Współczesne aspekty badań przestrzeni geograficznej

Transkrypt

1

2

3 Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 20 Współczesne aspekty badań przestrzeni geograficznej Pod redakcją Tomasza Rydzewskiego i Jana Smutka Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2012

4 Recenzci: prof. dr hab. Marek Dutkowski, dr hab. Igor Kavetskyy Copyright IGSEiGP UAM, Poznań 2012 Na okładce: Stare Miasto w Toruniu (fot. Marek Kaczmarczyk, aerofoto-kaczmarczyk.com) ISBN ISSN Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, Poznań tel fax bogucki@bogucki.com.pl Druk: Uni-druk ul. Przemysłowa 13, Luboń

5 Spis treści Od Redakcji...5 Jan Smutek, Przemysław Łonyszyn, Tomasz Rydzewski Słowo wstępne...7 Jan Smutek, Przemysław Łonyszyn, Tomasz Rydzewski Paulina Tomczykowska Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu...9 Przemysław Łonyszyn Kraj Basków sytuacja gospodarcza i polityka rozwoju Olaf Płachta Analiza sieci połączeń kolejowych między miastami wojewódzkimi a miejscowościami uzdrowiskowymi na obszarze Polski...37 Damian Werczyński Wybrane atrakcje archeoturystyczne w Polsce...53 Wojciech M. Dyba, Maria Kawińska Klasyfikacja rodzajowa i polityka wspierania klastrów gospodarczych w województwie wielkopolskim Bartłomiej Kołsut Uwarunkowania współdziałania międzygminnego w Polsce...87 Jan Smutek Wpływ suburbanizacji w strefie oddziaływania wielkiego miasta na dochody gmin z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych w Polsce Olga Terefenko, Przemysław Łonyszyn Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego podstawą zrównoważonego rozwoju nadmorskich gmin w Polsce na przykładzie gminy Rewal Natalia Sypion-Dutkowska Skupiska przestępstw mieszkaniowych w Szczecinie Dominik Paprotny Zastosowanie GIS w siłach zbrojnych Jacek Rudewicz Wirtualne globusy, czyli GIS dla wszystkich...163

6

7 Od Redakcji Szanowni Państwo, pragniemy poinformować, że od kolejnego numeru nasz Biuletyn się zmieni. Decyzją Rady Naukowej Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, który jest wydawcą czasopisma, pomimo braku dofinansowania jego publikacja zostanie utrzymana. Zmianie ulegnie tytuł. Numer 21 wydamy już pod tytułem Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna. Poszerzona została również Rada Redakcyjna i Rada Programowa, w skład której weszli przedstawiciele zagranicznych ośrodków naukowych oraz doświadczeni praktycy z różnych regionów Polski. W związku z wpisaniem czasopisma na listę B czasopism punktowanych MNiSW redakcja wdrożyła wszystkie niezbędne procedury, w tym stosowanie podwójnej recenzji oraz przeciwdziałanie przypadkom ghostwriting i guest authorship. Uruchomiliśmy też portal WWW naszego pisma ( z którego można pobrać wszystkie jego numery w wersji elektronicznej oraz na którym można zapoznać się z zasadami przygotowywania materiałów do druku. Wszystkie te działania zmierzają do zapewnienia jak najwyższej jakości upowszechnianych na łamach Biuletynu wyników badań i doświadczeń praktycznych, co jak zakładamy skutkować będzie wzrostem punktacji i zwiększeniem znaczenia czasopisma w naszym środowisku. Niezmiennie zapraszamy do jego wspólnej redakcji. Paweł Churski Redaktor Naczelny

8

9 Słowo wstępne Zebrane w niniejszym tomie artykuły stanowią w większości efekt obrad społeczno-ekonomicznej części panelu geograficznego Współczesne aspekty badań przestrzeni geograficznej zorganizowanego w ramach IV Konferencji Doktorantów Uniwersytetu Szczecińskiego, która odbyła się w dniach października 2012 r. Prace są często pierwszymi publikacjami autorów. Mają one charakter studiów przypadków mieszczących się w różnych kierunkach współczesnej geografii społeczno-ekonomicznej. Podzielone zostały na trzy części, dotyczące: 1) dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego w ujęciu przestrzennym, 2) związków zmian społeczno-gospodarczych w przestrzeni geograficznej z działalnością państwa, w tym w szczególności z funkcjonowaniem samorządu terytorialnego, 3) badawczych i praktycznych zastosowań systemów informacji geograficznej GIS. Tom otwiera artykuł Pauliny Tomczykowskiej, w którym autorka na przykładzie obszaru Starego Miasta w Toruniu analizuje zmiany struktury handlu i usług na obszarach śródmiejskich. Badane jest zanikanie tradycyjnych funkcji usługowych oraz pojawianie się w ich miejsce nowych usług. Ważną składową wielu współczesnych przemian społeczno-gospodarczych odbywających się w przestrzeni geograficznej jest globalizacja. Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji na przykładzie mało znanego w Polsce, a bardzo interesującego regionu jakim jest Kraj Basków, analizuje w swoim artykule Przemysław Łonyszyn. Na rozwój gospodarczy wpływa w znaczącym stopniu stan infrastruktury transportowej oraz możliwość jej wykorzystania. Analizuje to Olaf Płachta w artykule dotyczącym powiązań kolejowych pomiędzy miastami wojewódzkimi, a miejscowościami uzdrowiskowymi na terenie Polski. Część pierwszą kończy artykuł Damiana Werczyńskiego opisujący stan i przestrzenne rozmieszczenie obiektów turystyki archeologicznej w Polsce. Część drugą rozpoczyna artykuł Wojciecha Dyby oraz Marii Kawińskiej, w którym autorzy analizują na przykładzie Wielkopolski rozmieszczenie klastrów gospodarczych oraz badają możliwości wspierania rozwoju gospodarczego regionów poprzez politykę klastrową. Prowadzenie efektywnej polityki rozwoju na szczeblu lokalnym wymaga współpracy pomiędzy jednostkami samorządowymi. Na przykładzie Chojnic i Człuchowa zagadnienie to analizuje Bartosz Kołsut w swoim artykule na temat uwarunkowań współdziałania miast i gmin wiejskich w Polsce. Podstawą prowadzenia polityki rozwoju są też lokalne finanse publiczne, do którego to zagadnienia odnosi się artykuł Jana Smutka. Bada on powiązania pomiędzy suburbanizacją a dochodami gmin z tytułu udziału w PIT w strefie oddziaływania wielkich miast w Polsce. Prowadzone polityki rozwoju powinny być zgodne z kryteriami wspierania rozwoju zrównoważonego, co na przykładzie nadmorskiej gminy Rewal analizują Olga Terefenko i Przemysław Łonyszyn. Część trzecią otwiera artykuł Natalii Sypion-Dutkowskiej, będący przykładem możliwości wsparcia polityki bezpieczeństwa wewnętrznego poprzez zastosowa-

10 8 Słowo wstępne nie technologii geoinformatycznych. Autorka wskazuje przy pomocy narzędzi GIS skupiska (hot spots) przestępstw mieszkaniowych w wielkim mieście na przykładzie Szczecina. Opracowanie Dominika Paprotnego dotyczy wykorzystania technologii geoinformatycznych, w tym GIS, w siłach zbrojnych i pokazuje, jak wpływa to na podniesienie poziomu bezpieczeństwa narodowego. Tom kończy artykuł Jacka Rudewicza, który pokazuje coraz większą dostępność narzędzi GIS dla wszystkich użytkowników Internetu, co znacząco ułatwia dostęp do wielu informacji geograficznych. Zapraszamy do lektury, konstruktywnej krytyki. Zachęcamy także młodych naukowców, a w szczególności doktorantów, do uczestnictwa w przyszłych edycjach konferencji organizowanej na Uniwersytecie Szczecińskim. Jan Smutek, Przemysław Łonyszyn, Tomasz Rydzewski

11 Paulina Tomczykowska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Turyzmu Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu Zarys treści: W artykule poruszono kwestie związane ze zmianami struktury handlu i usług Starego Miasta w Toruniu w kontekście dostrzegalnego współcześnie zaniku tradycyjnych funkcji śródmiejskich w polskich miastach. Tendencją charakterystyczną dla Starego Miasta w Toruniu jest zanik handlu i usług podstawowych uzupełniających funkcję rezydencjalną. Znamienne jest natomiast pojawianie się usług ponadpodstawowych, określanych także mianem usług nowych, których rozwój jest symptomatyczny dla obszarów współczesnych centrów dużych miast. Analizie poddano wszystkie ulice toruńskiego Starego Miasta celem określenia kierunków zmian użytkowania lokali w centrum. Wybór obszaru badań pozwolił nawiązać do wcześniejszych opracowań, dzięki czemu możliwe stało się ukazanie zmian funkcjonalnych z dwudziestoletniej perspektywy. Słowa kluczowe: Toruń, usługi, handel, centrum miasta Wprowadzenie Miasta są ośrodkami, które ulegają bardzo dynamicznym przemianom społeczno- -gospodarczym. Przekształcenia funkcjonalne najszybciej zauważa się w ich centrach. Nowakowski (1990, s. 8) podaje, że centrum miasta to ośrodek usługowy najwyższego stopnia w danej jednostce osadniczej. Koncentrują się w nim obiekty handlu, gastronomii, rzemiosła, kultury, rozrywki i administracji. Jest to miejsce najwyższej aktywności gospodarczej, kulturalnej i najczęstszych kontaktów społecznych. W centrach zachodzą najintensywniejsze procesy wymiany dóbr, usług i informacji. Jednakże dwa ostatnie stwierdzenia wzbudzają wiele wątpliwości w kontekście dostrzegalnego współcześnie zaniku tradycyjnych funkcji śródmiejskich w polskich miastach. Centralne części ośrodków miejskich tracą swoje pierwotne znaczenie. Również toruńska Starówka przestaje pełnić rolę centralnego ośrodka usługowo-handlowego w mieście. Zmieniają się kierunki ciążeń, gdyż mieszkańcy odwracają się od centrów, które przegrywają rywalizację o klienta z nowymi rodzajami obiektów powstającymi w przestrzeni miejskiej, np. hipermarketami i galeriami handlowymi.

12 10 Paulina Tomczykowska W świetle nakreślonej problematyki analizie poddano wszystkie ulice toruńskiego Starego Miasta celem określenia kierunków zmian użytkowania lokali w centrum, jakie zaszły na przestrzeni ostatnich 20 lat. Rodzą się bowiem pytania dotyczące tego, w jaki sposób i pod wpływem jakich czynników zmienia się struktura usług i handlu w historycznym centrum. W niniejszym artykule postawiono hipotezy badawcze, których zweryfikowanie dało możliwość zidentyfikowania kierunków i czynników zmian funkcjonalnych toruńskiego centrum. W pierwszej założono, że najmniejszy odsetek wśród badanych obiektów na Starym Mieście w Toruniu stanowić będą punkty reprezentujące tzw. podstawową działalność usługowo-handlową, uzupełniającą funkcję rezydencjalną, przy jednoczesnym wzroście odsetka placówek wyspecjalizowanych z artykułami nabywanymi okresowo. Założono ponadto, że cechą charakterystyczną toruńskiego centrum jest pojawianie się usług ponadpodstawowych, określanych także mianem usług nowych, których rozwój jest symptomatyczny dla obszarów współczesnych centrów dużych miast. Usługi nowe reprezentowane są w dużej mierze przez biura nieruchomości, placówki finansowe oraz kancelarie prawno-notarialne. Trzecia hipoteza głosi, że największą gęstością placówek handlowych i usługowych na Starym Mieście cechuje się główna oś komunikacyjna, którą tworzą ulice: Różana, Rynek Staromiejski, Szeroka, Królowej Jadwigi, Rynek Nowomiejski i św. Katarzyny. Przegląd literatury na temat centrów dużych miast Zmiany zachodzące współcześnie w centrach dużych miast są jednym z szerzej dyskutowanych problemów związanych z przeobrażeniami przestrzeni miejskiej. Licznie zabierane w tej kwestii głosy wskazują na fakt, że centralne ośrodki miejskie tracą swój pierwotny charakter. Gachowski (2004, s. 87) zauważa, że obecnie w Polsce społeczności zamieszkujące miasta odwracają się od centrów miast, czyli najważniejszych przestrzeni w miejskiej strukturze. Tradycyjnie ukształtowane centrum miasta było ośrodkiem spotkań i intensywnej wymiany handlowej. Wynikało to przede wszystkim z uwarunkowań historycznych. Słodczyk (2001, s. 120) upatruje początków tego zjawiska w nastaniu rewolucji przemysłowej. Wówczas, wraz z żywiołowym rozwojem miast, w centrach nastąpiło gwałtowne zagęszczenie obiektów handlowych i rzemieślniczych, zwłaszcza na niskich kondygnacjach, wyżej zaś dominowała funkcja rezydencjalna, która wspierana była przez handel i rzemiosło. Ten sam autor przyznaje, że z punktu widzenia funkcjonalnego centra miast to nadal obszary intensywnej działalności sektora trzeciego, a jego istotą pozostaje funkcja handlowa (Słodczyk 2001, s. 114). Dostrzegalne staje się jednak zjawisko przenoszenia sklepów poza obszary śródmiejskie. Pogląd Słodczyka na temat koegzystencji funkcji handlowej i usługowej oraz rezydencjalnej do końca XX w., podzielają Jaroszewska-Brudnicka i Brudnicki (2008, s. 31). Autorzy podkreślają, że wśród wielorakich przeobrażeń centrów na uwagę zasługują przemiany funkcjonalne, które polegają na pojawianiu się obok tradycyjnych funkcji (handlowej, administracyjnej) funkcji wymagających

13 Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu 11 obszaru centralnego (finansowa, turystyczna). Zmiany zachodzące w sferze gospodarczej oraz społecznej implikują wzrost udziału znaczenia działalności usługowej w społeczeństwie. Potwierdza to Sokołowski, podając, że budowa gospodarki rynkowej w ostatniej dekadzie XX w. zaowocowała zmianą struktury funkcji miejskich na korzyść sektora obsługi, w ramach którego wzrósł udział usług nowych (Sokołowski 2006, s. 83). Rozwój usług ponadpodstawowych, zwanych również nowymi, jest symptomatyczny dla współczesnych centrów dużych miast. Mianem usług nowych Jakubowicz określa usługi, które cechują się najszybszym tempem wzrostu i są uważane za ważny składnik i generator rozwoju społeczno-gospodarczego (Jakubowicz 2000, s. 180). Problematyka przemian funkcjonalnych centrów polskich miast leży w kręgu zainteresowań wielu badaczy. Z jednej strony starają się oni ustalić przyczyny tych zmian, a z drugiej odpowiedzieć na pytanie, jak będzie w przyszłości wyglądała nowa przestrzeń centralna w miastach. Próby określenia tendencji przekształceń w sektorze usług i handlu podejmowane są na różnych szczeblach hierarchii. Są one prowadzone dla niewielkich obszarów, np. aglomeracji, konurbacji czy poszczególnych miast (Nowosielska 2002, Kłosowski 2006, Mlek 2006). Coraz częściej jednak badacze schodzą jeszcze niżej w hierarchii i zajmują się centrami miast lub poszczególnymi ulicami. Górka (2004) skoncentrował się na przemianach śródmieść wybranych miast polskich w dobie transformacji w kontekście wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej i zmian podstaw prawnych funkcjonowania gospodarki przestrzennej. Wolaniuk (1997) skupiła się jedynie na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi, natomiast przedmiotem zainteresowania Więcław (1997) była ulica Krakowska, która została wybrana ze względu na położenie i rangę w skali Krakowa. Zagadnienia najbliższe, z punktu widzenia problematyki i obszaru badań, których dotyczy niniejszy artykuł, zostały poruszone przez Jaroszewską-Brudnicką, która podjęła kwestię struktury usług na Starym Mieście w Toruniu w latach (1997). Na podstawie przytoczonych wyżej przykładów można wysnuć wniosek, że do badań wybierane są ulice lub ich zespoły, które mają szczególne znaczenie dla danego miasta lub regionu. Wartość i znaczenie toruńskiej Starówki jest ponadregionalne, przemawia za tym autentyzm jej średniowiecznego i gotyckiego charakteru. W stanie zbliżonym do pierwotnego zachował się układ przestrzenny, który stanowi znaczące źródło świadczące o historii rozwoju europejskich miast. Układ przestrzenny i architektoniczny jest perłą dowodzącą średniowiecznego geniuszu twórczego. Zakres, źródła danych i metodyka pracy Toruńskie Stare Miasto jest jedną z dwudziestu czterech części urzędowych Torunia wyznaczonych w 2005 r. przez Radę Miasta. Jego północna granica przebiega na linii ulic Czerwona Droga, Odrodzenia i Przy Kaszowniku. Granicę południową wyznacza rzeka Wisła. Od wschodu zespół staromiejski zamykają ulice Przy Kaszowniku i S. Skrzyńskiego, zaś od zachodu aleja Jana Pawła II. Jednakże na potrzeby niniejszego artykułu badania zamknęły się na obszarze od północy

14 12 Paulina Tomczykowska Ryc. 1. Centrum Torunia z zaznaczonym obszarem badań Źródło: opracowanie własne, podkład: ograniczonym ulicą Wały Gen. Sikorskiego, zaś od wschodu ulicami L. Szumana, placem św. Katarzyny i ulicą Warszawską. Południowa granica badanego obszaru opiera się o Bulwar Filadelfijski. Powierzchnia tego fragmentu liczy 41 ha i stanowi 0,35% powierzchni liczącego ponad 200 tys. mieszkańców miasta (Jaroszewska-Brudnicka, s. 106). Toruńska Starówka zachowała pierwotny, średniowieczny układ (akt lokacyjny z 1233 r.), ominęły ją też zniszczenia, które często towarzyszyły burzliwym okresom w rozwoju innych miast. Również II wojna światowa odcisnęła na niej niewielkie piętno. Centralna część układu urbanistycznego stanowiła od początku istnienia Torunia główny punkt rozwoju handlu i rzemiosła, należy jednak nadmienić, że pewne usługi i małe zakłady wytwórcze zaczęły pojawiać się na przedmieściach już w XVIII w. Kolejny etap rozwoju usług poza Starymi Miastem nastąpił po I wojnie światowej. Infrastruktura usługowa Torunia, który uzyskał pozycję miasta stołecznego województwa pomorskiego, była niewystarczająca w stosunku do rosnącej liczby ludności. Także instalacje i obiekty wojskowe, pozostałe po pełnieniu przez miasto w XIX w. funkcji twierdzy, okazały się nieprzydatne w nowej rzeczywistości. Jak podają Szymańska i Stachowski (1995), porządkowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta polegało na niwelowaniu różnic pomiędzy jego częściami, ich integrowaniu i ustanowieniu podstaw

15 Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu 13 dla jego nowych funkcji administracyjno-usługowych i gospodarczych. W latach 60. XX w. zarysował się podział miasta na trzy strefy funkcjonalne. Były to osiedla o charakterze mieszkalno-usługowym, których wyposażenie w infrastrukturę usługową początkowo było niewystarczające, bowiem w pierwszej kolejności nacisk kładziono na oddawanie lokali mieszkalnych, które miały zaspokajać ogromny głód mieszkaniowy. Drugą strefę utworzyły przedmieścia o charakterze przemysłowo-magazynowym, zaś trzecią wielofunkcyjne centrum, którego przemiany są przedmiotem zainteresowania autorki. Badanie struktury usług i handlu opierało się na bezpośredniej inwentaryzacji terenowej przeprowadzonej w sierpniu 2012 r. na Starym Mieście w Toruniu. Każda pojedyncza lokalizacja poszczególnego rodzaju działalności była rozumiana jako jeden obiekt obserwacji. Na Starym Mieście w Toruniu zewidencjonowano łącznie 934 placówki. Następnie dokonano ich segregacji zgodnej z Polską Klasyfikacją Działalności. W aktualnie obowiązującej klasyfikacji (PKD) z 2007 r. za handel przyjęto uważać wszystkie rodzaje działalności przynależne sekcji G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle. Natomiast pod pojęciem usługi kryją się wszelkie czynności ujęte w sekcjach od H Transport i gospodarka magazynowa do S Pozostała działalność usługowa, łącznie 12 sekcji. Należy jednak zaznaczyć, że dokonano dalszej selekcji działalności według grup tak, by możliwe stało się zrealizowanie celu niniejszego artykułu. Wykazanie zmian, jakie zaszły od roku 1992 do 2012, było możliwe dzięki określeniu struktury branżowej placówek handlowych i usługowych w sposób, w jaki dokonała tego Jaroszewska-Brudnicka. W odniesieniu do wskazanego opracowania w działalności usługowej wyróżniono następujące branże: rzemieślniczą, optyczną, lekarską, fryzjersko-kosmetyczną, fotograficzną, kantory, biura turystyczne, hotele, restauracje, kawiarnie, bary, małą gastronomię i puby. W branży handlowej skupiono się na sklepach: ogólnospożywczych, mięsnych, owocowo-warzywnych, odzieżowych, obuwniczych, drogeryjnych, księgarskich, z artykułami AGD, jubilerskich, papierniczych i hurtowniach. Oznacza to, że możliwe było porównanie 22 branż. Na uwagę zasługuje fakt, że niektóre formy działalności zupełnie zniknęły z obszaru Starego Miasta. W 2012 r. nie odnotowano żadnego sklepu ze sprzętem RTV, co najpewniej jest efektem pojawienia się wielkopowierzchniowych sieciowych sklepów oferujących te towary poza centrum. Należy jeszcze odnieść się do terminologii stosowanej w niniejszym artykule. Terminy handel, działalność handlowa, obiekty handlowe odnoszą się ściśle do sekcji G, zaś pojęcia usługi, sfera usług, zakres obsługi, działalność usługowa są przypisane pozostałym sekcjom. Sformułowania sektor trzeci, działalność handlowo-usługowa dotyczą wszystkich analizowanych sekcji. Wyniki badań empirycznych W przebiegu badań terenowych przeprowadzonych na Starym Mieście w Toruniu zewidencjonowano łącznie 934 placówki, w tym 227 placówek handlowych i 707

16 14 Paulina Tomczykowska usługowych. Oznacza to, że liczba obiektów usługowych jest ponad czterokrotnie wyższa niż handlowych. Inwentaryzacja wykazała, że na badanym obszarze znajdują się działalności reprezentujące wszystkie sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności z 2007 r. z zakresu sektora trzeciego. Analizując cały sektor trzeci, należy stwierdzić, że dominującą pozycję zajmuje sekcja G. Obiekty prowadzące działalność handlową stanowiły w sierpniu 2012 r. 24,3% wszystkich zinwentaryzowanych punktów działających na Starym Mieście w Toruniu (tab. 1). Jednak wewnętrzna struktura tej sekcji jest zróżnicowana. Najliczniej reprezentowanym typem działalności w sekcji G były sklepy odzieżowe, które stanowiły 28,6% wszystkich obiektów handlowych. W dalszej kolejności znalazły się sklepy z artykułami AGD (8,8%), z wyrobami jubilerskimi (7,9%), z obuwiem (7,9%), apteki i sklepy z artykułami medycznymi (6,6%), księgarnie (5,7%). Dywersyfikacja dóbr dostępnych w sklepach sprawia, że w niniejszym artykule nie sposób oddać struktury wszystkich placówek funkcjonujących na toruńskiej Starówce. Dlatego obiekty te sklasyfikowano w kategorii pozostała sprzedaż detaliczna towarów w wyspecjalizowanych sklepach. Odsetek obiektów zakwalifikowanych do tej kategorii wyniósł blisko 19%, co oznacza, że na Starymi Mieście w Toruniu można mówić o zjawisku przewagi liczby placówek wyspecjalizowanych, oferujących towar kupowany niecodziennie, wybierany okresowo. W kategorii pozostała sprzedaż detaliczna towarów znalazły się branże, których udział w ogólnej strukturze nie przekraczał 3%. Były to obiekty Tabela 1. Struktura branżowa punktów handlowych i usługowych na Starym Mieście w Toruniu według sekcji z PKD 2007 r. w roku 2012 Sekcje sektora trzeciego wg PKD 2007 Obiekty Symbol Nazwa Liczba Odsetek G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle ,3 H Transport i gospodarka magazynowa 2 0,2 I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi ,3 J Informacja i komunikacja 17 1,8 K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 85 9,1 L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 37 4,0 M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna ,4 N O Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 27 2,9 26 2,8 P Edukacja 37 4,0 Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 24 2,6 R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 41 4,4 S Pozostała działalność usługowa ,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Razem ,0

17 Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu 15 Tabela 2. Porównanie odsetka udziału poszczególnych działalności w branży handlowej i usługowej na Starym Mieście w Toruniu w latach 1992 i 2012 Branża handlowa Rok 1992 Rok 2012 Branża usługowa Rok 1992 Rok 2012 spożywcza 6,6 6,2 rzemieślnicza 8,8 4,4 mięsna 2,1 2,2 optyczna 0,6 1,1 zajmujące się sprzedażą m.in. artykułów sportowych, papierniczych, zabawkarskich, tytoniowych, upominków i gier. Z jednej strony zauważalny jest wzrost liczby rodzajów prowadzonej działalności handlowej na Starym Mieście w Toruniu, z drugiej zaś wzrost liczby placówek wyspecjalizowanych funkcjonujących w określonej branży. Przykładem mogą być sklepy jubilerskie, z artykułami domowymi, zwłaszcza luksusowymi, np. porcelaną, oraz księgarnie. O postępującym procesie różnicowania się sklepowego asortymentu i powstawaniu sklepów wyspecjalizowanych świadczy także fakt zaniku sklepów wielobranżowych, które w 1992 r. miały 21,4% udziału w strukturze branżowej placówek handlowych na Starym Mieście (Jaroszewska-Brudnicka 1997, s. 107). Kolejną cechą przemian toruńskiego Starego Miasta jest dostrzegalny spadek liczby drobnych sklepów spożywczych, które zostały zastąpione przez sklepy dyskontowe, do tej pory lokowane w pobliżu osiedli podmiejskich o zabudowie blokowej. Dobrym tego przykładem jest otwarcie sklepu sieci Biedronka przy ulicy Szerokiej, uważanej za główną arterię handlową w centrum miasta. Zmniejszenie się liczby sklepów spożywczych na obszarach centralnych jest charakterystyczne nie tylko dla Torunia. Potwierdzają to także badania Kłosowskiego (1997, s. 109), który zajął się strukturą branżową sklepów na głównych ulicach handlowych w centrach trzech miast aglomeracji katowickiej: Dworcowej w Bytomiu, Modrzejewskiej w Sosnowcu i 3 Maja w Katowicach. W przypadku każdej z nich odnotowano spadek odsetka sklepów ogólnospożywczych, mięsnych, rybnych i drobiarskich, winnych i cukierniczych oraz owocowo-warzywnych. Na Starym Mieście w Toruniu spadek liczby drobnego handlu spożywczego należy wiązać z mechanizmami funkcjonowania renty gruntowej, która, jak podaje Liszewski, jest obecnie najważniejszym kreatorem i organizatorem przestrzeni (Liszewski 1997, s. 13). Czynsze za najem lokali na toruńskim Starym Mieście oscylują oko- owocowo-warzywna 2,4 0,9 lekarska 2,3 3,4 odzieżowa 12,1 28,6 fryzjersko-kosmetyczna 4,6 6,1 obuwnicza 4,5 7,9 fotograficzna 7,0 1,6 drogeryjna 2,6 2,6 turystyczna 8,6 2,8 księgarska 3,9 5,7 hotele 1,1 2,8 AGD 4,7 8,8 restauracje 6,8 6,6 kioski 1,6 2,2 bary z napojami alkoholowymi 11,5 1,3 hurtownie 5,0 1,3 mała gastronomia 5,1 0,7 jubilerska 1,6 7,9 puby 1,7 5,5 Źródło: dane do roku 2012 opracowanie własne na podstawie badań terenowych; dane do roku 1992: Jaroszewska-Brudnicka 1997 (s. 107).

18 16 Paulina Tomczykowska ło 100 złotych i więcej za metr kwadratowy. Przy dużych powierzchniach oznacza to dla najemcy miesięczny koszt rzędu tys. zł, plus cena mediów. Prywatni właściciele kamienic wolą być miesiącami pozbawieni zysku niż negocjować cenę (Karlewski 2012, Oberlani 2012). Wzrost udziału sektora usług w gospodarce jest współcześnie niepodważalnym faktem. Niektóre z branż usługowych cechują się dynamiczniejszym tempem wzrostu niż inne i zaczynają odgrywać znacząca rolę. W ciągu 20 lat odsetek hoteli zwiększył się ponad dwuipółkrotnie z 1,1% do 2,8%. Udział restauracji pozostał na mniej więcej niezmienionym poziomie. Dane te potwierdzają zatem, że Stare Miasto w Toruniu, ze względu na swoje historyczne i kulturowe walory, pełni funkcję turystyczną, która uzupełniana jest przez bazę gastronomiczną. Warto zwrócić uwagę na zmiany, jakie zaszły w obrębie odsetka barów, punktów małej gastronomii i pubów. Spadek odsetka dwóch pierwszych rodzajów placówek jest skorelowany ze wzrostem udziału pubów. Można wiązać to ze zmianami, jakie zaszły w życiu studenckim. Rozwijający się Uniwersytet Mikołaja Kopernika i wzrastająca liczba studentów oraz zmieniający się styl życia nastawiony na rozrywkę były bodźcem do tworzenia modnych, nowoczesnych lokali, w których młodzież studencka mogłaby spędzać czas wolny. W ciągu minionych 20 lat nie tylko toruński uniwersytet przeżył rozkwit. Na Starym Mieście pojawiło się wiele placówek edukacyjnych. Udział sekcji P w 2012 r. w sferze usług wyniósł 5,2%. Dominowały prywatne szkoły językowe oraz punkty korepetytorskie. W przestrzeni Starego Miasta w 2012 r. odnotowano placówki usługowe, które w roku 1992 jeszcze nie istniały. Pojawianie się usług ponadpodstawowych, określanych także mianem usług nowych (Jakubowicz 2000, s. 180), jest symptomatyczne dla współczesnych centrów dużych miast. Usługi nowe w centrum Torunia reprezentowane są przede wszystkim przez biura nieruchomości, placówki finansowe oraz kancelarie prawno-notarialne, których powstanie podyktowane było m.in. dynamicznym wzrostem rynku nieruchomości oraz rynku kredytów hipotecznych. Rozwój tych rodzajów działalności jest trendem typowym dla całego kraju, ponieważ placówki te lokalizowane są w centrach w bardzo dużym nagromadzeniu. Górka wiąże to zjawisko z funkcjonowaniem renty gruntowej. Autor podaje, że z centrów miast zniknęły działalności najmniej zyskowne, których właściciele nie mogli sprostać wysokim opłatom za użytkowanie lokali. Należy zatem mówić o selekcji funkcji (Górka 2004, s. 82). W wyniku tych przemian toruńska Starówka nabrała charakteru finansowego. Placówki bankowe miały w 2012 r. 7,2% udziału w strukturze usługowej. Był to drugi najwyższy odsetek po kancelariach adwokackich i prawnych (13,2%). Odsetek biur zajmujących się obsługą nieruchomości wyniósł 5,2%, zaś lokale, w których prowadzona była działalność związana z finansami (placówki doradztwa kredytowego, ubezpieczenia i rachunkowość), stanowiły łącznie 5%. Funkcjonowanie renty gruntowej ma w Toruniu, obok wzrostu odsetka prowadzonych działalności finansowych i prawniczych, jeszcze jedną konsekwencję. Jest nią wzrost liczby pustych lokali na Starym Mieście. W przebiegu inwentaryzacji naliczono ich blisko 100, co stanowiło 9,5% wszystkich istniejących na Starówce lokali użytkowych. Jednakże upadek bądź przenoszenie się wielu przedsiębior-

19 Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu 17 ców poza obszar staromiejski mają też inne czynniki. Współcześnie duża część klientów wybiera się na zakupy samochodem. W związku z tym szuka miejsc, w których możliwe będzie zaparkowanie pojazdu. Polityka parkingowa na Starówce nie sprzyja atmosferze zakupów. Opłaty są wysokie i zniechęcają do dłuższych postojów. Dlatego wielu mieszkańców skłania się ku centrom handlowym. Krytykowana jest także polityka władz Torunia w kwestii dotacji remontów tych kamienic, w których prowadzona jest działalność usługowa lub handlowa. Porównując strukturę usług sprzed dwudziestu lat do obecnej należy zwrócić uwagę, że niektóre z branż zniknęły zupełnie. Jaroszewska-Brudnicka podaje, że w 1992 r. na toruńskiej Starówce występowały usługi wyspecjalizowane, rzadko oferowane na innych osiedlach, takie jak modniarstwo, naprawa sprzętu fotograficznego i parasolnictwo. Ponadto w 2012 r. zanotowano spadek odsetka działalności rzemieślniczych, takich jak szewstwo czy krawiectwo. Niewątpliwie jest to związane ze skracaniem się cyklu życiowego produktów oraz bardzo łatwym dostępem do tanich, importowanych wyrobów, zwłaszcza obuwia i odzieży. Naprawianie towarów nie jest dziś opłacalne, zarówno z punktu widzenia klienta, jak i rzemieślnika, który działając na niewielką skalę, nie jest w stanie utrzymać swojego miejsca pracy. Zatem czynnikite mogą być powodem zaniku m.in. branż zegarmistrzowskiej, kaletniczej, kuśnierskiej czy punktów naprawy sprzętu RTV i AGD. Na podstawie danych zebranych podczas inwentaryzacji terenowej możliwe stało się dokonanie analizy przestrzennego rozmieszczenia placówek handlowych i usługowych na Starym Mieście. Sporządzony został kartogram, na którym zaznaczono gęstość lokali wzdłuż wszystkich ulic. Widać, że główne skupiska placówek handlowych i usługowych przybierają postać ciągów o różnym nasyceniu. Największą gęstością lokali użytkowych na 100 metrów bieżących ulicy powyżej 20 cechuje się dziewięć ulic (ryc. 2). Na nich też koncentruje się blisko 40% wszystkich zinwentaryzowanych obiektów. Ciąg utworzony z ulic Rynek Staromiejski, Szeroka, Królowej Jadwigi, Rynek Nowomiejski oraz św. Katarzyny jest główną osią handlowo-usługową na Starym Mieście. Wynika to najpewniej z faktu, że łączy on dwa duże węzły komunikacyjne. Na wschodzie jest to pętla autobusowa przy placu św. Katarzyny, na zachodzie węzeł tramwajowo-autobusowy przy placu Rapackiego. Kolejny ciąg tworzy ulica Chełmińska wraz z jej południowym przedłużeniem, czyli wschodnią częścią Rynku Staromiejskiego oraz krótkim fragmentem placu Teatralnego na północy. Wysoką gęstość placówek na wskazanym odcinku należy tłumaczyć tym, że jest to najkrótsza droga od Starego Miasta do pętli autobusowej przy placu Teatralnym oraz uczęszczanych przystanków autobusowych i tramwajowych przy ulicy Odrodzenia. Ostatnie ciągi tworzą ulice Szewska z mostem Paulińskim i Szczytna. Jaroszewska-Brudnicka podaje, że jest to związane z bliskim sąsiedztwem Chełmińskiej, Rynku Staromiejskiego oraz Szerokiej (Jaroszewska-Brudnicka 1997, s. 112). Nie bez znaczenia pozostaje również przyzwyczajenie mieszkańców oraz zabudowa pierzejowa, która sprzyja ruchowi pieszemu. Dużą gęstością placówek od 15,1 do 20 na 100 m bieżących odznaczają się również trzy aleje łączące ulicę Szeroką z Bulwarem Filadelfijskim. Osoby spacerujące po Starym Mieście, chcąc zejść nad wiślańskie bulwary, pokonują naj-

20 18 Paulina Tomczykowska Ryc. 2. Liczba lokali użytkowych na 100 metrów bieżących ulicy na Starym Mieście w Toruniu w roku 2012 Źródło: opracowanie własne częściej ulicę Żeglarską, Łazienną lub Mostową. Właśnie w tym należy upatrywać przyczyn tej wysokiej gęstości. Spacerowicze to potencjalni klienci, dlatego na tych ulicach zlokalizowane są sklepy z pamiątkami, w tym z toruńskimi piernikami. Najmniejszą gęstością poniżej 5,0 na 100 m odznaczają się ulice położone najdalej od głównych szlaków handlowo-usługowych. Przechodnie docierają tam znacznie rzadziej niż do innych części Starego Miasta, dlatego punkty handlowe i usługowe nie są tam lokowane. Ulice te skupiają się w północno-wschodniej (ul. Międzymurze, Zaszpitalna, Wysoka, Zaułek Prosowy) oraz południowo-wschodniej (Wola Zamkowa, św. Jakuba, Poniatowskiego, Piernikarska) części Starówki. Zakończenie Analiza struktury przestrzennej placówek handlowych i usługowych pozwoliła określić przyczyny i kierunki zmian użytkowania lokali na Starym Mieście w Toruniu w ciągu minionych 20 lat oraz zweryfikować założenia badawcze. Podstawowymi czynnikami zmian były powrót do zasad gospodarki rynkowej w ostatniej dekadzie XX w. oraz wzmocnienie roli renty gruntowej, która spowodowała wyparcie z centrum drobnych przedsiębiorców, zwłaszcza z branż niskodochodowych. Konsekwencją jest wzrost liczby sklepów wyspecjalizowanych. Tym samym potwierdzona została hipoteza pierwsza. Należy także zauważyć, że na toruńskiej Starówce postępuje segregacja branży handlowej, w wyniku czego zachodzi jej funkcjonalny rozwój, polegający na zastępowaniu punktów sprzedaży artykułów tradycyjnych bardziej wyszukanymi dobrami. Rezultatem funkcjonowania renty gruntowej i wysokich czynszów jest wzrost udziału odsetka usług dla biznesu. Usługi te, mające charakter ponadpodstawowy, nie były odnotowane w przestrzeni Starego Miasta 20 lat temu, równie rzadko występowały poza jego granicami,

21 Zmiany struktury usług i handlu na obszarze Starego Miasta w Toruniu 19 współcześnie zaś odgrywają w krajobrazie Starówki istotną rolę. Potwierdziła się również hipoteza trzecia. Najważniejszy ciąg handlowo-usługowy opiera się na osi wschód zachód i łączy dwa duże węzły komunikacji miejskiej. Duże znaczenie ma też strefa utworzona przez ulicę Chełmińską i Rynek Staromiejski. Popularność obu szlaków wynika z tego, że są one zlokalizowane przy alejach wprowadzających pieszych na Stare Miasto. Literatura Gachowski M Kwestia celowości istnienia centrum miasta w warunkach transformacji społeczno-urbanistycznej. [W:] J. Słodczyk (red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 87. Górka Z Przemiany śródmieść miast polskich w dobie transformacji. [W:] J. Słodczyk (red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 82. Jakubowicz E Rola usług nowych w przekształceniach systemu miast regionu dolnośląskiego. [W:] J. Słodczyk (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego: 180. Jaroszewska-Brudnicka J., Brudnicki R W poszukiwaniu serca miasta. Czasopismo Techniczne, s. 31. Jaroszewska-Brudnicka R Struktura usług na Starym Mieście w Toruniu. [W:] J. Kaczmarek (red.), IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast. Uniwersytet Łódzki, Łódź, s Karlewski R Czynsze zabijają handel, ( dostęp: ). Kłosowski F Główne ulice handlowe wybranych miast aglomeracji katowickiej w latach [W:] J. Kaczmarek (red.), IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s Kłosowski F Tendencje zmian w sektorze usług konurbacji katowickiej w latach [W:] J. Słodczyk, E. Szafranek (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno- -demograficznej miast. Uniwersytet Opolski, Opole, s Liszewski S Miasto w kręgu zainteresowań geografa. [W:] J. Kaczmarek (red.), IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast. Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 13. Mlek M Rozwój usług w miastach Dolnego Śląska w latach [W:] J. Słodczyk, E. Szafranek (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast. Uniwersytet Opolski, Opole, s Nowakowski M Centrum miasta. Teoria, projekty, realizacje. Arkady, Warszawa. Nowosielska E Sektor usług w aglomeracji warszawskiej w latach dziewięćdziesiątych. [W:] G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej. Prace Geograficzne 184: Oberlani M Alarm dla Starego Miasta. Nowości, 29 czerwca. Toruń. Słodczyk J Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia. Uniwersytet Opolski, Opole. Sokołowski D Funkcje centralne i hierarchia funkcjonalna miast w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Stachowski J., Szymańska D Strefa usługowa miasta Torunia: stan i struktura przestrzenna. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Toruń. Więcław J Przemiany strukturalne ulicy Krakowskiej w dzielnicy Kazimierz w Krakowie w latach dziewięćdziesiątych. [W:] J. Kaczmarek (red.), IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast. Uniwersytet Łódzki, Łódź, s

22 20 Paulina Tomczykowska Wolaniuk A Ulica Piotrkowska. [W:] J. Kaczmarek (red.), IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s Changes in the structure of services and trade in Torun s Old Town Abstract: The article addresses the issues of retail and service structure in Torun s Old Town in the context of contemporary decline in traditional city centre functions in Polish cities. Torun s Old Town is experiencing a disappearance of retail and basic services connected to residential function. Non-basic services appear, called new services, appear, and their development is characteristic for the contemporary city centres. All streets of Torun s Old Town were subject to analysis that aimed to identify directions of changes in property use in the centre. The choice of research area enabled reference to earlier studies to show the functional changes in twenty-year perspective. Key words: the city centre, services, trade

23 Przemysław Łonyszyn Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi Kraj Basków sytuacja gospodarcza i polityka rozwoju Zarys treści: Gdy w Polsce lansuje się obraz gospodarki Kraju Basków jako modelowej, okazuje się, że niewiele o niej wiadomo. Niniejszy artykuł ma na celu prezentację i analizę fenomenu baskijskiej ekonomii, która łącząc tradycję i nowoczesność, potrafiła poradzić sobie ze światowym kryzysem, stając się prawdziwą zieloną wyspą na terenie Królestwa Hiszpanii z bezrobociem najniższym w kraju. Przedstawiono podstawowe filary (spółdzielczość, parki technologiczne, klastry), na których Baskowie oparli swój rozwój gospodarczy, a także plany międzysektorowego rozwoju. Słowa kluczowe: Kraj Basków, globalizacja, kryzys, rozwój lokalny, Hiszpania Kraj Basków (CAPV) jako wspólnota autonomiczna Hiszpanii Królestwo Hiszpanii jest krajem regionalnym dzielącym się na wspólnoty autonomiczne (comunidades), prowincje (provincias), komarki (comarcas) i gminy (municipios). Wspólnota Autonomiczna Kraju Basków (CAPV), zwana w baskijskim języku Euskadi, to jedna z 17 wspólnot. Położona jest nad Zatoką Biskajską, w północno-wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego. Powierzchnia CAPV to 7234 km 2, co stanowi niespełna półtora procenta powierzchni całej Hiszpanii. Według danych na dzień 1 stycznia 2011 r. Kraj Basków zamieszkuje osób, co daje gęstość zaludnienia nieco ponad 300 mieszkańców na km 2 (302,16), drugą najwyższą w kraju (po Wspólnocie Autonomicznej Madrytu). Kraj Basków jest jedną z trzech historycznych wspólnot (obok Katalonii i Galicii) zapisanych w konstytucji hiszpańskiej z 1978 r. Językami urzędowymi są hiszpański i euskara. Dzieli się na trzy prowincje: Gipuzkoa, Bizkaia i Álava, które z kolei dzielą się na 20 komarek i 250 gmin. Stolicą Kraju Basków jest Vitoria- -Gasteiz, choć największym miastem jest Bilbao, którego zespół metropolitarny, zwany Wielkim Bilbao (Gran Bilbao), liczy prawie milion mieszkańców (2009 r.), co sytuuje je wśród zespołów metropolitarnych na piątym miejscu w kraju.

24 22 Przemysław Łonyszyn Tabela 1. Wspólnoty autonomiczne Hiszpanii powierzchnia i ludność Wspólnoty autonomiczne Liczba ludności Powierzchnia w km 2 Gęstość zaludnienia Madryt ,69 808,41 Kraj Basków ,03 302,16 Wyspy Kanaryjskie ,95 285,59 Katalonia ,54 234,95 Baleary ,66 222,99 Walencja ,47 220,05 Murcja ,91 129,93 Kantabria ,34 111,46 Asturia ,44 102,00 Andaluzja ,97 96,17 Galicja ,69 94,52 La Rioja ,25 64,01 Nawarra ,36 61,79 Aragonia ,25 28,21 Kastylia i Leon ,93 27,15 Estremadura ,50 26,65 Kastylia La Mancha ,97 26,62 źródło: Od lat Kraj Basków jest jednym z najważniejszych regionów dla gospodarki całej Hiszpanii. Wartość PKB tej wspólnoty autonomicznej za rok 2010 wynosiła mln euro, co plasuje jedną z najmniejszych comunidades na piątym miejscu w Hiszpanii. Wartość PKB za rok 2011 według szacunków ma w CAPV osiągnąć wielkość zbliżoną do tej z roku 2008, co stanowić ma 6,2% udziału w krajowym PKB Hiszpanii. PKB na jednego mieszkańca Kraju Basków w porównaniu z krajami UE27 jest natomiast niższy tylko od PKB na jednego mieszkańca Luksemburga 1. Ludność Kraju Basków wyraźnie się starzeje. 65 lat i więcej ma ponad 18,5% mieszkańców (16,7% w Hiszpanii). Mimo to w skali kraju ten wynik plasuje CAPV na piątym miejscu. W porównaniu z resztą Hiszpanii Kraj Basków nie odczuwa znacznego wzrostu liczby ludności wynikającego z rosnącej liczby imigrantów. W latach zanotowano wzrost liczby mieszkańców o 3,5 punktu procentowego, podczas gdy średnia dla całego kraju wynosiła w analogicznym okresie 17,3%. Szacuje się, że ludność urodzona poza granicami Hiszpanii to w CAPV niespełna 120 tys. osób, choć w stosunku do całości mieszkańców ich udział wzrósł w omawianym okresie z 0,7% do 5,4%. 1

25 Kraj Basków sytuacja gospodarcza i polityka rozwoju 23 Tabela 2. Wartość PKB we wspólnotach autonomicznych Hiszpanii w latach [mln euro] Wspólnoty autonomiczne mln euro % mln euro % mln euro % Katalonia , , ,60 Madryt , , ,90 Andaluzja , , ,60 Walencja , , ,60 Kraj Basków , , ,10 Galicia , , ,40 Kastylia i Leon , , ,20 Wyspy Kanaryjskie , , ,90 Kastylia La Mancha , , ,50 Aragonia , , ,20 Murcja , , ,70 Baleary , , ,50 Asturia , , ,10 Nawarra , , ,70 Estremadura , , ,60 Kantabria , , ,20 La Rioja , , ,80 Ceuta , , ,10 Melilla , , ,10 Ponadregionalne 821 0, , ,10 Hiszpania Źródło: , , ,00 Historyczne uwarunkowania rozwoju Kraj Basków od wielu lat należy do najbardziej uprzemysłowionych regionów w Hiszpanii. Górzysty teren sprawia, że bardzo mało tu ziemi uprawnej, brak też bogactw naturalnych (stąd liczna emigracja Basków do obu Ameryk i Australii w XIX i na początku XX w.). W XX w. dominował przemysł metalurgiczny oraz stoczniowy. Nie inwestowano jednak w modernizację technologii, a jedynie w rozbudowę istniejących struktur. Kryzys paliwowy w latach 70. ubiegłego wieku doprowadził dość skostniały przemysł baskijski do trudnej sytuacji. W okresie zanotowano wzrost bezrobocia w CAPV na poziomie dwukrotnie wyższym niż średnio w Europie. Ilość osób bez pracy wzrosła wówczas z 5% do 24%, a wskaźnik ten miałby jeszcze większy rozmiar, gdyby nie exodus bezrobotnych mieszkańców wspólnoty do innych regionów kraju (Saiz Santos i in. 2003). Ponadto spadała siła baskijskiej gospodarki. Jej wkład w PKB Hiszpanii pod koniec lat 70. wynosił 7,5%, podczas gdy w roku 1990 spadł poniżej 6%.

26 24 Przemysław Łonyszyn Kolejnym ciosem dla baskijskiej gospodarki było wejście w 1986 r. Hiszpanii do EWG, co wymusiło większą konkurencyjność baskijskich firm. Za początek wyjścia z gospodarczego kryzysu przez Kraj Basków uważa się rok 1993, kiedy wyraźnie poprawiły się wskaźniki ekonomiczne. Stało się tak dzięki dywersyfikacji przemysłu, otwarciu na rynki zagraniczne i rozwijaniu sektora usług, który w połowie pierwszej dekady XXI w. dawał zatrudnienie ponad 60% mieszkańców, podczas gdy w 1975 r. ponad 50% ludności aktywnej zawodowo w CAPV było zatrudnionych w przemyśle (OECD 2011). Aktualna sytuacja gospodarcza Według danych INE (Narodowego Instytutu Statystycznego) po drugim kwartale 2011 r. w Kraju Basków notowano najniższe bezrobocie w całej Hiszpanii 11,63% w porównaniu do średniej krajowej, sięgającej prawie 21% (a jeszcze w 2007 r. aż cztery inne wspólnoty autonomiczne mogły się poszczycić niższym bezrobociem niż CAPV). Udział przemysłu w PKB Kraju Basków to 25,3%, czyli nieco więcej niż w krajach uprzemysłowionych, takich jak Niemcy, Austria czy Szwajcaria, gdzie poziom ten kształtuje się w okolicach 22 23%. Największy wzrost w ostatnich latach zanotowano w Kraju Basków w sektorze wyspecjalizowanych usług na rzecz innych firm, osiągając w 2009 r. poziom 16,5% PKB Euskadi. Przemysł baskijski skoncentrowany jest jednak na sektorach o średnim zaawansowaniu technologicznym, a jedynie niewielki procent stanowią działania w sektorze high-tech. 55% wartości dodanej brutto baskijskiego przemysłu daje pięć sektorów (metalurgia, maszyny, papiernictwo, tworzywa sztuczne, prze- Ryc. 1. Bezrobocie w Kraju Basków w latach Źródło:

27 Kraj Basków sytuacja gospodarcza i polityka rozwoju 25 Ryc. 2. Stopa bezrobocia w poszczególnych wspólnotach autonomicznych Hiszpanii w latach (czarna, gruba linia dotyczy CAPV) Źródło: twórstwo drewna), z których cztery są na niskim lub niskim-średnim poziomie zaawansowania technologicznego. Eksport baskijski kształtuje się na wysokim poziomie 53% PKB w roku 2009 ale tylko 5% w sektorach high-tech., co jest bardzo słabym wynikiem w porównaniu z krajami OECD. Duże przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 250 osób stanowią w CAPV 0,16% wszystkich zarejestrowanych firm z tego 56% to przedsiębiorstwa z większością kapitału baskijskiego, a 32% zagranicznego (m.in. Daimler AG) (OECD 2011). Poziom wykształcenia mieszkańców Kraju Basków jest relatywnie wysoki w porównaniu ze standardami OECD, jednak bliższa weryfikacja pokazuje, że przeważa wykształcenie w zakresie nauk ścisłych, pod którym to względem Baskowie średnio przewyższają mieszkańców krajów OECD. Problemami są także: słaba znajomość języka angielskiego wśród mieszkańców oraz niski poziom dostępu do Internetu (w 2007 r. tylko 44,5% gospodarstw domowych miało dostęp do Internetu przy średniej dla UE27 wynoszącej 54%). Sektory i instrumenty Mając już pewną wiedzę na temat przeszłości i teraźniejszości Wspólnoty Autonomicznej Kraju Basków, można dokonać przeglądu sektorów i instrumentów polityki jej rozwoju stanowiących podstawy osiągniętego poziomu gospodarczego, a dzięki którym CAPV jest obecnie zieloną wyspą Królestwa Hiszpanii nie

28 26 Przemysław Łonyszyn tylko dlatego, że Baskowie rdzennie zamieszkujący te tereny są spokrewnieni z Celtami. Analizując gospodarkę i potencjalny rozwój tej wspólnoty, można zauważyć 5 głównych elementów: politykę naukową, pymes, RPTPV, spółdzielczość i klastry. Wszystkie są ze sobą mocno powiązane i stanowią silny fundament rozwoju CAPV, i to nie tylko na płaszczyźnie gospodarczej, ale także społecznej. Przy planowaniu kolejnych kroków w polityce regionalnej uwzględniane są takie elementy, jak przewidywane zmiany społeczne czy łączność między szkolnictwem wyższym a biznesem. Uwypuklone są elementarne zasady ekonomii, takie jak konkurencyjność i kooperacja. Wreszcie brany pod uwagę jest rozwój społeczeństwa ukierunkowany tak, by mieszkańcy mogli nadążać za zmianami społecznymi dokonującymi się w skali globalnej. A. Polityka naukowa W kwestii rozwoju naukowego przyjęty został w 2010 r. Plan CTI (Nauka, Technologia, Innowacja), który zakłada uczynienie z CAPV lidera na skalę europejską pod względem innowacyjności. Podstawą jest zintegrowanie strategii rozwoju regionu z systemem nauczania akademickiego. Innym ważnym elementem Planu CTI jest zmiana podstaw przemysłu baskijskiego i ukierunkowywanie go na inne dziedziny, takie jak nauki biologiczne, nanonauki, energia alternatywna, technologie informatyczne i inteligentny transport. W 2010 r. w Kraju Basków 2,08% PKB przeznaczono na inwestycje badawczo- -rozwojowe. To dobry wynik, ale i tak słabszy w porównaniu z Finlandią (3,96%), Szwecją (3,62%), Danią (3,02%), Niemcami (2,82%) czy Austrią (2,75%) (PCTI 2011). Fachowe opracowania wskazują na następujące elementy, które powinny oddziaływać na korzyść CAPV w procesie dostosowywania się do zmieniających się wymogów światowych: inwestycje na rozwój naukowo-badawczy powyżej średniej europejskiej, kapitał ludzki w naukach ścisłych i technologicznych na poziomie regionów zaawansowanych, wsparcie systemowe działań związanych z innowacjami technologicznymi, rosnące wyniki, jeśli chodzi o produkcyjność naukową i technologiczną (PCTI 2011). Wydaje się, że rząd baskijski doskonale wie, co trzeba zrobić, by uczynić region konkurencyjnym wobec zmieniających się tendencji globalnych. Przyjęte programy rozwoju (Plan CTI 2010, Plan CTI 2015, a także Plan na rzecz Społeczeństwa Informacyjnego 2010) wskazują kierunki, którymi region chce podążać, aby nadrobić zaległości. Dostępność do Internetu uważana jest za jedno z kluczowych aspektów otwierania społeczeństwa na nowe trendy rozwoju cywilizacyjnego. Wśród hiszpańskich wspólnot CAPV plasuje się według danych za rok 2011 pod względem odsetka gospodarstw domowych z dostępem do Internetu na czwartym miejscu za Madrytem, Katalonią i Balearami (PESI 2010).