Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) w dolinie rzeki Chocieli

Transkrypt

1 ¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 10, Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2007 PL ISSN ISBN Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) w dolinie rzeki Chocieli R. KOCHANOWSKA, R.GAMRAT Katedra Ochrony i Kszta³towania Œrodowiska, Akademia Rolnicza w Szczecinie Grass communities with globe flower (Trollius europaeus L.) in the river Chociel valley Abstract. Basing on results on phytosociological and biometric measurements which have been conducted since 1994 the method of utilization of grass meadows with globe flower of changeable humidity within the river Chociel valley. There was the highest population of Trollius europaeus in the Western Pomerania. Keywords:grass communities, Trollius europaeus, Chociel valley 1. Wstêp Pe³nik europejski (Trollius europaeus L.) nale y w Polsce do gatunków objêtych ochron¹ œcis³¹ oraz jest zagro ony wyginiêciem. Wystêpuje w rozproszeniu na zmiennowilgotnych ³¹kach ca³ego kraju. Ustêpuje z runi zarówno w warunkach intensywnej gospodarki, jak te przy braku koszenia (KOTAÑSKA, 1993; TOMASZEWSKA, 2003; KOCHANOWSKA igamrat, 2006). Najwiêksza populacja tego gatunku na Pomorzu Zachodnim znajduje siê w dolinie rzeki Chocieli (dop³yw Radwi, zlewnia Parsêty) na ³¹kach ko³o Bobolic (Pojezierze Bytowskie) (JASNOWSKA ijasnowski, 1983; KOCHA- NOWSKA, 1995). Na ca³ej swojej d³ugoœci (23,5 km) rzeka Chociel posiada charakter górski rzeczywisty spadek jej koryta wynosi 74,8 m (strefa marginalna moreny czo³owej) (KOSTRZEWSKI, 1998). W pocz¹tkowym swoim biegu tworzy rozleg³¹ dolinê wœród kompleksów ³¹kowych z licznie wystêpuj¹cymi Ÿródliskami (OSADOWSKI iwo EJKO, 1997). Znaczne deniwelacje terenu oraz ró norodne siedliska wilgotnoœciowe ukszta³towa³y odmienne zbiorowiska roœlinne. W pracy uwzglêdniono tylko zbiorowiska trawiaste z rzêdu Molinietalia caeruleae (klasa Molinio-Arrhenatheretea) oraz Phragmitetalia (klasa Phragmitetea), w których wystêpuje pe³nik europejski. Celem pracy jest przedstawienie walorów przyrodniczych ³¹ki z Trollius europaeus w dolinie Chocieli, okreœlenie sposobów ich u ytkowania oraz wskazanie zagro eñ wynikaj¹cych z braku ochrony czynnej.

2 120 R. Kochanowska, R. Gamrat 2. Materia³ i metody Badania florystyczno-fitosocjologiczne na ³¹kach po³o onych w dolinie Chocieli prowadzone s¹ od 1993 roku (ryc. 1). Pomiary biometryczne Trollius europaeus wykonywano na powierzchniach sta³ych (o powierzchni 16 m 2 ), po³o onych w szeœciu mikrosiedliskach. Uwzglêdniono liczbê kêp i pêdów kwiatostanowych w kêpie, wysokoœæ g³ównej masy liœciowej i pêdów kwiatostanowych, liczbê kwiatów i wielomieszków na pêdzie oraz liczbê nasion w wielomieszku. W ka dym mikrosiedlisku wykaszano corocznie roœlinnoœæ z jednej po³owy powierzchni, zaœ na drugiej nie by³a koszona od koñca lat 80-tych XX wieku. Opracowanie wykonano na podstawie 43 spisów florystycznych oraz 78 zdjêæ fitosocjologicznych, umo liwiaj¹ce wyró nienie 5 zbiorowisk trawiastych, w których wykonano po zdjêæ fitosocjologicznych. Tabelê fitosocjologiczn¹ dla zespo³u Molinietum caeruleae wykonano klasyczn¹ metod¹ Braun-Blanqueta, gdzie Trollius europaeus wystêpowa³ w najwiêkszym zwarciu (tab. 3), a przy charakterystyce pozosta³ych zespo³ów lub zbiorowisk umieszczono po jednym reprezentatywnym zdjêciu. Nazwy gatunków roœlin naczyniowych podano za MIRKIEM i wsp. (2002), a ich stopieñ zagro enia okreœlono wed³ug CHMIELA (1993). Klasyfikacjê wilgotnoœciow¹ siedlisk wykonano za OŒWITEM (1992). Przynale noœæ fitosocjologiczn¹ okreœlono za MATUSZKIEWICZEM (2007). Ryc. 1. Rozmieszczenie zbiorowisk roœlinnych z pe³nikiem europejskim w okolicy Bobolic: 1 obszar zwartych zbiorowisk pe³nika europejskiego, 2 sta³e poletka Fig. 1. Location well-stocked communities with globe flower near Bobolice: 1 areasof well-stocked communities with globe flower, 2 permanent fields PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007

3 Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) Wyniki Urozmaicona konfiguracja terenu w dolinie Chocieli, zmienne warunki wilgotnoœciowe i brak koszenia ³¹k spowodowa³y wykszta³cenie siê mozaiki ró norodnych zbiorowisk roœlinnych: bagiennych, ³¹kowych i zaroœlowych, w których roœnie Trollius europaeus. Wœród zbiorowisk nale ¹cych do klasy Molinio-Arrhenatheretea i Phragmitetea stwierdzono wystêpowanie 189 gatunków roœlin, nale ¹cych do 43 rodzin. Najliczniej wystêpowa³y gatunki z rodziny Poaceae (27 gatunków), nastêpnie Asteraceae (18); dziewiêæ rodzin reprezentowanych by³o przez szeœæ do 10 gatunków; m.in.: Caryophyllaceae, Fabaceae i Ranunculaceae. Kolejne dziewiêæ rodzin liczy³y po dwa lub cztery gatunki. Najliczniejsz¹ grupê (23) stanowi³y rodziny tylko z jednym gatunkiem (m.in.: Euphorbiaceae, Gentianaceae i Urticaceae). Trollius europaeus wystêpuje w zwartym ³anie w trawiastej fitocenozie Molinietum caeruleae (na powierzchni oko³o 3 ha). Zespó³ ten wystêpuje na pó³nocny-zachód od Bobolic na nas³onecznionym, bezdrzewnym wzgórzu. Gatunek ten decyduje o fizjonomii ³¹ki mniej wiêcej do po³owy lipca, nastêpnie dominantem zostaje Molinia caerulea, tworz¹ca z roku na rok liczniejsze kêpy. W skrajnie innym mikrosiedlisku, tzn. w najni ej po³o onym nad poziomem morza (na po³udnie od Bobolic), Trollius europaeus wiosn¹ wystêpuje ³anowo, natomiast po zakoñczeniu jego wegetacji ³¹kê opanowuj¹ ró ne gatunki traw. Nale ¹ do nich m.in.: Dactylis glomerata, Festuca pratensis, F. rubra i Poa pratensis. Obszar ten po³o ony jest miêdzy rzek¹ Chociel, a dop³ywaj¹cym do niej ciekiem wodnym z wy ej po³o onych pól. Ca³a ³¹ka jest otoczona zwartym pasem olch. W czêœci œrodkowej ³¹ki rozwinê³a siê fitocenoza zespo³u Filipendulo-Geranietum oraz zbiorowiska z Urtica dioica. Wykaz fitocenoz z udzia³em Trollius europaeus zamieszczono w tabeli 1. Tabela 1. Wykaz zespo³ów i zbiorowisk z udzia³em Trollius europaeus Table 1. List of the associations and communities with Trollius europaeus Rodzaj fitocenoz Sort of phytocenosis Zespo³y, zbiorowiska roœlinne Associations, plant communities ¹kowe Meadow Molinietum caeruleae W. Koch 1926 Szuwarowe Rushes Phragmitetum australis (Gams)1927 Schmale 1939 Phragmites australis Scirpus sylvaticus Phragmites australis Carex cespitosa Glycerietum maximae Hueck 1931 W œrodku doliny (w pobli u Opatówka), gdzie teren jest pociêty licznymi, zarastaj¹cymi rowami, wykszta³ci³y siê fitocenozy szuwarowe. Obecnie wystêpuje w nich jeszcze Trollius europaeus ale o wyraÿnie zmniejszonej ywotnoœci. W celu wytworzenia tutaj dobrych warunków dla rozwoju tego gatunku powinna byæ ograniczona ekspansja Phragmites australis. PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007

4 122 R. Kochanowska, R. Gamrat Wykonane pomiary biometryczne potwierdzaj¹ du e znaczenie koszenia ³¹k. Roœliny Trollius europaeus na wykaszanych powierzchniach s¹ wy sze (pêdy kwiatostanowe osi¹gaj¹ wysokoœæ cm), o wiêkszej liczbie pêdów kwiatostanowych w kêpie (œrednio o piêæ sztuk) oraz kwiatów na jednym pêdzie. Liczba pêdów kwiatostanowych w kêpie waha siê od 20 do 40 sztuk. Wysokoœæ kêp liœciowych dochodzi do 75 cm. Notuje siê tak e dwu- i trzykrotnie wiêksz¹ (od szeœciu do siedmiu sztuk) liczbê m³odych siewek. Na powierzchniach niewykoszonych, na wiosnê pozostaje warstwa uschniêtych roœlin, stanowi¹cych barierê dla siewek. W 2005 i 2006 d³ugotrwa³e susze spowodowa³y obni enie poziomu wód gruntowych poni ej 1 m, co wp³ynê³o na wczeœniejsze ni zwykle zakoñczenie wegetacji Trollius europaeus. Oprócz pe³nika europejskiego na obszarze badanych ³¹k wystêpuj¹ inne roœliny chronione oraz zagro one i gin¹ce, w tym du e populacje Dactylorhiza maculata i D. majalis. W latach notowano od kilku do dwu tysiêcy sztuk tych storczyków (tab. 2). Stwierdzono tak e, zwiêkszon¹ liczebnoœæ Polemonium coeruleum. W latach 90-tych obserwowano jedynie pojedyncze okazy, a obecnie powierzchnia zajêta przez ten gatunek wynosi 9 m 2. Roœnie on na lekko zacienionym zboczu, w obni eniu nad rowem melioracyjnym, gdzie zaczê³a siê rozprzestrzeniaæ Phragmites australis. Tabela 2. Wykaz gatunków chronionych, rzadkich i zagro onych wystêpuj¹cych na badanym obszarze Table 2. List of the protected, rare and endangered species in the studied area Obecnoœæ gatunku Presence of species Sporadyczna, tj. iloœciowoœæ waha siê od + do 1 Sporadic, quantity was from + to 1 Skupienia, tj. zwarte p³aty 2 Concentration, density path 2 any, tj. du e powierzchnie 4 5 Large areas 4 5 Gatunek chroniony Protected species ca³kowicie total Aconitum firmum subsp. firmum, Angelica archangelica subsp. litoralis, Centaurium erythraea, Epipactis palustris, Liparis loeselii, Listera ovata, Platanthera bifolia Polemonium coeruleum Dactylorhiza maculata, D. majalis, Trollius europaeus czêœciowo partial Calliergonella cuspidata, Climacium dendroides, Menyantes trifoliata, Primula veris, Ribes nigrum Rhytidiadelphus squarrosus Frangula alnus, Viburnum opulus Gatunek rzadki, zagro ony rare and endangered species Angelica archangelica subsp. litoralis, Hypericum maculatum, Selinum carvifolia, Scrophylaria umbrosa, Triglochin palustre, Valeriana dioica, Viola palustris Achillea ptarmica, Alchemilla monticola, Eleocharis palustris, Equisetum fluviatile, Lathyrus palustris, Peucedanum palustre Carex cespitosa, Geranium palustre, Molinia caerulea Zbiorowiska ³¹kowe z dominacj¹ Trollius europaeus i Molinia caerulea nale ¹ do bogatych florystycznie, gdy liczba gatunków w zdjêciu wynosi³a od 25 do 30 (tab. 3). Trollius europaeus wystêpuje tutaj w najwy szym stopniu sta³oœci (IV-V). Na zboczach PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007

5 Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) i na wierzchowinach pagórka przylegaj¹cego do nieuprawianych pól wystêpuj¹ storczyki: Dactylorhiza maculata, D. majalis, Liparis loeseli oraz gatunki zagro one i rzadkie. Molinietum caeruleae jest zespo³em bogatym florystycznie, gdzie licznie wystêpuj¹ gatunki charakterystyczne dla rzêdu Molinietalia caeruleae Achillea ptarmica, Trollius europaeus oraz dla trzech zwi¹zków: Molinion caeruleae Galium boreale, Molinia caerulea, Filipendulion ulmariae Filipendula ulmaria oraz Calthion palustris Cirsium oleraceum. Phragmites australis tworzy doœæ ubogie florystycznie fitocenozy szuwarowe (liczba gatunków waha³a siê od 10 do 15) na znacznym obszarze doliny. Ekspansja tego gatunku spowodowa³a, e Trollius europaeus wystêpuje obecnie w postaci pojedynczych kêp na siedliskach bagiennych (E 1 ). Przyk³adowe zdjêcie tej fitocenozy: Phragmites australis 5, Filipendula ulmaria 2, Geranium palustre 2, Dactylis glomerata 1, Galium aparine 1, Juncus effusus 1, Lythrum salicaria 1, Trollius europaeus 1, Angelica sylvestris +, Cirsium arvense +, Epilobium hirsutum +, Lycopus europaeus +, Urtica dioica + (nr zdjêcia 33, data , powierzchnia 25 m 2, pokrycie powierzchni runi 80%). Zbiorowisko Phragmites australis z Carex cespitosa zajmowa³o niewielkie powierzchnie w s¹siedztwie zakrzewieñ wierzbowych. Carex cespitosa gatunek okreœlany jako rzadki na tych siedliskach (zw³aszcza w ci¹gu ostatnich lat) wystêpuje w postaci wysokich kêp (powy ej 1 m wysokoœci). Oprócz dwóch dominuj¹cych gatunków szuwarowych, pozosta³ymi s¹ g³ównie gatunki ³¹kowe ze zwi¹zku Calthion palustris i Filipendulo-Petasition. Badany gatunek Trollius europaeus wystêpuje w postaci pojedynczych osobników na tych bagiennych, osuszanych okresowo siedliskach (E 2 ). Reprezentatywne zdjêcie fitosocjologiczne: Phragmites australis 4, Carex cespitosa 3, Cirsium oleraceum 2, Equisetum palustre +, Filipendula ulmaria 2, Geranium palustre 2, Polygonum bistorta +, Trollius europaeus +, Valeriana officinalis + (nr zdjêcia 14, data , powierzchnia 25m 2, pokrycie runi 90%). Zbiorowisko Phragmites australis ze Scirpus sylvaticus nale y do bardzo ekspansywnych fitocenoz, dlatego i tutaj Trollius europaeus wystêpowa³ sporadycznie. Przyk³adowe zdjêcie: Phragmites australis 4, Scirpus sylvaticus 3, Epilobium hirsutum 2, Filipendula ulmaria 2, Equisetum palustre 1, Geranium palustre 1, Geum rivale 1, Myosotis palustris 1, Polygonum bistorta 1, Trollius europaeus + (nr zdjêcia 26, data , powierzchnia 25 m 2, pokrycie runi 80%). Ubogie florystycznie fitocenozy Glycerietum maximae najubo sze spoœród wszystkich fitocenoz szuwarowych w dolinie (liczba gatunków waha³a siê od 5 do 9), zajmowa³y znaczne powierzchnie siedlisk bagiennych osuszanych okresowo (E 1 ) i silnie wilgotnych, mokrych zabagniaj¹cych siê (D 4 ). Jednak i tu ekspansja gatunku dominuj¹cego Glyceria maxima spowodowa³a, e Trollius europaeus wystêpowa³ tylko sporadycznie. Przyk³adowe zdjêcie: Glyceria maxima 5, Phragmites australis 2, Galium palustre 2, Peucedanum palustre 1, Ranunculus acris +, Trollius europaeus + (nr zdjêcia 19, data , powierzchnia 25 m 2, pokrycie runi 90%). W celu ograniczenia zasiedlania siê gatunków zagra aj¹cych rozwojowi pe³nika europejskiego, opisywane zbiorowiska powinny byæ jednorazowo koszone w ci¹gu roku. Termin koszenia w poszczególnych zespo³ach nale y uzale niæ od rozwoju Trol- PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007

6 Tabela 3. Molinietum caeruleae z udzia³em Trollius europaeus Table 3. Molinietum caeruleae with Trollius europaeus Numer kolejny Serial number Numer zdjêcia Number of releve Œr. liczba wilgotnoœciowa The average no of humidity 6,3 6,4 6,3 6,9 6,9 7,3 Liczba gatunków Number of species Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) Area of relevé, m Data: miesi¹c, rok Date: month, year Pokrycie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Pokrycie warstwy mszystej (%) Cover of moss layer (%) Ass. Molinietum caeruleae Sta³oœæ Constancy Wspó³czynnik pokrycia Coefficient of cover Molinia caerulea c V Galium boreale c V 916 All. Molinion caeruleae D. Briza media c III 250 Selinum carvifolia c IV 6 All. Calthion palustris Trollius europaeus c V Cirsium oleraceum c V 835 Juncus effusus c III 458 Polygonum bistorta c IV 333 Epilobium palustre c III 250

7 Dactylorhiza majalis c II 166 All. Alopecurion pratensis Symphytum officinale c V Glechoma hederacea c III 250 Poa palustris c II 166 Ranunculus auricomus c III 5 O. Molinietalia caeruleae Geranium palustre c V Filipendula ulmaria c V 833 Epilobium hirsutum c III 791 Dactylorhiza maculata c III 666 Achillea ptarmica c V 461 Climacium dendroides d II 166 Equisetum palustre c II 166 Lychnis flos-cuculi c III 5 Cl. Molinio-Arrhenatheretea Ranunculus acris c V Alchemilla monticola c IV 541 Calliergonella cuspidata d IV 541 Rumex acetosa c IV 333 Holcus lanatus c III 250 Vicia cracca c III 250 Festuca pratensis c II 166 Poa pratensis c II 166 Lathyrus pratensis c II 3 Gatunki inne Other species Peucedanum palustre c V Carduus crispus c III 250 Galium aparine c III 250

8 cd. tab. 3 Hypericum perforatum c II 3 Myosotis arvensis c II 3 Primula veris c II 3 Urtica dioica c II 3 Gatunki sporadyczne Sporadic species: All. Filipendulion ulmariae Thalictrum flavum c (3) +, All. Arrhenatherion elatioris Galium mollugo c (3, 4) +, Arrhenatheretalia elatioris Dactylis glomerata c (1) 1, Achillea millefolium c (3) + ; inne others Matricaria chamomilla c (2) +, Sonchus arvensis c (3) +, Rhytidiadelphus squarrosus d (1, 4) + ; Equisetum pratense c (2) +. Objaœnienia Explanations: Ass. zespó³ association; All. zwi¹zek alliance; O. rz¹d order; Cl. klasa class; D gatunek wyró niaj¹cy differential species; warstwy roœlinnoœci plant layers: c gatunek zielny herb species, d mech moss species; iloœciowoœæ (liczby od 5 do +) okreœlaj¹ wielkoœæ zajmowanej przez gatunek powierzchni quantity (number from 5 to +) were estimating area covered by this species; sta³oœæ constancy: I <20% udzia³u danego gatunku proportional participation of species < 20%, II 40-20%, III 60-40%, IV 80-60%, V %; wspó³czynnik pokrycia (od 1 do 8750) dla 6 zdjêæ the coefficients of cover (from 1 to 8750) were estimated for six phytosociological releve s.

9 Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) lius europaeus (pocz¹tek ó³kniêcia liœci w kêpach, wysypanie siê nasion) oraz warunków pogodowych w danym sezonie wegetacyjnym. Na ogó³ w zespole Molinietum caeruleae termin koszenia przypada na III dekadê lipca. Gatunkiem zagra aj¹cym rozwojowi pe³nika europejskiego jest trzcina pospolita, dlatego zaleca siê koszenie zbiorowisk Phragmites australis-scirpus sylvaticus, Phragmites australis-carex cespitosa oraz fitocenozy Phragmitetum australis w fazie formowania siê jej kwiatostanu. Termin uzale niony jest od warunków pogodowych w danym roku od II do III dekady czerwca. Przypuszcza siê (na podstawie dotychczasowych obserwacji), e w ten sposób ograniczy siê jej wystêpowanie. Podobne termin nale y zastosowaæ na siedliskach zespo³u Glycerietum maximae. Nale y zwróciæ uwagê na wysokoœæ koszenia (ok. 30 cm) zbyt niskie opóÿnia odrost Trollius europaeus. Zabieg koszenia jest tak e niezbêdnym w celu ograniczenia ekspansji drzew i krzewów (z rodzaju Salix sp. i Alnus glutinosa) oraz zio³oroœli (z Filipendula ulmaria) wystêpuj¹cych wzd³u rzeki, rowów melioracyjnych i na obrze ach doliny. Gospodarowanie na ³¹kach po³o onych w dolinie Chocieli jest obarczone trudnoœciami zwi¹zanymi ze zró nicowaniem siedliskowym, pozosta³oœci¹ siatki rowów melioracyjnych przecinaj¹cych gêsto dolinê oraz deniwelacjami terenu. 4. Dyskusja Na przestrzeni ostatnich 40 lat z ³¹k pó³naturalnych Pomorza Zachodniego ust¹pi³y nie tylko poszczególne gatunki, ale i ca³e zbiorowiska m.in. Molinietum caeruleae. Znacznemu zubo eniu uleg³y fitocenozy Angelico-Cirsietum oleracei (dawne Cirsio-Polygonetum) (KOCHANOWSKA, 1971; 2005). Trollius europaeus wystêpuje w dolinie Chocieli w najwiêkszym zagêszczeniu w Molinietum caeruleae. Na ³¹kach Pojezierza Kaszubskiego, w podobnych warunkach siedliskowych, Trollius europaeus najlepiej rozwija siê w zespole Cirsio-Polygonetum (HERBICH, 1994). Na ³¹kach w dolinie rzeki Chocieli wystêpuj¹ nie tylko cenne gatunki, ale i ca³e ekosystemy Ÿródliskowe (OSA- DOWSKI, 1999; WO EJKO, 2000). W pracy na temat przemian wilgotnych ³¹k nale ¹cych do zwi¹zku Calthion KOTAÑSKA (1993) zwraca uwagê na koniecznoœæ usuwania z ³¹k skoszonej zielonej masy, gdy pozostawiona powoduje rozwój gatunków nitrofilnych m.in. Urtica dioica. TOMASZEWSKA (2003) opisuje niekorzystne zmiany w zbiorowiskach nieu ytkowanych ³¹k pobagiennych. Walory przyrodnicze doliny predystynuj¹ objêcie ca³ego obszaru ochron¹ czynn¹, tymczasem powsta³ jedynie Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy obejmuj¹cy na swym terenie niewielkie skupienia pe³nika europejskiego pomimo, e w 1998 r. w Studium Zagospodarowania Przestrzennego woj. koszaliñskiego (ERDMANN, 1998) zaproponowano w³¹czyæ czêœæ doliny Chocieli do projektowanego Szczecinecko-Polanowskiego Parku Krajobrazowego, a w 1999 r. OSADOWSKI (1999) zaproponowa³ powiêkszenie tego Parku o Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Rzeki Chociel na powierzchni 490 ha. Problemem nie do rozwi¹zania jest spe³nienie podstawowych warunków dla istnienia tych ³¹k tzn. przynajmniej jednorazowego koszenia w ci¹gu roku, a nastêpnie wywiezienie z ³¹ki zebranej biomasy (KOCHANOWSKA igamrat, 2006). Dodatkowym PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007

10 128 R. Kochanowska, R. Gamrat zagro eniem dla istnienia opisywanych ³¹k s¹ ich po ary wzniecane przez ludzi. Brak odpowiedniego klimatu oraz niezrozumia³ej dzia³alnoœci Agencji Rynku Rolnego wobec tego zagadnienia sprawia, e wkrótce nie do odtworzenia bêd¹ bezcenne zbiorowiska Ÿródliskowe, ³¹kowe i torfowiskowe. 5. Wnioski Ró norodnoœæ warunków wilgotnoœciowych oraz zró nicowana konfiguracja terenu górnego odcinka rzeki Chocieli decyduj¹ o bogactwie florystycznym zbiorowisk ³¹kowych z udzia³em Trollius europaeus. Najwiêksze zagêszczenie kêp Trollius europaeus stwierdzono w Molinietum caeruleae. Ekspansja zbiorowisk szuwarowych na skutek braku koszenia ³¹k jest du ym zagro eniem dla wszystkich zbiorowisk z roœlinami chronionymi. Ubolewaæ nale y, e mimo wieloletnich wysi³ków mieszkañców i przyrodników dolina nie jest objêta ochron¹, chocia olbrzymie jej walory s¹ przedstawiane decydentom od 1993 roku. Literatura CHMIEL J., Flora roœlin naczyniowych wschodniej czêœci Pojezierza GnieŸnieñskiego i jej antropogeniczne przeobra enia w wieku XIX i XX. Wydawnictwo Sorus, Poznañ. ERDMAN R., Koncepcja przyrodniczych obszarów chronionych dorzecza Parsêty. W: A. KOSTRZEWSKI (red.), Funkcjonowanie geosystemów zlewni rzecznych. Œrodowiska przyrodnicze dorzecza Parsêty stan badañ, zagospodarowanie, ochrona. Wydawnictwo UAM s , Poznañ. HERBICH J., Przestrzenne zró nicowanie roœlinnoœci dolin w krajobrazie m³odoglacjalnym na przyk³adzie Pojezierza Kaszubskiego. Monografie Botaniczne, 76, ódÿ. JASNOWSKAJ., JASNOWSKI M., Pojezierze Pomorskie. WP. seria Przyroda Polski, KOCHANOWSKA R., Niektóre czynniki ekologiczne kszta³tuj¹ce roœlinnoœæ ³¹k rdestowo- -ostro eniowych (Cirsio-Polygonetum Tx. 51) w woj. szczeciñskim. Roczniki Nauk Rolniczych, F, 78, 1, KOCHANOWSKA R., ¹ki pe³nikowe w dolinie Chocieli. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ 3 (5/6), KOCHANOWSKA R., Pe³nik europejski ró a polskich ³¹k. Oficyna In-Plus, Szczecin. KOCHANOWSKA R., GAMRAT R., Influence of utilization method on the stability of meadow communities. Polish Journal of Environment Studies, 15, 5d, KOSTRZEWSKI A., Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w Vistulianie (Pomorze Œrodkowe). UAM Poznañ, Seria Geografia, 44. KOTAÑSKA M., Reakcja wilgotnych ³¹k ze zwi¹zku Caltion na zmiennoœæ pogody i sposób u ytkowania 13 lat badañ na sta³ych poletkach. Studia Naturae 40. PAN Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. MATUSZKIEWICZ W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa. PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007

11 Zbiorowiska trawiaste z pe³nikiem europejskim (Trollius europaeus L.) MIREK Z., PIÊKOŒ-MIREK H., ZAJ C A., Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Instytut Botaniki PAN, Kraków. OSADOWSKI Z., Walory przyrodnicze w gminie Bobolice i propozycje ich ochrony. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, (55) 4, OSADOWSKI Z., WO EJKO L., Mo liwoœci optymalizacji ochrony ekosystemów Ÿródliskowej doliny Chocieli ko³o Bobolic (Pomorze Zachodnie). Przegl¹d Przyrodniczy, 8 (4), OŒWIT J., Identyfikacja warunków wilgotnoœciowych w siedliskach ³¹kowych za pomoc¹ wskaÿników roœlinnych. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, 79, Falenty. TOMASZEWSKA K., Zmiany w sk³adzie gatunkowym fitocenoz na porzuconych ³¹kach pobagiennych. Annales Silesia, 32, WO EJKO L., Dynamika fitosocjologiczno-ekologicznych ekosystemów Ÿródliskowych Polski pó³nocno-zachodniej w warunkach ekstensyfikacji rolnictwa. Rozprawa habilitacyjna 195. AR, Szczecin. Grass communities with globe flower (Trollius europaeus L.) in the river Chociel valley R. KOCHANOWSKA, R.GAMRAT Department of Environment Protection and Management, Agricultural University of Szczecin Summary Trollius europaeus L. is a protected plant. It is dispersed on meadows of changeable humidity in the whole Poland. This species does not disappear in both the conditions of intensive farming and with no cutting. The highest population of this species in the Western Pomerania is in the valley of the Chociel river (a tributary of Radew) on meadows located near Bobolice (the Central Pomerania). This paper presents results of phytosociological investigations performed in the years Trollius europaeus grows here in the Molinietum caeruleae W. Koch 1926 plant association, very sensitive to the kind of utilization. Trollius europaeus develops best in humid and drying up sites. Recenzent Reviewer: Czes³awa Tr¹ba Adres do korespondencji Address for correspondence: Prof. dr hab. Ró a Kochanowska Katedra Ochrony i Kszta³towania Œrodowiska, Akademia Rolnicza w Szczecinie ul. S³owackiego 17, Szczecin tel. (091) , fax (091) renata_gamrat@o2.pl PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007