie strefy arktycznej i umiarkowanej chłodnej, charakteryzujące się specyficznymi zmianami liczebności. Ich populacje potrafią z roku na rok gwałtownie wzrosnąć, osiągnąć szczytową liczebność nawet tysiąca i więcej osobników na 1 hektar, a następnie w bardzo krótkim czasie przejść spektakularny spadek liczebności i przez rok lub więcej niemal zupełnie zniknąć, a w rzeczywistości przetrwać w zagęszczeniu (choć raczej właściwsze byłoby określenie w rozrzedzeniu ) 1 gryzoo nia na kilka hektarów. Na dalekiej północy (powyżej 60 N szerokości) te odznaczające się wysoką amplitudą fluktuacje mają postać regularnego cyklu o 3-4 letniej częstotliwości. W naszej szerokości geograficznej, fluktuacje są mniej regularne, choć w niektórych rejonach i dla niektórych gatunków norników także stwierdza się cykliczny charakter zmiany liczebności. Prof. dr hab. J. Gliwicz Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, Wilcza 64 Rys. 1. Zmiany w dynamice liczebności lemingów(a) i norników (B i C) po 1990 roku. Na wykresach podano jesienne stany populacji w kolejnych latach. Wcześniejsze regularnie występujące co 3-4 lata szczyty liczebności ustąpiły miejsca chaotycznym fluktuacjom. Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

16 Wszystko to powinno właściwie być napisane w czasie wadził Instytut Ochrony Roślin (IOR) poprzez swoje reprzeszłym, bowiem na przełomie lat 80. i 90. zaczęto dos- gionalne stacje rozmieszczone na terenie całego kraju. Jetrzegać, że cykliczne zmiany liczebności zanikają, a dyna- go głównym celem było prognozowanie masowych pojamika liczebności lemingów i norników przybiera charak- wów tego gatunku, który przy wysokim zagęszczeniu poter nieregularnych oscylacji (rys. 1). Pierwsi zauważyli trafił wyrządzać znaczne szkody w uprawach [12]. Regutobadacze gryzoni terenów arktycznych [3 5, 9]. Przedsta- larny charakter wieloletnich zmian jego liczebności stwierwili oni przekonywające dowody wiążące dostrzeżone zmia- dzano m.in. w zachodniej Polsce [11], gdzie co 3 4 lata wyny liczebności lemingów i norników z ociepleniem klima- stępował w bardzo wysokich zagęszczeniach. Ostatni taki tu, a konkretnie z nastaniem cieplejszych zim z dużą wil- masowy pojaw zanotowano w roku 1989/1990, po czym do gotnością powietrza i częstymi odwilżami zmieniającymi zakończenia ogólnokrajowego monitoringu w 1992 r. postrukturę warstwy śniegu tak, że pogarsza ona warunki zi- pulacja pozostawała na niskim poziomie (rys. 1). Później mowania tych małych ssaków, spędzających w klimacie da- już tylko lokalnie, m.in. w Dolinie Obry, prowadzono tą salekiej północy wiele miesięcy w przestrzeniach podśnież- mą metodą ocenę zagęszczenia nornika przez kilka następnych. nych lat [13], co pozwoliło na przedłużenie serii danych do A przecież od dawna wiadomo, że to przeżywalność gryże na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych 25 lat. Z tych wieloletnich danych jednoznacznie wynika, zoni przez okres zimy, a właściwie jej efekt w postaci ich liubiegłego stulecia nastąpiła istotna zmiana w obrazie liczebności wczesną wiosną, ma zasadnicze znaczenie dla liczebnego poziomu populacji w nadchodzącym sezonie czebności; cykliczne masowe pojawy zostały zastąpione letnio jesiennym. Dzieje się tak z dwóch powodów; po niskimi, nieregularnymi oscylacjami (rys.1). pierwsze dlatego, że to tzw. przezimki czyli norniki uro- Podobną przemianę zarejestrowano w przebiegu liczebdzone w ubiegłym roku, którym udało się szczęśliwie prze- ności nornika północnego Microtus oeconomus, mieszkańżyć zimę, są gotowe do rozrodu od pierwszych dni wiosny ca naturalnych środowisk podmokłych, głównie północnej i są najefektywniejszymi reproduktorami napędzającymi i wschodniej części kraju. Długa, 23 letnia seria danych cały roczny przyrost populacji, bowiem i one same i ich o liczebności tego gatunku na turzycowiskach Białowieswiosenne, szybko dojrzewające potomstwo wydają na kiego Parku Narodowego rozpoczyna się w 1986 roku szaświat wiele kolejnych miotów. Po drugie dlatego, że mimo cunkowymi ocenami jego stanów dwa razy w roku [7], po swego wysokiego potencjału reprodukcyjnego, norniki nie czym przez ostatnie 12 lat ( ) nasz zespół przesą w stanie osiągnąć naprawdę wysokiego stanu populacji prowadził intensywne badania nad tym gatunkiem w tym w ciągu jednego tylko sezonu rozrodczego. Szczyt liczeb- samym środowisku zbierając bardziej precyzyjne dane meności zwany też masowym pojawem (sięgającym todą wielokrotnych połowów znakowanych osobników i więcej osobników na hektar) występuje wtedy, gdy po 3 4 razy w roku. Uzyskany obraz wieloletniej dynamiki liudanym sezonie rozrodczym, wysokoliczebna populacja czebności jednoznacznie wskazuje, że od połowy lat 90. norników w znacznym procencie przetrwa nadchodzącą regularne cykliczne zmiany liczebności ustąpiły miejsca zimę i wkroczy wiosną w kolejny sezon reprodukcyjny, nieregularnym fluktuacjom o znacznie mniejszej amplituktóry też będzie sprzyjał wydajnemu rozmnażaniu. Dopie- dzie (rys. 1). ro wtedy, na końcu tego drugiego sezonu populacja może osiągnąć swoje wieloletnie maksimum liczebności. Wyni- Czy to skutek cieplejszych zim? ka z tego, że jeśli przez kolejne zimy warunki klimatyczne spowodują wysoką śmiertelność norników, reduku- Opierając się na wynikach i sugestiach badaczy skandyjąc cały letni przyrost populacja nie będzie w stanie osiąg- nawskich testowano więc hipotezę, wg której to zmiana nąć szczytowej liczebności. I to dostatecznie tłumaczy za- warunków zimowych związana z ociepleniem klimatu nik cyklicznie powtarzających się do niedawna szczytów miałaby być przyczyną zaniku regularnie pojawiających liczebności norników i lemingów w arktycznych i boreal- się uprzednio co 3 4 lata wysokich stanów zagęszczenia nych rejonach północnej Europy. norników. Weryfikacja tej hipotezy została oparta na dowodach Stan krajowych populacji norników pośrednich i przebiegała w dwóch etapach. Po pierw- sze przeanalizowano, jak kształtowały się zimą podstawowe czynniki termiczne i warunki śniegowe w ostatnim A jak to wygląda w naszej strefie klimatycznej, w pasie o o półwieczu, by na tej podstawie zweryfikować tezę o postę N szerokości geograficznej, w którym leży Polspującym ocieplanie się klimatu, szczególnie odczuwalnym ka? Przestawione tu dane, wnioski i przewidywania są w okresie zimowym. Po drugie zbadano, czy stan wiow znacznym stopniu oparte na złożonej właśnie do druku senny populacji (rzutujący na możliwość wystąpienia maw anglojęzycznym czasopiśmie pracy [2]. ksymalnego zagęszczenia w sezonie jesiennym) wykazuje W Polsce najdłużej monitorowano stany liczebności norni- ścisły związek przyczynowo-skutkowy z natężeniem któka zwyczajnego Microtus arvalis, mieszkańca terenów rol- regoś z czynników termiczno śniegowych, co oznaczałoniczych, zarówno upraw jak i nieużytków. Monitoring pro- by, że kierunkowe zmiany tego czynnika (lub czynników) 122 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

17 w skali wieloletniej można uznać za przyczynę zaniku cyklicznych zmian liczebności. Wieloletnie dane klimatyczne udostępnione przez Biało- wieski Park Narodowy z lokalnej stacji meteorologicznej pozwoliły przeanalizować warunki zimowe w okresie , czyli dla 48 lat (rys. 2). Za czas zimy przyjęto okres 5 miesięcy (151 dni) od początku listopada do końca marca. Dobowe średnie temperatury i grubość pokrywy śnieżnej posłużyły do obliczenia kilku wskaźników dla każdej zimy, a następnie dla 12 letnich okresów zimowych analizowanego półwiecza. Wskaźniki termiczne (rys. 2a) wykazują stały wzrost w badanym okresie (poza długością zimy termicznej, która dla kolejnych 12 leci jest stała, ale charakteryzuje się dużą zmiennością z roku na rok), a wszystkie wskaźniki warunków śnieżnych (rys. 2b) stały spadek w kolejnych 12 leciach, potwierdzając istotne stopniowe ocieplanie się klimatu w zimie przez ostatnie pół wieku. Co więcej, nasze dokładne 12 letnie dane z populacji nornika północnego zamieszkującej turzycowisko w Białowieży po skorelowananiu z rocznymi wskaźnikami zimowymi dla tych samych 12 lat wykazały, że liczba przezimków obecnych w populacji wczesną wiosną była w niemal 70% zdeterminowana warunkami zimowymi (regresja wie- 2 lokrotna, R = 69%, p=0.02), przy czym wykazywała najwyższą dodatnią zależność od długotrwałości pokrywy śnieżnej nie mniejszej niż 5 cm; a nieco niższą i ujemną zależność od ostrości zimy i długości jej trwania. Najistotniejszy związek liczby przezimków z trwałością pokrywy śnieżnej skłonił nas do dalszych poszukiwań w tym kierunku. Sprawdzono więc dodatkowo, jak zmie- niał się czas najdłuższego nieprzerwanego zalegania pokrywy o grubości nie mniejszej niż 5 cm w okresie ostat- nich 30 lat. Okazało się, że czas ten drastycznie się skrócił na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych; średnio z ponad 2 miesięcy (64 dni) w latach do nieco tylko ponad 1 miesiąca (37 dni) w latach Dobrze uzmysławia tę różnicę porównanie typowego ro- ku z lat wcześniejszych z typowym rokiem lat ostatnich (rys. 3). Na wykresie tym widać też dokładnie, że niska nie- przerwana trwałość pokrywy śnieżnej oznacza liczne następujące po sobie okresy topnienia i ponownego nakładania się warstwy śniegu, co zawsze łączy się ze zlodzeniem warstwy przygruntowej i ma fatalny wpływ na strukturę Rys. 2. Termiczne i śnieżne wskaźniki klimatyczne w okresie ostatniego półwiecza jednoznacznie sygnalizują wzrastającą łagodność zimy w kolejnych 12 letnich okresach. Dane ze stacji meteorologicznej Białowieskiego Parku Narodowego. Wskaźniki termiczne to: średnia temperatura dobowa, suma mrozu zdefiniowana jako suma temperatur ujemnych o (Σ<0 C) oraz długotrwałość zimy termicznej liczonej licz- bą dni od pierwszej do ostatniej doby ze średnią tempera- turą ujemną. Wskaźniki warunków śnieżnych to: okres za- legania pokrywy śnieżnej (o jakiejkolwiek grubości) i o min. grubości 5 cm oraz średnia grubość pokrywy (w cm). Rys. 3 Trwałość pokrywy śnieżnej dawniej i dziś (dane z Białowieży). Przedstawione tu dwie zimy są typowe w tym sensie, że dobrze reprezentują średnią grubość i trwałość warstwy śniegu dla dwóch okresów: lewy dla lat ; prawy dla lat Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

18 przestrzeni podśnieżnej, na co już wcześniej zwrócili uwa- potencjalne ofiary nie potrafią się jednak rozmnażać tak gę badacze norwescy Korslund, Steen, Kausrud i wsp. [10, szybko jak norniki, toteż przy zwiększonej presji drapież- 9]. Właściwie ukształtowana przestrzeń podśnieżna, po- ników ich liczebność zacznie szybko spadać. Po drugie, wstająca pomiędzy powierzchnią gruntu a śnieżną pokry- można się obawiać, że liczebność tych gatunków drapieżwą, zapewnia nornikom możliwość swobodnego prze- ników, które są silnie uzależnione od gryzoni, np. niektómieszczania się pod śniegiem, łatwy dostęp do roślin sta- rych sów, łasic czy gronostajów, również bardzo się obninowiących ich pokarm oraz dobre napowietrzenie nor. Zbi- ży, a ich zasięg zmniejszy. Po trzecie wreszcie, przewiduje ta, zlodowaciała najniższa warstwa śniegu uniemożliwia się, że szczególnie w rejonach arktycznych, gdzie lemingi przetrwanie zwierzętom prowadzącym podśnieżny tryb i norniki są podstawowymi konsumentami zielonej masy życia. Z kolei zanik pokrywy oznacza brak schronienia roślin, którą następnie w postaci swych odchodów udosprzed drapieżnikami i brak izolacji termicznej przed mroź- tępniają innym konsumentom saprofagom i bakteriom, nym powietrzem. Wszystko to sprawia, że poczynając od wiele łańcuchów pokarmowych zaniknie i spowolni się lat 90. (w porównaniu z wcześniejszymi) coraz rzadsze są obieg materii. Wszystko to razem jednoznacznie prowadzi zimy sprzyjające dobrej przeżywalności norników i po- do spadku różnorodności biologicznej terenów otwartych, zwalające na stopniowy dwusezonowy wzrost populacji czyli agrocenoz, łąk, torfowisk i tundry; tym większy, im umożliwiający co pewien czas osiągnięcie wysokiej li- niższe ich dotychczasowe bogactwo gatunkowe. czebności szczytowej. Ten przewidywany czarny scenariusz znajduje już potwierdzenie. Przewidywane i dostrzegane konsekwencje Na Półwyspie Skandynawskim w ostatnim 15 le- ciu odnotowano znaczny spadek liczebności pardwy górskiej, pardwy mszarnej i zająca bielaka czyli alternatyw- Tak więc okazało się, że także w Polsce zmiany klimatu nych ofiar drapieżników. Równocześnie stwierdzono zazimowego sprawiły, że norniki, zarówno zwyczajny, jak nik populacji pieśca i sowy śnieżnej w niektórych północi północny, pojawiają się w dużej liczebności coraz rzadziej, nych regionach ich niedawnego występowania [5, 6, 9]. a ich populacyjne szczyty są coraz niższe. (Należy sądzić, W Polsce także obserwuje się spadek liczebności drobnej że dotyczy to także nornika burego, Microtus agrestis, oraz zwierzyny łownej: zajęcy, bażantów i kuropatw, a także innych nornikowatych terenów otwartych, nie ma jednak piżmaka (rys. 4). Świadczą o tym dane Polskiego Związku odpowiednich danych dla potwierdzenia tego przypusz- Łowieckiego dotyczące spadku pozyskania tych gatunków czenia). Jak już wspomniano, we wcześniejszym okresie w kraju w okresu ostatnich kilkunastu lat [8]. Co prawda w latach masowego pojawu, występującego dość regular- istnieje kilka hipotez na temat przyczyn tego spadku, nienie co 3 4 lata, norniki często osiągały liczebność ponad mniej mamy pośredni dowód na to, że przynajmniej 500 osobników na hektar, a zdarzały się też szczyty 700 w ostatnim 15 leciu, przyczyną obserwowanego spadku 1000 os./ ha. Można się jednak zastanawiać, czy ten zanik mogą być drapieżniki, które na skutek zaniku regularnych wysokich liczebności gryzoni powinien nas niepokoić. Wy- masowych pojawów norników a szczególnie nornika dawać by się mogło, że szczególnie rolnicy powinni być zwyczajnego współwystępującego z typowymi gatunkami zadowoleni ze zniknięcia mysiej plagi. A jednak obser- zwierzyny drobnej w agrocenozach zaczęły intensywnie wowane zmiany liczebności norników mają poważne kon- polować na te alternatywne ofiary. Tym pośrednim dowosekwencje dla innych gatunków zwierząt, a także dla roślin dem jest istotna statystyczna korelacja pomiędzy stanem i obiegu pierwiastków w niektórych ekosystemach. tych potencjalnych ofiar a stanem nornika w latach 1990 Potężny zastrzyk biomasy norników raz na 3 4 lata stanowił bardzo bogate źródło pokarmu dla wszystkich dra- Można przypuszczać, że tak jak zanik cyklicznych poja- pieżnych ptaków i ssaków (a nawet bocianów [13]), które wów nornika zwyczajnego odbił się na obniżeniu liczebw latach szczytu liczebności norników wyjątkowo inten- ności innych mieszkańców terenów rolniczych, podobnie sywnie się rozmnażały, wyprowadzając dodatkowe lęgi zanik regularnych wysokich stanów nornika północnego i mioty z liczniejszym niż zwykle potomstwem. I choć po- mieszkańca naturalnych terenów podmokłych północno tem przez kilka chudych lat rozród tych drapieżników wschodniej Polski zagraża bogactwu wielu dzikich gabył znacznie niższy, były one w stanie utrzymać trwałe po- tunków ssaków, ptaków, gadów i płazów na tych terenach. pulacje na dużych obszarach do następnego szczytu liczeb- I to właśnie byłby ten kaskadowy efekt ocieplenia klimatu, ności norników. Teraz, kiedy masowe pojawy norników który poprzez skrócony i wielokrotnie przerywany okres zanikły, można przewidywać dwa skutki tej zmiany. Po zalegania odpowiednio grubej (by zapewnić schronienie pierwsze, drapieżniki zaczną bardzo intensywnie eksploa- zwierzętom żyjącym pod śniegiem) pokrywy śnieżnej, tować ofiary alternatywne, czyli inne gatunki ptaków i ssa- a przez to przez masową śmiertelność norników w okresie ków, które zawsze wchodziły w skład ich diety, ale w nie- zimy, spowodował zanik regularnie dotychczas występuwielkim tylko procencie, jako trudniejsze do upolowania, jących szczytów populacji norników, ze skutkami w znaczmniej liczne lub pojawiające się tylko sezonowo. Te inne nie szerszej skali. 124 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010

19 Rys. 4. Spadek zagęszczenia w populacjach zwierzyny drobnej w skali kraju (wg. danych Polskiego Związku Łowieckiego dotyczących wielkości pozyskania). Gatunki te stanowią tzw. alternatywne ofiary wszystkich niemal drapieżników, a ich spadek może być konsekwencją obniżonej po 1990 roku częstości masowych pojawów norników, będących głównym źródłem pokarmu drapieżników. L I T E R A T U R A [12] Romankow Żmudowska A. & Grala B Occurance and distribution of the common vole, Microtus arvalis (Pallas) in legumes and seed grasses [1] Gliwicz J. Jancewicz E Voles in river valleys. In: Essays on in Poland between 1977 and Polish Ecol. Studies 20: Mammals of Białowieża Forest, B. Jędrzejewska & J. M. Wójcik, eds. [13] Tryjanowski P. & Kuźniak S Population size and productivity of the Pp: [2] Gliwicz J. Jancewicz E Cascade effect of climate warming: snow density. Ardea 90: duration vole population dynamics biodiversity (w recenzji). [3] Henttonen, H. 2000: Long term dynamics of the bank vole Clethrionomys glareolus at Pallasjärvi, northern Finnish taiga. Polish Journal of Ecology 48, Suppl: [4] Henttonen H., Long term patterns in arvicoline rodent dynamics at th Pallasjrvi and Kilpisjarvi, northern Finnish Lapland. Abstracts of 11 International Conference Rodens et Spatium, Myshkin, Russia. P.10. [5] Hörnfeldt, B. 2004: Long term decline in numbers of cyclic voles in boreal Sweden: analysis and presentation of hypotheses.oikos 107: [6] Ims, R. A., Henden, J. A., Killengreen, S. T. 2008: Collapsing population cycles. TREE 23: [7] Jędrzejewska B., & Jędrzejewski W Predation in vertebrate communities. Ecological Studies 135. Springer. [8] Kamieniarz, R. & Panek, M. 2008: Zwierzęta łowne w Polsce na przełomie XX I XXI wieku. Stacja Badawcza PZŁ, Czempin. [9] Kausrud K. L., Mysterud A, Steen H., Vik J.O, Ostbye E., Cazelles B., Framstad E., Eikeset A. M., Mysterud I., Solhoy T., Stenseth M. Ch Linking climate change to lemming cycles. Nature 456: [10] Korslund L. & Steen H., Small rodent winter survival: snow conditions limit access to food resources. Journal of Animal Ecology 75: [11] Mackin Rogalska, R. & Nabagło, L. 1990: Geographical variation in cyclic periodicity and synchrony of the common vole, Microtus arvalis. Oikos 59: white stork Ciconia ciconia in relation to common vole Microtus arvalis Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec

20 MARTA JAŃCZAK Kolekcja zachowawcza tradycyjnych odmian drzew owocowych w Śląskim Ogrodzie Botanicznym Słowa kluczowe: Śląski Ogród Botaniczny, tradycyjne odmiany drzew owocowych, ochrona kolekcji, techniki molekularne Key words: Silesian Botanical Garden, traditional fruit-tree varieties, protection of the stand, molecular techniques Potrzeba ochrony puli genowej tradycyjnych odmian wią miejsce żerowania i rozrodu dla: owadów, ptaków oraz drzew owocowych innych drobnych kręgowców [5]. Uprawa i hodowla drzew owocowych towarzyszy człowiekowi Ochrona sadów owocowych tradycyjnych odmian od neolitu określanego jako początek rolnictwa. Po- Ochronę starych sadów można prowadzić w miejscu ich czątkowo owoce zbierano z dziko rosnących drzew, natowystępowania jest to ochrona in situ, która polega na zamiast w późniejszym czasie człowiek nasadzał drzewa chowaniu starych odmian w małych gospodarstwach przyw pobliżu domostw. Ich pielęgnacja odbywała się wówdomowych, szczególnie w rejonach wyłączonych z intenczas bardziej świadomie poprzez czynną ochronę, odposywnej produkcji rolnej. Inną formą ochrony jest ochrona wiednie zabezpieczenie oraz szczepienie. Wyhodowano ex situ poza naturalnym obszarem ich występowania. wiele nowych odmian, których na całym świecie jest obecnie kilkadziesiąt tysięcy. Najbardziej znanymi w Polsce traczych ex situ są ogrody botaniczne. Utrzymanie tych ko- Doskonałym miejscem do zakładania kolekcji sadownidycyjnymi odmianami jabłoni rodzimego pochodzenia są: Kosztela, Reneta, Piękna z Rept, Śmietankowe i inne [4]. lekcji prowadzonych w ogrodach botanicznych przez kolekcjonerów specjalistów w określonych celach, gwaran- W wyniku dużych postępów w przemysłowej uprawie sa- tuje zachowanie zasobów genowych starych odmian jabłodów, szczególnie po II wojnie światowej, zaniechano upraw ni dla przyszłych pokoleń. Jest to istotne w razie zmian śrowielu tradycyjnych jabłoni, które są wypierane bezpo- dowiska spowodowanych działalnością człowieka [3]. wrotnie przez odmiany plonujące corocznie i bardzo wcześnie oraz rosnące na niewielu wybranych karłowych podmian Cele zakładania kolekcji sadowniczych tradycyjnych od- kładkach. Dziś stare sady są często zaniedbywane, drzewa są przerośnięte, z nadmiernie zagęszczonymi wnętrzami Najważniejszymi celami kolekcji sadowniczych tradycyjkoron. W celu zachowania starych, tradycyjnych odmian nych odmian drzew owocowych w ogrodach botanicznych w takich sadach są czynione starania mające na celu zgro- są przede wszystkim: madzenie jak największej liczby drzew w kolekcjach pro- -utrzymanie zgromadzonej różnorodności biologicznej wadzonych w sposób tradycyjny. roślin sadowniczych, Okazuje się, że uprawianie drzew owocowych tradycyjmian, -ochrona dziedzictwa kulturowego o pochodzeniu odnych odmian może być wykorzystane w celu zachowania ich szczególnej odporności na choroby oraz niekorzystne -zwiększenie wartości edukacyjnej ogrodu poprzez mowarunki atmosferyczne, czego zwykle nie posiadają barczych żliwość prowadzenia warsztatów i szkoleń sadowni- dziej komercyjne odmiany. Tradycyjne odmiany jabłoni na przykładzie kolekcji odmian tradycyjnych. (rys. 5, na IV okł.) mogą być również smaczne, a ponieważ Jednak najważniejszym celem zakładania i utrzymywania nie wymagają stosowania ujemnie wpływających chemicz- kolekcji sadowniczych jest ochrona zasobów genowych nych środków ochrony roślin są także zdrowe. Innym waż- tych odmian. nym powodem, dla którego warto dbać o stare sady, w któ- Istotną pomocą w zakładaniu sadów tradycyjnych odmian rych znajduje się wiele odmian tradycyjnych doskonale drzew owocowych jest możliwość otrzymania wsparcia fiprzystosowanych do warunków środowiska, jest fakt, że nansowego z tego tytułu. Jest to możliwe w przypadku reajako zadrzewienia śródpolne chronią przed erozją wietrzną lizowania programu rolno środowiskowego. Program ten i wodną, stwarzają schronienie dla wielu zwierząt, stano- Mgr M. Jańczak Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie 126 Problemy Ekologii, vol. 14, nr 3, maj-czerwiec 2010