RAPORT EWALUACYJNY. Opracowanie: Jakub Grabowski Agata Jabłońska Marek Skrzyński. Kutno, Strona 1

Transkrypt

1 RAPORT EWALUACYJNY Badanie ewaluacyjne pn. Ocena doświadczeń oraz rezultatów związanych z realizacją projektów PO KL dedykowanych branżom przemysłu czasu wolnego w województwie małopolskim (Poddziałanie PO KL) Opracowanie: Jakub Grabowski Agata Jabłońska Marek Skrzyński Kutno, 2013 Strona 1 Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Polityki Regionalnej ul. Wielicka 72 A, Kraków, tel. (12) , fax (12) , adres do korespondencji: ul. Racławicka 56, Kraków

2 SPIS TREŚCI STRESZCZENIE...5 SUMMARY I. WPROWADZENIE CEL BADANIA ZAKRES BADANIA ZAKRES PRZEDMIOTOWY ZAKRES PODMIOTOWY ZAKRES PRZESTRZENNY KRYTERIA EWALUACYJNE PYTANIA BADAWCZE II. OPIS METODOLOGII I ŹRÓDEŁ INFORMACJI ANALIZA DESK RESEARCH (DR) - ZAKRES DANYCH DO ANALIZY KWESTIONARIUSZOWE WYWIADY TELEFONICZNE ZE WSPOMAGANIEM KOMPUTEROWYM (CATI) - DOBÓR PRÓBY DO BADANIA WYWIADY INDYWIDUALNE POGŁĘBIONE (IDI) - DOBÓR PRÓBY DO BADANIA III. OPIS WYNIKÓW BADANIA ZNACZENIE I PERSPEKTYWY ROZWOJU BRANŻ PRZEMYSŁU CZASU WOLNEGO W GOSPODARCE WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO KWARTALNE BADANIA KONIUNKTURY NA RYNKU TURYSTYCZNYM W MAŁOPOLSCE W LATACH ROCZNE BADANIA RUCHU TURYSTYCZNEGO W MAŁOPOLSCE W LATACH ANALIZA DANYCH STATYSTYCZNYCH OPISUJĄCYCH SYTUACJĘ BRANŻ PRZEMYSŁU CZASU WOLNEGO W POLSCE I W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM ANALIZA DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH, W KTÓRYCH ZDEFINIOWANO DŁUGOOKRESOWY PLAN ROZWOJU GOSPODARKI WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO CHARAKTERYSTYKA BENEFICJENTÓW I UCZESTNIKÓW BENEFICJENCI UCZESTNICY INFORMOWANIE I REKRUTACJA DO PROJEKTU ZAINTERESOWANIE, PRZEBIEG, TRUDNOŚCI I BARIERY RODZAJE/FORMY WSPARCIA OFEROWANE W PROJEKTACH DOSTOSOWANIE DO POTRZEB UCZESTNIKÓW TEMATYKA, POZIOM ZAAWANSOWANIA, MIEJSCE OCENA FORM WSPARCIA TRUDNOŚCI I BARIERY REALIZACJI, WYKRUSZANIE SIĘ UCZESTNIKÓW EFEKTY SYTUACJA ZAWODOWA UCZESTNIKÓW, KONDYCJA FIRM, SUKCESY PYTANIA DODATKOWE EFEKT DEADWEIGHT WPŁYW PROFILU SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNEGO UCZESTNIKÓW NA SPOSÓB UDZIAŁU W PROJEKCIE Płeć Miejsce zamieszkania Strona 2

3 Wykształcenie IV. PODSUMOWANIE WYNIKÓW TRAFNOŚĆ UŻYTECZNOŚĆ TRWAŁOŚĆ V. WNIOSKI I REKOMENDACJE VI. DOBRE PRAKTYKI VII. ANEKSY - NARZĘDZIA BADAWCZE SCENARIUSZ INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁĘBIONYCH (IDI) BENEFICJENCI PROJEKTÓW SCENARIUSZ INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁĘBIONYCH (IDI) PRZEDSIĘBIORSTWA OBJĘTE WSPARCIEM KWESTIONARIUSZ DO WYWIADÓW TELEFONICZNYCH ZE WSPOMAGANIEM KOMPUTEROWYM (CATI) UCZESTNICY PROJEKTÓW DEDYKOWANYCH PRZEMYSŁOM CZASU WOLNEGO Strona 3

4 WYKAZ SKRÓTÓW Tabela 1 Wykaz skrótów Skrót CATI IDI DR Wykonawca Zleceniodawca R1B, R2B, R3B.itd. R1P, R2P, R3P.itd. Pełna nazwa Wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (Computer Assisted Telephone Interview) Indywidualny wywiad pogłębiony (Individual In-Depth Interview) Analiza danych zastanych (desk research) ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego Kody respondentów z wywiadów indywidualnych: R - respondent; 1,2,3 numer respondenta; B beneficjent, P przedsiębiorca Źródło: opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. Strona 4

5 STRESZCZENIE Badanie dotyczyło projektów PO KL dedykowanych branżom przemysłu czasu wolnego (turystycznej, rekreacyjnej, sportowej i kulturalnej) w województwie małopolskim realizowanych w ramach poddziałania PO KL Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw. Przeanalizowano projekty w ramach trzech konkursów: PO KL.8.1.1/IA/10, PO KL.8.1.1/IC/10 oraz PO KL.8.1.1/ID/11. Badanie ewaluacyjne przeprowadzono przy wykorzystaniu triangulacji technik badawczych. Przeprowadzono: wywiady telefoniczne z uczestnikami projektów (CATI), w tym 316 osób, które zakończyły udział w projekcie, i 8 osób, które zrezygnowały (łącznie N=324), osobiste wywiady pogłębione z przedsiębiorcami, których pracownicy brali udział w szkoleniach (IDI 8 osób, po 2 przedsiębiorstwa z kategorii duże, średnie, małe i mikrofirmy), osobiste wywiady pogłębione z beneficjentami projektów (IDI 8 osób), analizę danych zastanych dokumentów projektowych oraz danych na temat województwa małopolskiego, w tym raportów na temat ruchu turystycznego i stanu gospodarki (DR). W pierwszej części opisu wyników badania omówiono znaczenie i perspektywy rozwoju branż przemysłu czasu wolnego w gospodarce województwa małopolskiego. Wykorzystano dane dotyczące koniunktury na rynku turystycznym w Małopolsce, badania ruchu turystycznego w Małopolsce, REGON oraz dokumenty strategiczne województwa. Dane dotyczące koniunktury opracowano na podstawie wyników badania przeprowadzonego za pomocą wywiadów kwestionariuszowych przez firmę PBS Sp. z o. o. Dostępne dane dotyczą lat Oceny wskaźnika koniunktury dotyczącego ogólnej sytuacji gospodarczej pozwalają stwierdzić, że podmioty gospodarcze województwa małopolskiego w ujęciu ogólnym osiągnęły stabilizację po słabym okresie przełomu lat 2011 i 2012, kiedy znajdowały się w niekorzystnym dla nich okresie ciągłego zmniejszania się popytu. Zatrudnienie spadało we wszystkich kategoriach i okresach prowadzonej analizy, poza większymi (większymi niż mikro) przedsiębiorstwami, które deklarowały ogólny, nieznaczny wzrost zatrudnienia. Wskaźnik koniunktury w części opracowania poświęconej sprzedaży przyjmuje w większości wypadków wartość ujemną. Podmioty gospodarcze ogółem wykazują znaczące pogorszenie sytuacji finansowej. Badania ruchu turystycznego obejmują lata Ze względu na niespójność metodologiczną raportów (różni wykonawcy i schematy badań) analizowano tylko wybrane, porównywalne dane. W latach odnotowano ożywienie ruchu turystycznego, zmniejszenie liczby przyjazdów w roku 2009, wzrost liczby przyjazdów w W kolejnych latach szacowana liczba przyjazdów nie ulegała znaczącym zmianom. Z prowadzonych badań wynika brak wyraźnych zmian w typach i strukturze przyjeżdżających osób. Wskaźniki sezonowości ruchu turystycznego w badanych okresach pozostawały względnie stabilne. Turyści przebywali w Małopolsce około pięciu dni. Wśród gości zagranicznych najliczniejsi byli Brytyjczycy i Niemcy. Turyści wykorzystują głównie dojazdy samochodem, krajowi również autokarami i koleją, zagraniczni połączenia lotnicze. Usługi przewodników są bardziej popularne niż usługi organizatorów turystyki. Znaczna część turystów nie korzysta z noclegów. Korzystający Strona 5

6 wybierają hotele (turyści zagraniczni) lub kwatery prywatne (krajowi). Wśród produktów turystycznych dominują znane i często odwiedzane szlaki, miejscowości oraz atrakcje turystyczne. I turyści krajowi, i zagraniczni charakteryzują się średnim lub dobrym statusem materialnym, przy czym ci ostatni raczej nabywają droższe usługi i produkty. Coraz istotniejszym źródłem informacji o atrakcjach turystycznych regionu jest internet. Turyści zwykle dobrze lub bardzo dobrze oceniają pobyt w Małopolsce. W analizie danych z REGON pod uwagę wzięto działalność związaną z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (sekcja I Polskiej Klasyfikacji Działalności), działalność związaną z kulturą, rozrywką i rekreacją (sekcja R PKD) oraz działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych oraz pozostałą działalność usługową w zakresie rezerwacji i działalności z nią związanej (dział 79, sekcja N PKD). Tego typu przedsiębiorstwa w Małopolsce są nieznacznie częstsze niż w kraju ogółem (8,5% w porównaniu do 7,5%). Rozkład przestrzenny podmiotów wskazuje na skupienie w obrębie obszarów atrakcyjnych turystycznie: okolic Krakowa, obszarów górskich oraz w korytarzach krajowej i międzynarodowej sieci transportowej. Analiza dokumentów strategicznych wskazuje na wzrost znaczenia tematyki przemysłu czasu wolnego w ogólnym planie rozwoju województwa. Charakterystyka beneficjentów i uczestników to kolejna część raportu. We wszystkich konkursach beneficjentami nie mogły być podmioty, które w jakiś sposób niezgodnie z zasadami rozliczyły poprzednie projekty, oraz takie, które nie będą miały przynajmniej biura projektu na terenie województwa. W przypadku konkursu POKL/8.1.1/IC/10 beneficjenci musieli prowadzić działalność szkoleniową. W konkursie POKL/8.1.1/ID/11, gdy wsparcie kierowano do instytucji, beneficjentami mogły być podmioty prowadzące działalność gospodarczą, a gdy wsparcie dotyczyło osób fizycznych, prowadzące formalnie działalność szkoleniową. Beneficjentom nie stawiano wymagań merytorycznych (np. dotyczących wykształcenia czy doświadczenia kadry). Dofinansowano głównie projekty małych i mikrofirm. Organizacje pozarządowe były rzadkością wśród beneficjentów. Prawie wszyscy beneficjenci posiadali siedziby w Krakowie i byłych miastach wojewódzkich dla nich prawdopodobnie udział w konkursach był najłatwiejszy (potencjał lokalizacyjny). Tylko jeden projekt zrealizowano w partnerstwie może to świadczyć o niechęci do partnerskiej współpracy, o negatywnym pojmowaniu idei konkurencji. Beneficjenci zwykle mieli duże doświadczenie i zajmowali się działalnością edukacyjną, szkoleniową oraz doradczą, rzadziej reprezentowali branże przemysłu czasu wolnego. Kobiety stanowiły większość (średnio około dwóch trzecich) uczestników w przypadku prawie wszystkich projektów. Największym odsetkiem uczestniczących kobiet charakteryzowały się projekty, których celem było podniesienie umiejętności posługiwania się językami obcymi. Tylko w przypadku jednego projektu doboru uczestników nie zrealizowano poprawnie (większość pracowników stanowiły kobiety, a w projekcie przeważali mężczyźni). Dominowały osoby w wieku produkcyjnym ze względu na charakterystykę projektów skierowanych do osób zatrudnionych. Struktura płci większości grup wiekowych uczestników była zbliżona (około 1/3 mężczyzn i 2/3 kobiet). Wśród uczestników dominowały osoby w wieku od 25 do 34 lat i z wykształceniem wyższym. Można domniemywać, że szkoleniem zainteresowane były w głównej mierze młode osoby, absolwenci szkół wyższych. Z jednej strony, przyczyną mogła być ponadprzeciętna świadomość konieczności nieustannego podnoszenia swoich kwalifikacji, dopasowywania Strona 6

7 swoich umiejętności do wymagań rynku pracy. Z drugiej strony, powodem analizowanego zjawiska mogło być niedopasowanie oferty uczelni wyższych do oczekiwań pracodawców w zakresie kwalifikacji absolwentów i jednocześnie przyszłych pracowników. Zdecydowana większość uczestników projektu zameldowana była w regionie, którego dotyczyło dofinansowanie w województwie małopolskim. Z projektu korzystały głównie osoby zamieszkałe w najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym obszarach - Krakowie i jego obszarze metropolitalnym oraz powiatach odwiedzanych chętnie przez turystów zainteresowanych turystyką górską. Rozkład przestrzenny pochodzenia uczestników wskazuje, że rekrutacja do projektów została zrealizowana poprawnie. Uczestnicy pochodzili z tych miejsc regionu, w których branże przemysłu czasu wolnego są najlepiej rozwinięte. Większość uczestników mieszkała w miastach wskazue to na ułatwiony dostęp do projektów właśnie w większych miejscowościach. Do projektów można było się zgłaszać na dwa sposoby indywidualnie bądź poprzez oddelegowanie przez przedsiębiorstwa. Większość osób kierowanych była do uczestnictwa w projektach przez swoich pracodawców (jednocześnie wśród wszystkich projektów - te z wyłącznie instytucjonalną formą zgłoszenia stanowiły większość). Bardzo specyficzną grupą były osoby dojrzałe osoby legitymujące się średnim wykształceniem - cechują się one największą aktywnością na rynku pracy. Zainteresowane są podnoszeniem, aktualizowaniem i uzupełnianiem swoich kwalifikacji zdecydowanie częściej niż osoby młodsze, posiadające teoretycznie lepsze (wyższe) wykształcenie. Uczestnicy badani poprzez wywiady telefoniczne raczej wykazywali się inicjatywą (osoby aktywne były nadreprezentowane). W części przedsiębiorstw to pracownicy zdobywali informacje o projektach i zgłaszali się do pracodawców z propozycją udziału. W takiej sytuacji w oficjalnych dokumentach to pracodawca występuje jako inicjator zgłoszenia, choć w rzeczywistości to pracownicy mogli zgłosić się z własnej woli i chęci. Wyuczone zawody nie wiążą się ściśle z branżami przemysłu czasu wolnego. prawdopodobnie więc to nie wyuczony zawód decyduje o zatrudnieniu w branży, a przynajmniej nie jest on decydującym czynnikiem. Znaczenie może mieć samo wyższe wykształcenie (jak w zawodzie architekta), kwalifikacje, umiejętności czy doświadczenie w branży. Jednocześnie pozwala to stwierdzić, że czas wolny jest na tyle obszerną kategorią, że zatrudnione mogą być w tym zakresie osoby o bardzo zróżnicowanym wykształceniu (np. matematyk, chemik, geolog, leśnik czy krawiec). Porównanie charakterystyk demograficznych uczestników z próby i populacji potwierdza, że próba odzwierciedla cechy populacji. Działania z zakresu upowszechniania informacji o projektach konkursowych, które zostały zaplanowane przez beneficjentów, ocenić należy negatywnie. Ledwie 4 spośród 14 podmiotów zadeklarowało we wnioskach konieczność opracowania koncepcji upowszechniania informacji o projekcie. Osiągnięto zamierzony efekt (liczbę uczestników) ale prawdopodobnie efekt ten można było uzyskać mniejszym nakładem środków. Bez całościowej koncepcji działań promocyjnych efekt mógł być jedynie dziełem przypadku. Uczestnicy, na których ukierunkowane były konkursowe projekty, mieli być z założenia pracownikami mikro i małych przedsiębiorstw lub przedsiębiorcami prowadzącymi firmę wskazanych rozmiarów. Z perspektywy branż przemysłu czasu wolnego, które są tworzone głównie przez najmniejsze firmy, powyższe zjawisko uznać należy za niezwykle pozytywne. W Strona 7

8 przypadku zdecydowanej większości projektów rzeczywista liczba uczestników była równa bądź nieznacznie większa od zakładanej liczby beneficjentów ostatecznych. W projektach w ramach kryteriów naboru znaczenie miała przede wszystkim branża, wiek, wielkość przedsiębiorstwa, rodzaj zatrudnienia i stanowisko, miejsce zatrudnienia/prowadzenia działalności/zamieszkania. W części projektów weryfikowano znajomość języka angielskiego czy obsługi komputera. Nieliczni beneficjenci jako kryterium wskazali również płeć (kobiety lub mężczyźni w zależności od projektu), wykształcenie, stan zdrowia, wielkość miejscowości i kolejność zgłoszeń. Prawie wszyscy uczestnicy, którzy pamiętali kryteria naboru, odpowiedzieli, że były one dla nich jasne i zrozumiałe. Wśród nielicznych problemów na etapie rekrutacji beneficjenci wymieniali: specyfikę branż kłócąca się z założeniami projektu w branży pracują raczej osoby do 45. roku życia, zaś projekt zakładał wsparcie dla osób powyżej tej granicy. Należy jednak podkreślić, że ograniczenia wiekowe były narzucane przez samych beneficjentów przygotowujących koncepcje projektów. Zabieg ten miał zapewne na celu uzyskanie dodatkowych punktów w procesie oceny projektów, świadcząc jednocześnie o instrumentalnym podejściu do stosowania kryteriów doboru uczestników, trudności z rekrutacją w mniejszych miastach, niezgodność sposobu realizacji projektu i trybu pracy potencjalnych rekrutowanych zajęcia weekendowe, kiedy to w branży czasu wolnego jest najwięcej pracy, niezrozumiałe określenie kryterium branż przemysłu czasu wolnego, brak jednolitej definicji i jednoznacznej interpretacji, brak zainteresowania ze strony mniejszych przedsiębiorstw, dla których oddelegowanie pracowników jest trudniejsze organizacyjnie, niechęć ze strony przedsiębiorców ze względu na fakt, że część szkoleń była odpłatna, Aby rozwiązać te problemy, beneficjenci przede wszystkim intensyfikowali procesy rekrutacyjne i promocyjne. Starano się również uelastycznić realizację projektu. Zdarzały się też zmiany w założeniach realizacji projektów. Motywacje uczestników do udziału w projekcie wiązały się głównie z rozwojem osobistym i zawodowym (uzupełnienie kompetencji usprawniające pracę, zwiększenie wartości na rynku pracy, zainteresowania). Uczestnicy nie oczekiwali po udziale wielkich zmian niewiele osób wskazało na nadzieję na awans, zmianę umowy, stanowiska, pracy, podwyżkę. Oczekiwano raczej wzrostu kwalifikacji. Znaczenie miał również czynnik finansowy bezpłatny egzamin. Analiza motywacji w podziale na konkursy pozwala stwierdzić, że są one w większości przypadków w obu grupach zbliżone, ale w przypadku konkursów kierowanych bezpośrednio do pracowników nieco istotniejsze są motywacje związane z samorozwojem (wyższe wskaźniki procentowe przy odpowiedziach), a dla pracowników zgłaszanych za pośrednictwem pracodawców te związane ze zmianą sytuacji zawodowej (awans, podwyżka itp.). Odpowiedzi badanych z dwóch grup bardzo wyraźnie różnicuje motywacja w postaci bezpłatnego egzaminu. Jest ona bardzo istotna dla osób zatrudnionych zgłaszających się samodzielnie do projektów, a w niewielkim stopniu ważna dla tych zgłaszanych przez pracodawców (prawdopodobnie dlatego, że płatny egzamin postrzegany jest jako koszt ponoszony przez pracodawcę). Strona 8

9 Przedsiębiorcy także chcieli podnieść lub uzupełnić kwalifikacje pracowników. Przedstawiciele dużych firm wskazywali, że projekty były dla nich szczególnie cenne, gdyż projekty europejskie zwykle nie obejmują wsparciem dużych podmiotów. Dlatego też firmy chętnie się zgłaszały. Z ich wypowiedzi wynikało jednak, że nie potrzebowały tego wsparcia, ale po prostu wykorzystały okazję darmowych lub tanich szkoleń. Duże zainteresowanie można było zauważyć także poza województwem małopolskim. W przypadku znacznego zainteresowania w części projektów tworzono listy rezerwowe (oczekujących) albo powiększano grupy. W większości przypadków nie zdarzało się, że chętni nie mieli szansy wziąć udziału w projekcie. Dzięki m. in. realizacji projektów finansowanych w ramach analizowanych konkursów ze znaczącą nadwyżką spełniono założenia dotyczące liczby przeszkolonych osób pracujących, w tym osób powyżej 50. roku życia. W roku 2011, dzięki projektom finansowanym w ramach omawianych konkursów, radykalnemu zwiększeniu uległa liczba przedsiębiorstw objętych wsparciem w zakresie projektów szkoleniowych. W przypadku wszystkich projektów konkursowych wnioskodawcy wykazali zgodność celów omawianych projektów z założeniami prezentowanymi w dokumentacji konkursowej. Wszystkie projekty miały na celu podniesienie lub aktualizację kwalifikacji pracowników branż przemysłu czasu wolnego. Znaczącym celem istotnej liczby projektów było podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw. W każdym przypadku wskazywano jednak, że cel ten będzie realizowany poprzez wspomniane wcześniej podniesienie lub aktualizację kwalifikacji pracowników. Najpopularniejszą formą wsparcia były szkolenia tematyczne. Szkolenia były podstawową formą wsparcia w każdym z ocenianych projektów. Jedynie 5 spośród 14 beneficjentów korzystało w swoich projektach z narzędzi e-learningu. Wśród oferowanych uczestnikom i pamiętanych przez nich szkoleń znalazły się głównie kursy językowe. Popularne były również szkolenia biznesowe dotyczące obsługi klienta, technik sprzedażowych, zarządzania, marketingowe, negocjacje w biznesie itp. oraz biurowe (komputerowe, prawno-podatkowe, księgowe itp.). Nieliczni uczestnicy korzystali z dodatkowych form wsparcia w ramach projektów. Na podstawie wypowiedzi uczestników i beneficjentów projektów można stwierdzić, że oferta była dostosowana do potrzeb, możliwości i oczekiwań tych pierwszych, w tym w zakresie podniesienia kwalifikacji zawodowych. Najpopularniejszą formą diagnozowania potrzeb były testy kompetencji i ankiety zgłoszeniowe. Te dwie kategorie prawdopodobnie częściowo się pokrywają. W niewielu przypadkach stosowano spotkania (rozmowa, wywiad). Miejsce realizacji projektów w większości przypadków było dopasowane do miejsca pracy lub/i zamieszkania uczestników. Spotkania organizowano zwykle w kilku stałych miejscach. Zdarzało się, że to uczestnicy preferowali odleglejsze miejsca odbywania się szkoleń ze względu na komfortowe wyposażenie i warunki do nauki. Nie zawsze więc dojazd był problemem. Co czwarty uczestnik nie wskazał najatrakcyjniejszych elementów szkoleń. Wśród tych, którzy wyrazili swoje zdanie, istotne znaczenie miała praca wykładowców i lektorów. Wysoko oceniano szkolenia z zakresu obsługi klienta i technik sprzedaży wspominali o tym również przedsiębiorcy. Ta tematyka wyraźnie wyróżniała się pozytywnie na tle pozostałych zajęć. Doceniano także praktyczną formę zajęć oraz możliwość potwierdzenia uzyskanych kwalifikacji (certyfikaty). Prawie 75% badanych nie wskazało najmniej atrakcyjnych elementów szkoleń. W przypadku użyteczności zawodowej ponownie można stwierdzić, że doceniane są szkolenia językowe i dotyczące sprzedaży oraz obsługi klienta. Oprócz Strona 9

10 podniesienia kwalifikacji zawodowych uczestnicy cenili też aspekt szkoleń umożliwiający budowanie kapitału społecznego w swojej branży. Niewielu uczestników widziało potrzebę modyfikacji czy uzupełnienia projektu. Wskazywano, że zajęcia należałoby pogłębić, wydłużyć i rozszerzyć o elementy praktyczne. Liczą się dobrzy prowadzący. Zdaniem uczestników warto byłoby umożliwić kontynuowanie nauki rozpoczętej w ramach szkoleń, precyzyjniej dobierać grupy i je zmniejszyć. Propozycje zmian w projektach opisywane przez beneficjentów częściowo pokrywają się z propozycjami uczestników to wydłużenie zajęć, rozszerzenie, elementy praktyczne (np. w zakładach pracy, wycieczki przewodnickie, praca na kuchni, tworzenie planów sprzedażowych dla konkretnych firm) Proponowano również: zmianę ograniczeń wiekowych to pojawiało się już przy problemach dotyczących rekrutacji, specyficzny dla branż czasu wolnego jest raczej wiek do 45. lat niż 45+, doprecyzowanie definicji przemysły czasu wolnego, wydłużenie okresu bezpłatnego użytkowania domen internetowych, Beneficjenci, poza obszarem rekrutacji, nie wymieniali żadnych problemów i barier, które nie miałyby charakteru systemowego (interpretacje przepisów, okresy finansowania kumulujące w czasie realizację projektów itp.). W badaniu CATI wzięło udział 8 osób, które zrezygnowały z udziału w projektach. Rezygnowano przede wszystkich ze względów osobistych, a nie z powodu cech projektu. Najwięcej trudności w codziennej pracy uczestników powodują zmieniający się przepisy prawa pracy, posługiwanie się językami obcymi, działania promocyjne, dostosowywanie się do wymagań rynku oraz kwestie bardziej indywidualne, takie jak zarządzanie czasem i radzenie sobie ze stresem. Istotne są również problemy związane ze sprzedażą produktów i usług, zarządzanie zasobami ludzkimi, danymi osobowymi i finansami oraz wykorzystywanie umiejętności komputerowych. Przedsiębiorcy udzielający wywiadów pogłębionych raczej nie wskazywali na szczególne trudności, zwłaszcza w kwestiach zatrudniania pracowników. Respondentom trudno było mówić, czy udział pracowników w projekcie przyczynił się do rozwoju firmy, ponieważ zwykle nie mieli wiedzy na ten temat (np. nie mieli dostępu do wyników sprzedażowych lub też trwał okres oceny w dużych firmach, lub firma w ogóle tego typu analiz nie prowadzi). Jeśli widziano zmiany, to głównie w jakości obsługi klienta, jakości pracy pracowników. Ponad 85% uczestników przyznaje, że udział w projekcie pomógł im poradzić sobie z trudnościami w pracy. Zdaniem beneficjentów można było zauważyć wymierne korzyści: awans, zatrudnienie. Odpowiedzi przedsiębiorców i uczestników każą jednak pochodzić krytycznie do wypowiedzi beneficjentów. Można odnieść wrażenie, że ci przeceniają wymierne korzyści. Tak duże zmiany dotyczyły jedynie jednostek. Większość osób zwiększyła po prostu swoją wiedzę i umiejętności. Pracownicy wykorzystują je podczas wykonywania codziennych obowiązków. Brak wyraźnych zmian zawodowych przedsiębiorcy uzasadniali sytuacją firmy ograniczeniami finansowymi, zasadami przydzielania podwyżek czy po prostu tym, że nie taki był cel szkoleń. Strona 10

11 W okresie od rozpoczęcia projektu do 6 miesięcy po jego zakończeniu nadal większość badanych pracowała na pełen etat. Nieznacznie w tym okresie wzrosła liczba takich osób. Wyraźna zmiana to pojawienie się grupy osób, które zmieniły pracę. Zmalały udziały osób pracujących na część etatu oraz umów o dzieło i zlecenie. Po projekcie nie było osób na okresach próbnych. Zmiany w liczbie osób prowadzących własną działalność gospodarczą, pracujących na czas określony i bezrobotnych (bezrobotnych wyłącznie po projekcie, gdyż do projektu rekrutowano wyłącznie osoby pracujące) są na tyle niewielkie, że nieistotne statystycznie. Porównanie deklarowanego statusu na rynku pracy przed udziałem w projekcie lub na jego początku ze statusem obecnie (kategorie: pracujący, własna działalność, bezrobotny) pozwala ocenić długofalowe efekty uczestnictwa w projekcie i stwierdzić, że w większości przypadków status na rynku pracy nie uległ gwałtownej zmianie. Nieco mniej niż połowa uczestników stwierdziła, że po udziale w projekcie ich sytuacja zawodowa uległa poprawie. Nieco więcej niż jedna trzecia z nich zauważyła zmiany do 3 miesięcy od zakończenia udziału w projekcie, jedna trzecia w okresie od 3 do 6 miesięcy, a jedna trzecia po 6 miesiącach. Średnio co trzecia z osób, które zauważyły poprawę sytuacji zawodowej, dostała podwyżkę. Co trzeci otrzymał awans. Prawdopodobnie te dwa czynniki były skorelowane przydzielenie większej puli obowiązków wiązało się z podwyżką. Wśród pozytywnych zmian wymieniano też: przedłużenie umowy, zwiększenie wymiaru czasu pracy (stąd prawdopodobnie zmiany w liczbie osób pracujących na część etatu), podniesienie kwalifikacji, zmianę/podjęcie pracy, założenie własnej działalności. Ważne były też lepsze efekty w w zakresie różnych aspektów dotychczas wykonywanej pracy. Warto podkreslić, że są to zmiany po projekcie, niekoniecznie z udziałem w projekcie związane. Niemniej prawie trzy czwarte badanych, którzy dostrzegli pozytywne zmiany w swojej sytuacji zawodowej, uważa, że były one efektem udziału w projekcie. Ci, którzy nie dostrzegli pozytywnych zmian w sytuacji zawodowej po udziale w projekcie (ponad połowa), tłumaczyli to głównie postawą pracodawcy (brak chęci do wykorzystywania nowych umiejętności), wadami szkoleń (niedostosowane do potrzeb) oraz tym, że nie taki był ich cel udziału (chodziło im o samorealizację). Pojawiały się też argumenty związane z sytuacją ekonomiczną w kraju. Wśród największych sukcesów projektów beneficjenci wymieniają: kontynuację współpracy gdy firmy lub osoby fizyczne po ukończeniu projektu nadal korzystają z usług beneficjenta już na zasadach komercyjnych, wysoką zdawalność egzaminów wśród uczestników, stały kontakt z uczestnikami, długotrwałe efekty istnienie stron internetowych, które powstały w ramach projektu, zatrudnienie i zakładanie własnych działalności przez uczestników, Typ zgłoszenia nie miał wpływu na rezygnację z projektu. Pracownicy pracujący na etacie wyraźnie częściej byli zgłaszani przez pracodawców. Prowadzący działalność gospodarczą raczej zgłaszali się sami, co oczywiście wynika ze specyfiki tego typu działalności. Pracownicy pracujący na część etatu lub na umowach cywilnoprawnych częściej wykazywali się inicjatywą. Odmienne zatrudnieni na okres próbny tutaj inicjatywę przejmowali pracodawcy. Niezależnie od typu zgłoszenia nieznacznie przybyło osób zatrudnionych na pełen etat. Za to wśród zgłaszających się samodzielnie wyraźnie zmalał udział osób, które po projekcie prowadziły własną działalność. Zgłaszani przez pracodawców przeciwnie po Strona 11

12 projekcie samozatrudnionych przybyło być może działania projektowe zachęciły do uniezależnienia się. Różnice widać również w przypadku pracy na część etatu. Gdy pracownika zgłosił pracodawca, udział tych osób zmalał, a gdy pracownik zgłaszał się sam, wzrósł. Można więc odnieść wrażenie, że pracodawcy w ten sposób inwestowali w pracowników. Widać to też w przypadku osób zatrudnionych na okres próbny to raczej pracodawcy zgłaszali te osoby do projektów. W przypadku osób zagrożonych utratą pracy przed projektem można mówić wyłącznie o samodzielnych zgłoszeniach. Po projekcie osoby na okresie wypowiedzenia były tylko w grupie zgłaszanej przez pracodawców. Widać też w tej grupie bezrobotnych. Trudno wyrokować, jaki wpływ na te decyzje miał projekt, czy pozwolił także negatywnie zweryfikować kompetencje pracowników. Zgłaszający się samodzielnie częściej zmieniali pracę po udziale w projekcie niż ci zgłaszani przez pracodawców. Różnice w obecnym statusie zawodowym trudno dostrzec, gdy porównuje się osoby zgłaszające się do projektów z własnej inicjatywy z tymi, których zgłosili pracodawcy. Jedyna wyraźna różnica to istotny procent bezrobotnych wśród osób zgłaszanych przez pracodawcę mogło to być efektem weryfikacji pracowników albo pochodną podejścia do projektów unijnych wysyłano wielu pracowników, bez względu na to, czy zamierzano w nich inwestować. Uczestnicy, którzy deklarowali, że zgłosili się do projektów z własnej inicjatywy 1, nieznacznie częściej niż ci zgłaszani przez pracodawcę odczuwali poprawę sytuacji zawodowej po projekcie (50% w porównaniu z 46%). Częściej też odczuwali szybką zmianę sytuacji (do 3 miesięcy po projekcie, 41% w porównaniu z 35%) i wyraźnie częściej wiązali ją z uczestnictwem w projekcie (78% w porównaniu z 63%). Uczestnicy w większości deklarowali, że gdyby nie wzięli udziału w projekcie, ich sytuacja zawodowa była gorsza lub zdecydowanie gorsza, niż jest teraz. Osoby zgłaszające się same do projektu zdecydowanie lepiej efekty tego uczestnictwa oceniają. Znacznie częściej stwierdzają, że ich sytuacja zawodowa bez udziału w projekcie pogorszyłaby się raczej lub zdecydowanie. Większość przedsiębiorstw nie zainwestowałaby w rozwój pracowników w zakresie, który realizowany był w projektach, gdyby środki na ten cel musieli wydać z kasy firmy. Brak chęci do inwestycji uzasadniano trudną sytuacją rynkową i zmniejszeniem nakładów na tego typu wydatki. Respondenci wykazywali zainteresowanie następującymi szkoleniami: sprzedażowe, obsługa klienta, marketingowe, zarządzanie czasem, komunikacja, obsługa programów komputerowych typu Excel, Word lub specjalistycznych dla branży. kadrowe, księgowe, podatkowe, 1 Dotyczy to subiektywnie postrzeganej, a nie formalnej, formy zgłoszenia. Tym samym ktoś oficjalnie zgłoszony przez pracodawcę mógł uznać, że zgłosił się z własnej inicjatywy, bo np. sam wyszukał informacje o projekcie i zainicjował zgłoszenia w firmie. Strona 12

13 dotyczące finansów. Porównano również źródła informacji o projekcie w podziale na dwa konkursy (POKL.8.1.1/IA/10 skierowanego do przedsiębiorstw oraz POKL.8.1.1/IC/10 skierowanego do osób zatrudnionych). Takie porównanie pozwala wskazać wyraźne różnice w kanałach komunikacji. W przypadku projektów kierowanych do przedsiębiorstw (a w dalszej kolejności do ich pracowników) dość oczywistym jest, że głównym źródłem informacji było miejsce pracy. Drugim co do ważności źródłem był mailing można przypuszczać, że zarówno ten kierowany do firmy, jak i ten obejmujący pracowników. W przypadku drugiego konkursu istotniejsze były źródła bardziej prywatne znajomi/rodzina oraz ogłoszenia internetowe. Spotkania z przedstawicielami projektu miały przede wszystkim znaczenie dla przedsiębiorstw. Prasa, plakaty i informacje przekazywane podczas innych szkoleń to źródła istotne przy bezpośrednim komunikacie do pracowników. Analiza zależności między płcią a projektem wskazuje, że w większości przypadków zainteresowanie poszczególnymi projektami jest podobne wśród kobiet i wśród mężczyzn. Częstości rezygnacji z udziału w projekcie były zbliżone wśród kobiet i wśród mężczyzn. Źródła informacji o projekcie podawane przez kobiety są bardziej zróżnicowane. Mężczyźni nieco częściej niż kobiety informacje o projekcie zdobyli w pracy, znacznie częściej za pomocą mailingu lub bezpośrednich spotkań z osobami reprezentującymi projekt. Kobiety przez źródła pozapracowe znajomych/rodzinę oraz prasę. Sposób zgłaszania się do projektu także był bardzo podobny. W przypadku około połowy projektów nie widać zróżnicowanego zainteresowania ze strony osób mieszkających na wsi i w mieście. Nie ma wyraźnych różnic w zakresie rezygnacji z projektów między mieszkańcami miast i terenów wiejskich. W pewnym zakresie mieszkańcy miast i wsi deklarują zróżnicowane źródła informacji o projekcie. Osoby z miasta częściej niż osoby z terenów wiejskich informacje o projekcie zdobyły w pracy. Dla osób z terenów wiejskich istotniejsze są ogłoszenia internetowe i kontakty bezpośrednie. Mieszkańcy miast wyraźnie częściej zgłaszali się do projektów z własnej inicjatywy być może jest to pochodna łatwiejszego dostępu do informacji. Wykształcenie wyraźnie różnicuje uczestnictwo w niektórych projektach. Z projektów ponadprzeciętnie często rezygnowały osoby z wykształceniem pomaturalnym. Im wyższe wykształcenie, tym mniejsze znaczenie informacji z miejsca pracy, rosnące ogłoszeń internetowych, malejące spotkań z przedstawicielami projektu. Im wyższe wykształcenie, tym więcej badani wskazywali źródeł informacji o projekcie. Im wyższe wykształcenie, tym częstsze głoszenia się z własnej inicjatywy uczestnika. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów pogłębionych nie można stwierdzić wyraźnych różnic w zakresie udziału w projektach lub potrzeb w zakresie wsparcia uzyskiwanego w ramach Poddziałania 8.1.1, które byłyby związane z wielkością przedsiębiorstwa lub branżą. Strona 13

14 SUMMARY The study concerned the Human Capital Operational Programme dedicated to the leisure industry (tourism, recreation, sports and culture) in the Małopolska Region carried out under the sub measure OP HC "Supporting the development of professional skills and business consulting for the OP HC companies in the Małopolska Region". Projects within three competitions were analyzed: OPHC /IA/10, OPHC.8.1.1/IC/10 and OPHC.8.1.1/ID/11. The evaluation study was conducted using triangulation techniques. The following actions were carried out: telephone interviews with project participants (CATI), including 316 people who have completed participation in the project and eight people who have resigned (total N = 324), personal in-depth interviews with entrepreneurs whose employees were involved in training (IDI - 8 people, 2 companies of all large, medium, small and micro) personal in-depth interviews with project participants (IDI - 8 people) desk research analysis of project documents and data concerning the Małopolska Region, including reports on tourism and the economy (DR). In the first part of the description of the study results, the importance and prospects of the development of the leisure industry sectors in the economy of the Małopolska Region are discussed. Economic data on the tourist market in the Małopolska Region are used, as well as research results of a study on the tourist traffic in the Małopolska Region and National Official Register of Economic Entities and the province s strategic documents. Economic data are based on a survey carried out by the means of questionnaire interview that has been implemented by PBS Ltd. Available data concern the years Assessment of the business cycle indicator for the overall economic situation leads to the conclusion that economic operators in the Małopolska Region have, in general, stabilized after a period of poor results at the turn of year 2011 and 2012, when the companies were in an adverse period of continuous decline in demand. The employment continued to decline in all categories and periods of analysis, apart from the larger (greater than micro) enterprises, which have declared a general slight increase in employment. The index of economic situation in the parts of the report devoted to sales is in most cases negative. Economic entities in total show significant deterioration of their financial situation. The research of the tourist traffic covers the period between 2003 and Due to the methodological inconsistency of the reports (separate contractors and study designs) only selected, comparable data were analyzed. In the years the revival of tourist traffic was reported, in 2009 a reduction in the number of arrivals has been noted and in 2010 another increase. In subsequent years, the estimated number of arrivals did not undergo significant changes. Studies suggest there was no significant change in the type and structure of the arriving guests. Indicators of seasonality of the tourist traffic in the studied periods remained relatively stable. Tourists have stayed at the Małopolska Region approximately for five days. British and German guests were most numerous among the foreign tourists. Tourists mainly commute by a car, however the national visitors also travel by coach and rail, while the foreign ones use flight connections. Guide services are more popular than the services of the tourism organizers. A significant part of these tourists did not use the local Strona 14

15 accommodation services. Those who used accommodation services decided on hotels (foreign tourists) or private accommodation (national tourists). The well-known and frequently visited routes, towns and tourist attractions predominate among the travel products. Both the national and international tourists are characterized by an average or high material statuses. However, the latter purchase more expensive services and products. The Internet is an increasingly important source of information on tourist attractions of the region. Tourists usually estimate their stay in Małopolska Region as being good or very good. Activities related with accommodation and food services, activities related to arts, entertainment and recreation, and activities of travel agencies, tour operators and those related to booking services and related activities were taken into consideration in the data analysis based on the Journal of the National Register of Economic Entities. These types of enterprises are slightly more frequent in Małopolska Region than in the country in total (8.5% vs. 7.5%). The spatial distribution of the subjects indicates that they are focusing within the areas that are most attractive to tourists: the Krakow region, mountain areas. There are also zones that are free of activity associated with the leisure industries. Areas with the largest share of the various sectors are related to the structure of the national and international transport network. The analysis of the strategic documents indicates the growing importance of leisure industry within the overall plans of the Małopolska Region development. The next part of the report covers the characteristics of the project participants. In all the competitions the entities that have settled the previously realized projects without compliance to the designated principles (or did not have a project office in the premises of the province) could not become the project participants. In the case of OPHC /IA/10 competition the participants had to implement training activities. In the OPHC.8.1.1/ID/11 competition commercial entities might have been included among the participants because the support was directed to institutions - in case the support concerned individuals it included the entities leading formal training activities. Participants did not face any substantial requirements (for ex. concerning their education or staff experience). Support was granted primarily to projects developed by small and micro companies. Nongovernmental organizations were rare among the participants. Almost all participating entities had offices in Krakow and former voivodeships capital cities. Probably, the participation in the competitions was easier for those companies (the potential of the location). Only one of the analyzed projects was realized in a partnership between organizations - it may indicate a reluctance to work in partnerships, as well as a negative perception of the business competition. Participants usually had a lot of experience and were involved in educational business, training and advisory services, rarely did they represent the leisure time industries. Women accounted for the majority (around two thirds) of the participants in almost all projects. Projects aimed at improving skills in foreign languages were characterized by the largest percentage of enrolled women. Only in the case of one of the projects, the participant selection has not been performed correctly (most of the employees were women, and the project was dominated by men). People at a young age have dominated, due to the specificity of the projects, which was aimed at employees. Gender structure of most of the age groups of participants was similar (approximately 1/3 males and 2/3 Strona 15

16 females). Individuals aged 25 to 34 years with higher education have dominated among all participants. It can be assumed that mainly young people (university graduates) were concerned with the training. On one hand, the cause may have been connected to their strong awareness of the need to constantly upgrade their work skills and match them with the requirements of the job market. On the other hand, the reason for the analyzed phenomenon could lay in a mismatch of the offer of the higher education institutions with the needs of employers concerning the qualifications of graduates (in fact their future employees). The vast majority of participants was domiciled in the Małopolska Region in which the co-financing was implemented. The project was mainly used by residents of the most attractive tourist destinations, that is Krakow and its metropolitan area - as well as counties willingly visited by tourists interested in mountaineering. The spatial distribution of the participants indicated that the project recruitment has been completed successfully. Participants came from the areas in which leisure industries were strongly developed. Most of them lived in cities - indicating that larger residential centres offered easier access to the project. The possibility of participating in the project was offered in two ways: individually or by a company delegation. Most participants were directed to take part in the projects by their employers (the institutional form of recruitment has also constituted a majority amongst the projects). A very specific group of individuals were the mature individuals with a secondary education they were the most active actors on the labor market. They were interested in raising, updating and complementing their skills with greater frequency than the younger people who were, theoretically, better educated. Participants surveyed through telephone interviews showed more initiative (the active individuals were overrepresented). In some companies the employees acquired information on the projects themselves and independently reported their will to participate. In this cases, in the official documents the employer acts as the initiator, but in fact it is the employee who has participated on his/hers own will and desire. The learned professions did not bind tightly to leisure industries. Thus, the learned profession didn t determine the employment in the industry, or at least it has not been the decisive factor. However, the fact of having higher education alone could be relevant in this case, as well as having qualifications, skills and experience gained in this industry. At the same time, it is justified to state that "leisure time" is such a broad category that representatives of various educational backgrounds can be employed in it (for ex. mathematicians, chemists, geologists, foresters and tailors). The comparison of the demographic characteristics of the participants in the sample with the entire population confirms that the sample reflects the characteristics of the population. The activities planned by the participants concerning the dissemination of information on the project have to be assessed negatively. Only four out of fourteen entities have declared in their applications the necessity to develop a concept of the dissemination of the project information. The undertaken actions have been limited to developing the simplest printed materials (mostly leaflets), advertisements in local newspapers and developing and maintaining a project web-site. Almost half of the participants received information about the project in their workplace. Internet ads, direct s and buzz marketing (personal communication) were also among the important and effective communication channels. It Strona 16

17 can be concluded that particularly sophisticated forms and channels of communication are not required to acquire participants in this particular case. Traditional media (press, television, radio) are definitely not an adequate choice of communication. During the indepth interviews, the business representatives emphasized that information about the projects reached their companies and employees by . Telemarketing was also used however, the lack of recognition of this means of communication among the employees indicates its limited scope of reach. The competition was focused on participants who were assumed to be employees of micro and small enterprises and entrepreneurs leading the companies of a specific size. From the perspective of leisure industries, which are formed mainly by the smallest firms, the above phenomena should be regarded as extremely positive. For the vast majority of projects, the actual number of participants was equal or slightly greater than the expected number of the final participants. Among the main selection criteria in the projects were: the type of industry, age, size of company, type of employment and position, place of employment/business activities or residence. In part of the projects the knowledge of English and computer skills was verified. A few of the participants also stated their gender as a criterion (men or women depending on the project), as well as education, health, the size of the place of residence and order of application. Almost all participants who remembered the selection criteria stated they were clear and understandable for them. Among the few problems that were mentioned by participants were: the industries specificity was conflicting with the objectives of the project the industry is dominated by people who are below the age of 45 and the project was aimed to support those who were over this age. However, it should be noted that that the age limits were imposed by the participants who prepared the project designs. This method was most likely used in order to gain additional points in the process of project evaluation (at the same time indicating an instrumental approach to the application of selection criteria), difficulties in recruiting in smaller towns, incompatibility of the project implementation and the operating mode of the potential recruits weekend classes, which collided with this industries busiest periods, incomprehensible definition of the leisure industries - lack of a single definition and consistent interpretation, lack of interest of the smaller enterprises, which had difficulties with delegating their workers, reluctance from a part of the entrepreneurs, caused by the obligation to pay for some of the classes. To solve these problems, all participants firstly intensified the recruitment and promotion processes. Efforts were also made to cause the implementation of the projects to be more flexible. There were also some changes in the concept of the projects. The participants motivation to take part in the project was mainly related to personal and professional development (supplementing competences to improve work, increasing their value on the labor market, developing interests). Participants did not expect to experience a great change in their life situation due to the projects - a few people pointed out the hope of getting a promotion, changing their contracts, jobs, workplaces or getting a raise. A growth Strona 17

18 in qualifications was expected. Also the financial factor had some importance the final exam was free of charge. Analysis of motivation in division between competitions shows that it is in most cases similar in both groups, but in the case of competitions directed specifically to the employees the motivation related to self-development (higher percentages of these responses), and in the case of workers who were submitted by their employers, the motivation was associated with the change of the employment situation (promotion, raise, etc.). These replies are very clearly differentiated by the participant s motivation to approach the free exam. It has been a very important issue for employees reporting on their own, but had little importance in the case of individuals delegated by employers (probably because the exam fee is seen as a cost handled by the employer). Entrepreneurs wanted to raise or supplement the qualifications of the employees. The representatives of large companies indicated that the projects were especially valuable for them since European projects usually do not cover the support for large enterprises. Therefore, these companies were happy to have the opportunity to participate. However, according to their statements, the companies did not need additional support, however they were eager to use the free or low-cost training. Strong interest have be seen also outside of the Małopolska Region. In case of large interest, some of the projects prepared reserve lists of pending participants, or the groups were enlarged. I most cases there were no situations, in which an interested individual could not take part in the project. The assumption concerning the number of trained employees, including those over 50 years of age, has been fulfilled with a significant surplus thanks to the realization of the projects funded under these competitions. In 2011 there has also been a radical increase in the number of companies subject to the support of educational projects. In case of all the competitions the projects applicants have demonstrated compliance of the objectives of the particular project with the assumptions presented in the competition documentation. All the projects were aimed to increase or update the qualifications of the leisure industry employees. One of the significant objectives of a major number of projects was to improve competiveness and innovation. However, it was pointed out in each case, that this objective will be achieved by the previously mentioned increase or update of the employees qualifications. Thematic training was the most common form of support. Training was the primary form of support in each of the evaluated projects. Only five out of 14 participants benefited from e-learning tools in their projects. Amongst the training that has been offered and remembered by the participants were mainly the language courses. Business training was also popular - customer service, sales techniques, management, marketing, business negotiations, etc. - and the office work training (computer, legal, tax, accounting, etc.). At the same time the support of the organizers was rather a standard. Based on the statements of the participants of the project it is fair to say that the offer was well adjusted to their needs, capabilities and expectations, including in the area of improving their professional qualifications. The most popular form of diagnosing the needs were competence tests and entry surveys. These two categories have probably overlapped. In a few cases a form of a meeting was used (discussion, interview). The places of the realization of the projects were in the majority of cases matched to the job site and/or the place of residence of the participants. Meetings were held usually in several fixed locations. Strona 18

19 Sometimes participants preferred more distant locations because of the comfortable facilities and learning environment. Thus, the access was not a perpetual problem. One in four of the participants did not indicate the most attractive elements of training. Among those who expressed an opinion, the work of lecturers and speakers was an important matter. The training in customer service and sales techniques was highly rated, which was also mentioned by the entrepreneurs. This theme stood out positively compared to other classes. The practical form of classes and the ability to confirm the obtained qualifications (with certification) was highly appreciated. In case of professional usability, it may be stated once again, that language training and sales (customer service) training was greatly appreciated. Apart from the improvement of professional skills, the participants also appreciated the social capacity of the industry, which was enabled during the trainings. Few participants saw the need to modify or supplement the project. It was pointed out that the activities should be deepened, extended and broadened with practical elements. Good lecturers were also an important asset. Participants felt that it would be useful to allow further education based on the foundations commenced during the training, with a more precise selection into the groups and a reduction of the sizes of these groups. Proposed amendments to the projects described by the participants overlap with the proposals of the participants: the extension of classes, extension of practical elements (such as workplace practice, tour guiding, kitchen work or creating sales plans for specific companies). Among the suggested solutions were also: - changes in the age limits (this has been stated during the discussion of the recruitment issues). The specific age range that is characteristic to the leisure industry is below 45 years of age, not over 45 years of age, - clarification of the definition of "leisure industries", - extension of the period of free use of the Internet domain names. Participants outside of the recruitment did not mention any problems and barriers that did not have a systematic character (problems mentioned were: interpretations of the regulations, the funding periods that were cumulating the development of the projects in time etc.). The CATI survey was filled by eight people who have dropped out of participation. Dropping out was primarily justified by personal reasons, and not because of the characteristics of the project. Most of the difficulties in the daily work of the participants was connected to the changing of labor laws, the use of foreign languages, promotional activities, adaptation to the requirements of the job market and more personal issues - such as time management or stress management. Issues related to the sale of products and services, human resource management, financial and personal information and the use of computer skills were also important. Entrepreneurs, providing more in-depth interviews, indicated no particular difficulties, especially in case of recruitment. Respondents found it difficult to say whether the employees' participation in the project has contributed to the development of their companies, because they usually did not have the knowledge on the subject (for example, did not have access to the results of sales, or the evaluation was an ongoing process in the larger companies, some of the companies did not implement such analysis at all). If some changes have been noticed, they were mainly connected with the Strona 19

20 quality of customer service, or the quality of the work performed by the employees. More than 85% of the participants admit that the project has helped them cope with difficulties at work. According to participants, some tangible benefits could have been observed, such as promotions or arising possibility of employment. The responses of the entrepreneurs and the participants suggest the need for considering the participants responses with more criticism. It can be said that participants overestimate the measurable benefits. Such large changes concerned only a few individuals. Most people simply increased their knowledge and skills and used them in their daily duties. The lack of significant changes was assigned by the entrepreneurs to the company situation - such as financial constraints, the principles of the allocation of rises, or simply the fact that this was not the purpose of the training. In the period after the beginning of the project and 6 months after its end, most of the participants were still working full-time jobs. The number of such individuals has risen slightly during this period. A significant change was observed in the emergence of a group of people that have switched their jobs. The number of people who did not work a full time job (part-time, contract work and commission) has decreased. After the end of the project there were no more people who worked on probation. The changes in the numbers of individuals who operated their own businesses, who worked for a fixed period of time and who were unemployed were so slight, that this phenomena was statistically insignificant. The comparison of the job market statuses of the participants before and after their participation in the projects allows for the evaluation of long term effects of project participation and leads to the conclusion that there were no radical changes of this characteristic of the employees. A little less than half of the participants stated that after participating in the project, their job situation has improved. Slightly more than one of them noticed changes three months after the end of participation in the project. One third noticed changes from 3 to 6 months after the end and a third after 6 months. On average, one-third of people who noticed improvement in the employment situation has received a raise. A third was promoted. Perhaps these two factors were correlated - allocating a larger pool of responsibilities was associated with the increase in salary. Among the positive changes mentioned were also: contract renewal, increase in working hours (hence the changes in the number of people working part-time), improvement of qualifications, changing/starting a job, setting up own businesses. Another important aspect was the possibility of obtaining better results in many areas of the jobs performed so far. It is important to note that these changes happened after the end of the project and are not necessarily related to participation in the project. Nevertheless, almost three quarters of respondents who perceived a positive change in their job situation believed that it has been a result of their participation in the project. Those who did not see the positive changes in their work situation after participating in the project (more than half) explained this situation mainly with the attitude of their employers (unwillingness to exploit new skills), training defects (inadequate for the needs), and also by the fact that this was the aim of their participation (the goal was only their own selfrealization). Some of the participants indicated arguments related to the economic situation in the country. Among the greatest successes of the projects the participants mention: Strona 20