Przemysław Bąbel Marzena Wiśniak

Transkrypt

1

2 Autorzy: Przemysław Bąbel Marzena Wiśniak Recenzent: dr hab., prof. UW Ewa Czerniawska Redakcja: Halina Tchórzewska-Kabata Projekt graficzny serii i projekt okładki: Marcin Rusinowski Fotografia Lecha Wałęsy: PAP/Tomasz Gzell ISBN Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa 2008 Wydawnictwne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa, Al. Jerozolimskie 136 Adres do korespondencji: Warszawa, p. poczt. nr 9 Wydanie pierwsze (2008) Skład i łamanie: Studio DTP Alicja Kasper, Warszawa

3 Spis treści Wprowadzenie. Na czym polega skuteczna edukacja Rozdział 1. Koncentracja, czyli o kierowaniu uwagą uczniów Rozdział 2. Porcjowanie, czyli grupowanie informacji Rozdział 3. Powtarzanie, czyli ćwiczenie czyni mistrza Rozdział 4. Rozumienie, czyli schodzenie na poziom semantyczny Rozdział 5. Rozdział 6. Kolejność informacji, czyli o znaczeniu miejsca w szeregu Obraz silniejszy niż słowo, czyli o angażowaniu wyobraźni Rozdział 7. Odnoszenie do Ja, czyli o łączeniu wiedzy z osobą ucznia Rozdział 8. Uczenie się przez doświadczenie, czyli przeżyć znaczy wiedzieć Rozdział 9. Emocje, czyli akumulator pamięci Rozdział 10. Czas na przerwę, czyli wiedza musi się uleżeć Rozdział 11. Wskazówki do przypominania, czyli jak zapamiętać, żeby sobie przypomnieć Rozdział 12. Motywowanie uczniów, czyli o roli wzmocnień Zamiast podsumowania. Fabryka Skutecznej Edukacji Literatura zalecana

4

5 WPROWADZENIE NA CZYM POLEGA SKUTECZNA EDUKACJA Celem tej książki jest prezentacja zasad skutecznej edukacji oraz wskazanie możliwości i sposobów ich zastosowania w pracy nauczyciela. Wyjaśnijmy więc na początek, co to znaczy skuteczna edukacja? Wiele osób powiedziałoby zapewne, że to po prostu edukacja atrakcyjna. Takie przekonanie jest rozpowszechnione wśród nauczycieli, uczniów oraz rodziców i stanowi zapewne przyczynę coraz częstszego stosowania tak zwanych metod aktywizujących w nauczaniu. Metody te bez wątpienia podnoszą atrakcyjność edukacji, ale czy czynią ją skuteczną? Niekoniecznie. Atrakcyjne techniki i metody edukacyjne to przecież jedynie środki, które mogą, ale nie muszą doprowadzić do właściwego efektu. A jakiego efektu oczekujemy od skutecznej edukacji? Najkrócej mówiąc, oczekujemy, że uczeń czegoś się nauczy. Stwierdzenie, że nauczanie ma prowadzić do nauczenia, wydawać się może banałem, ale gdyby rzeczywiście było powszechnie uznawane, to zapewne każdy proces nauczania kończyłby się sukcesem. Z psychologicznego punktu widzenia stwierdzenie, że skuteczna edukacja prowadzi do nauczenia, przeformułować można w następujący sposób: skuteczna edukacja z jednej strony doprowadza do zapamiętania nowych informacji, z drugiej ułatwia ich późniejsze przypominanie. Pamiętanie informacji (a więc przechowywanie ich w pamięci) nie jest bowiem równoznaczne z możliwością przypomnienia ich sobie. Każdy doświadczył przecież zjawiska mieć to na końcu języka, kiedy wiemy, że coś pamiętamy (informacja zatem znajduje się w pamięci), ale nie możemy sobie tego w danej chwili przypomnieć. Zasady skutecznej edukacji, a więc właśnie takiej, która prowadzi do zapamiętania nowych informacji i ułatwia późniejsze ich przypomnienie, opierają się na wynikach badań psychologicznych nad procesami pamięci i uczenia się. Skuteczna edukacja jest bowiem możliwa tylko wtedy, gdy w procesie jej planowania i wdrażania wykorzystuje się wnioski płynące z rezultatów tychże badań. Na podstawie współczesnej wiedzy o funkcjonowaniu pamięci i przebiegu procesów uczenia się sformułowaliśmy dwanaście zasad skutecznej edukacji. Mają one charakter uniwersalny, tak jak uniwersalne są reguły działania ludzkiej pamięci i przebieg procesu uczenia się. W równym stopniu odnoszą się do edukacji na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły średniej, szkoły wyższej, jak i do edukacji nieformalnej. Są także wspólne dla różnych form nauczania: zajęć lekcyjnych, wykładów, szkoleń, warsztatów czy samodzielnej nauki. 5

6 Staraliśmy się tak skonstruować tę książkę, by mogła być użyteczna dla każdego nauczyciela niezależnie od tego, w jakiej szkole pracuje i jakiego przedmiotu uczy. Dlatego prezentacji zasad skutecznej edukacji towarzyszą przykłady ich zastosowania w nauczaniu różnych przedmiotów i na różnych szczeblach edukacji. Chociaż zasady te są powszechnie uznawane, to nie można wskazać jednego klucza do stosowania ich w konkretnych sytuacjach. Bywają tematy, które skutecznie można przedstawić stosując zaledwie dwie lub trzy zasady. Ale bywają też takie metody pracy, które wykorzystują niemal wszystkie zasady jednocześnie. Proponowane przez nas narzędzia, wskazówki i zastosowania owych zasad mają charakter jedynie przykładowy. Chcieliśmy, by stały się raczej inspiracją do własnych poszukiwań niż zamkniętym katalogiem metod pracy z uczniami. Pomysł napisania tej książki zrodził się w rezultacie doświadczeń, które zdobywaliśmy prowadząc zajęcia, warsztaty i szkolenia doskonalące dla nauczycieli oraz innych osób zajmujących się edukacją: w muzeach, ośrodkach kultury, organizacjach pozarządowych. Ucząc osoby, które zawodowo zajmowały się nauczaniem, poznawaliśmy zarazem ich potrzeby. Zauważyliśmy, że wiedza o procesie nauczania nie zawsze szła w parze z praktyką. Z jednej strony, mieliśmy okazję pracować z osobami, które dysponowały wiedzą psychologiczną na temat funkcjonowania pamięci i przebiegu procesu uczenia się, ale nie potrafiły zastosować tej wiedzy w praktyce edukacyjnej. Z drugiej stykaliśmy się często z sytuacją odwrotną, gdy nikłej wiedzy na temat pamięci i uczenia się towarzyszyły doskonałe umiejętności praktyczne. Oba przypadki rozdźwięku między wiedzą a praktyką są niekorzystne dla efektywności procesu nauczania. Chociaż zapewne trudniej wyobrazić sobie skutecznego nauczyciela, który nie ma umiejętności praktycznych, to jednak praktyka bez leżącej u jej podstaw wiedzy jest również nieskuteczna. Dlatego w trakcie prowadzonych przez nas warsztatów i szkoleń dla nauczycieli i edukatorów staraliśmy się przybliżać im zasady skutecznej edukacji wraz z przykładami wykorzystania ich w praktyce. Byliśmy zaskoczeni zainteresowaniem i niezwykle żywym odzewem ze strony uczestników naszych warsztatów. Przede wszystkim cieszyły nas jednak liczne sygnały napływające już po zakończeniu zajęć, z których wynikało, że szkoleni przez nas nauczyciele i edukatorzy z powodzeniem wykorzystują nabytą wiedzę i umiejętności. Zachęciło to nas do podjęcia próby przybliżenia zasad skutecznej edukacji szerszemu gronu odbiorców niż uczestnicy naszych szkoleń. Efektem tej próby jest niniejsza książka. Jest to propozycja dla wszystkich, którzy chcą tak uczyć, żeby nauczyć. Zdajemy sobie sprawę, że trudno jest przekazać w formie pisemnej to wszystko, co można pokazać i przećwiczyć podczas warsztatów. Mamy jednak nadzieję, że lektura tej książki będzie dla nauczycieli zarówno okazją do refleksji nad własną pracą dydaktyczną, jak i inspiracją do podniesienia skuteczności nauczania.

7 Rozdział Koncentracja, czyli o kierowaniu uwagą uczniów Z tego rozdziału dowiesz się, że podstawowym warunkiem zapamiętywania jest zwrócenie uwagi na to, co ma być zapamiętane. Przekonasz się, że obraz silniej przykuwa uwagę niż słowo, a słowo pisane ma przewagę nad słowem mówionym. Zrozumiesz, że najważniejszymi czynnikami kierującymi uwagą uczniów są ich zainteresowania, wiedza i nastawienie. Poznasz metody skutecznego kierowania uwagą uczniów. Pamięć sensoryczna, czyli ultrakrótka Podczas lekcji do ucznia dociera ogromna liczba informacji zarówno tych związanych z celem zajęć, jak i pobocznych: od wyglądu sali po zachowanie innych uczniów i nauczyciela. Wszystkie te informacje trafiają do pamięci sensorycznej, która przechowuje materiał dostarczany przez zmysły. Ćwiczenie Odłóż książkę i przyjrzyj się uważnie miejscu, w którym się znajdujesz. Następnie zamknij na chwilę oczy. Co widziałeś po zamknięciu oczu? A teraz poproś kogoś, by głośno powiedział jakiś wyraz, a następnie zamilkł. Co słyszałeś, kiedy twój pomocnik milczał? Czy po zamknięciu oczu widziałeś jeszcze przez krótką chwilę obraz, na który patrzyłeś przed zamknięciem oczu? To właśnie pamięć sensoryczna dla wzroku. Czy po zamilknięciu twojego pomocnika, słyszałeś jeszcze jak echo jego głos? To przykład działania pamięci sensorycznej dla słuchu. A czy zwróciłeś uwagę, jak długo utrzymywał się obraz i głos? 7

8 Niestety, choć pamięć sensoryczna ma dużą pojemność, informacje są w niej przechowywane przez bardzo krótki czas (od 0,5 1 sek. dla informacji wzrokowych, a ok. 2 sek. dla informacji słuchowych) dlatego nazywana bywa także pamięcią ultrakrótką. Po upływie kilku sekund informacje zgromadzone w pamięci sensorycznej bezpowrotnie zanikają, co oznacza, że nie zostaną w ogóle zapamiętane. Do czego, w takim razie, pamięć sensoryczna jest nam potrzebna? Do tego, abyśmy mogli ważne dla nas informacje przenieść z niej najpierw do pamięci krótkotrwałej, a następnie do długotrwałej, bo tylko wtedy zostaną na stałe zapamiętane. Jednak tylko niewielka część informacji trafiających do pamięci sensorycznej zostanie trwale zapamiętana. Aby informacja przeszła z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej, musimy zwrócić na nią uwagę. To podstawa trwałego zapamiętania. Jeśli jakaś informacja umknie naszej uwadze, nie zostanie zapamiętana. Dlatego kłopoty z koncentracją uwagi są jedną z najważniejszych przyczyn problemów z pamięcią, a podstawą doskonalenia pamięci jest nabycie umiejętności właściwego koncentrowania uwagi. Ten mechanizm zna każdy, kto zastanawiał się, czy wychodząc z domu wyłączył żelazko lub zamknął drzwi na klucz. Nie pamiętamy, bo nie skupiliśmy się na wykonaniu tej czynności. Mówi się wręcz, że nie ma złej pamięci jest tylko brak uwagi. Ćwiczenie Kiedy jutro będziesz przemierzał drogę z domu do pracy, bez względu na to czy samochodem, autobusem, tramwajem, czy na własnych nogach, postaraj się znaleźć co najmniej 10 szczegółów, których do tej pory nie dostrzegałeś. Choć wydaje nam się, że świetnie znamy drogę do pracy, bo przecież przemierzaliśmy ją już setki razy, to jednak możemy znaleźć wiele elementów, z których istnienia nie zdawaliśmy sobie sprawy. A skoro okazały się one dla nas nowe, to znaczy, że nie znajdowały się w naszej pamięci. Jak to możliwe? Odpowiedź jest prosta wcześniej ich nie zauważyliśmy. Mamy nadzieję, że dzięki temu ćwiczeniu przekonasz się, jak wiele zależy od naszej uwagi. Kierowanie uwagą Skoro bez zwrócenia uwagi na nowe informacje nie jest możliwe ich zapamiętanie, to rola nauczyciela polega na skierowaniu uwagi ucznia na te elementy, które są najistotniejsze. Jeśli tego nie zrobi, to uczeń może zapamiętać zupełnie nieistotne szczegóły zamiast informacji rzeczywiście ważnych. Na przykład, podczas omawiania na lekcjach języka polskiego Dziadów Adama Mickiewicza, uczniowie, zamiast zapamiętać, na czym polega mesjanizm albo które treści mają 8

9 Nie tylko o koncentracji uwagi Koncentracja uwagi to tylko jeden z jej stanów, polegający na celowym skupieniu się na pewnym wybranym zakresie dostępnych informacji. Musimy jednak zdawać sobie sprawę, że w procesie edukacji nie mniej istotne są inne aspekty uwagi. Selektywność, czyli, innymi słowy, wybiórczość skupianie się na jednym bodźcu, przy jednoczesnym blokowaniu innego. Dzięki temu możliwe jest ignorowanie tego wszystkiego, czego nie chcemy zauważyć (np. hałasu). Przeszukiwanie odnajdywanie określonej informacji pomiędzy innymi danymi (np. podkreślenie wszystkich czasowników w czasie przeszłym w tekście na lekcji języka angielskiego). Czujność przedłużona koncentracja uwagi, umożliwiająca wychwytywanie rzadko pojawiających się informacji (np. wyczekiwanie na istotne dane w czasie nudnego wykładu). Podzielność koncentracja na dwóch lub większej liczbie źródeł informacji jednocześnie (np. jednoczesne wykonywanie dwóch lub więcej zadań, jak choćby słuchanie wykładu i robienie notatek). Przerzutność przełączanie się z jednego zadania na inne (np. z notowania na udzielenie odpowiedzi). Wszystkie wymienione aspekty uwagi angażują istotne zasoby poznawcze, a co za tym idzie, wymagają wysiłku. Dlatego, by ułatwić uczniom odbiór lekcji, starajmy się zmniejszać liczbę niepotrzebnych bodźców, które do nich docierają. Ograniczenie konieczności dokonywania selekcji, przeszukiwania, przedłużania koncentracji, a zwłaszcza dzielenia i przerzucania uwagi, pozwoli uczniom lepiej skupić się na tym, co istotne. znaczenie symboliczne i co oznaczają, mogą skupić się na szczegółach samego obrzędu dziadów, które, choć interesujące i zapewne też ważne, nie są aż tak istotne z punktu widzenia celów nauczania. Nieraz zapewne miałeś okazję obserwować ucznia, który, choć uczestniczył w lekcji, nie był w stanie następnego dnia przytoczyć istotnych informacji z zajęć, a nawet w skrajnych przypadkach podać ich tematu. Zwykle w takich sytuacjach mówimy, że uczeń nie uważał. To prawda, nie uważał przynajmniej na to, co według nas było istotne. Mógł za to 9

10 zapamiętać mnóstwo innych, nieistotnych z naszego punktu widzenia szczegółów. Aby zapobiec takim sytuacjom, musimy kierować uwagą ucznia w taki sposób, by zauważył najważniejsze elementy naszego przekazu. NARZĘDZIA Jak kierować uwagą uczniów Niezależnie od tematyki lekcji możemy stosować sprawdzone, uniwersalne sposoby kierowania uwagą. Pisanie (rysowanie) najważniejszych rzeczy na tablicy lub arkuszu papieru. Zachęcanie uczniów do robienia notatek, a nawet dyktowanie najważniejszych punktów. Wskazanie na początku lekcji, co będzie najważniejsze. Podsumowanie najważniejszych informacji po każdym etapie lekcji i na jej zakończenie (dokonane przez nauczyciela bądź w formie rozmowy lub pytań do uczniów). Zadawanie intrygujących pytań i ćwiczeń ukierunkowujących uwagę (np. znajdowanie podobieństw, szukanie reguł czy kategoryzowanie). Prezentowanie obrazów i plansz. Przygotowywanie folii lub prezentacji multimedialnej. Przygotowując scenariusz lekcji trzeba przede wszystkim zastanowić się nad tym, które jej elementy są najistotniejsze. Innymi słowy, przed każdą lekcją musimy sobie odpowiedzieć na pytanie: co chcemy, by uczeń zapamiętał? Nie jest to proste zadanie. Zwłaszcza wtedy, gdy co często się zdarza świetnie znając się na czymś bądź pasjonując się jakimś tematem, wszystko uważamy za ważne albo wręcz za niezbędne do zrozumienia zagadnienia. Jeżeli jednak chcemy naszą pasją zarazić innych lub przynajmniej dać im wyobrażenie o danym zagadnieniu, to trudno musimy z czegoś zrezygnować. Szpikując lekcję mnóstwem informacji ryzykujemy bowiem, że nasi uczniowie zapamiętają zupełnie nieistotne szczegóły, a nie to, co rzeczywiście ważne. Lub zgoła nic nie zapamiętają. Jeśli wiemy już, na co chcemy zwrócić uwagę uczniów, to nie pozostaje nam nic innego, jak pokierować ich uwagą w taki sposób, by rzeczywiście skupili się na tym, co uważamy za istotne. Pamiętajmy, że zwracanie uwagi jest procesem aktywnym celowym i świadomym wysiłkiem skupienia się na tym, a nie innym elemencie. Jeśli uczniowie nie włożą odpowiedniego wysiłku, to nie możemy liczyć na to, że coś zapamiętają. Kierując uwagą uczniów, musimy więc do tego 10