PROF. DR IRENEUSZ MICHALSKI (Łódź) SKŁADNIKI ANTROPOLOGICZNE LUDNOŚCI ŚRÓDZIEMNOMORZA. Część I Rasy

Transkrypt

1 / S T R U K T U R A R A S O W A E G I P T U PROF. DR IRENEUSZ MICHALSKI (Łódź) SKŁADNIKI ANTROPOLOGICZNE LUDNOŚCI ŚRÓDZIEMNOMORZA Część I Rasy W roku 1958 podałem w Człowieku w Czasie i Przestrzeni-!) szkicowe charakterystyki jednostek taksonomicznych decydujących o strukturze antropologicznej Egiptu. Jednak od tego czasu nie tylko posunęły się wybitnie naprzód prowadzone przez łódzki ośrodek antropologiczny badania nad ludnością Śródziemnomorza, lecz także wzrosło zainteresowanie tymi zagadnieniami wśród antropologów słowiańskich. Dlatego właśnie podejmuję próbę rozszerzenia mojego pierwszego ujęcia, z myślą ułatwienia orientacji w niezmiernie skomplikowanym obrazie stosunków antropologicznych krajów basenu Morza Śródziemnego. Szczupłość miejsca zmusza mnie do nie wychodzenia i tym razem poza ramy zarysu. Podstawową bazę materiałową mojego ujęcia stanowią nowe materiały antropologiczne zebrane przez Henryka Stolarczyka w czasie jego półrocznego stażu w Egipcie, uzupełnione mymi spostrzeżeniami dokonanymi na studentach obcokrajowcach uczących się w Łodzi oraz w czasie pierwszej Arabsko-Polskiej Wyprawy Antropologicznej. Ponadto wykorzystałem w miarę potrzeby dane dotyczące człowieka żywego zebrane przez Andrzeja Wiercińskiego i opracowane przez Alinę Wiercińską, oraz wszystkie dawniej już przeze mnie przeanalizowane materiały spostrzeżeniowe. Charakterystyki jednostek taksonomicznych podaję w przyjętym przez nas układzie naturalnym opublikowanym w roku 1949 (s. i5) i 1955 (s ). W pierwszej części mojej pracy zamieszczam szereg uwag dotyczących występowania na obszarze Śródziemnomorza poszczególnych ras, nadmieniając, że biorę pod uwagę jedynie Małe, czyli geograficzne Śródziemnomorze, pozostawiając na boku obszary Wielkiego, tj. antropologicznego, Śródziemnomorza, którego definicję podałem w 1939 r.: Nazwa ta została użyta na określenie olbrzymiego terytorium rozciągającego się od Wysp Kanaryjskich do Sala y Gomez, na którym występują podłużnogłowe i ciemnopigmentowane formy odmiany białej. Późniejsze historycznie zamknięcie tego kręgu stanowi potężny obszar Ameryki Łacińskiej. Rola rasy nordycznej {AA) w kształtowaniu się struktury antropolo- ') Porównaj: Człowiek w Czasie i Przestrzeni, R. I, Z. 4, (str ), Warszawa

2 Wzrost 178: wsk. głowy 73,8: wsk. twarzy 32,8: wsk. nosa 73,5; barwa oczu - 30 (jasne); barwa włosów J (jasne); kształt włosów gładkie; skóra j. płowa; barwa warg różowa. Wg I. Michalskiego reprezentant rasy kromanionoidalnej (Yy), wg J. Czekanowskieg o (1962) nordyczny wariant typu północno-zachodniego (AE). gicznej Śródziemnomorza jest znacznie większa niż się na ogół podaje, przy czym stanowi ona ważny składnik ludności nie tylko europejskiej, lecz także azjatyckiej, a nawet afrykańskiej części tego obszaru, choć występuje tam oczywiście przede wszystkim w postaci form mieszanych. Przymieszki nordyczne wśród ludności osmańsko-tureckiej i syryjskiej, a także wśród licznych grup beduińskich są bardzo istotne, o roli zaś tej komponenty na obszarze egipskim łatwo się przekonać przeglądając materiały Arabsko-Polskiej Wyprawy Antropologicznej, dotyczące Hadarich z Western Desert2). Piktograficzne przedstawienia libijskich Tamahu w malarstwie staroegipskim świadczą, że komponenta nordyczna nie musi być wyłącznie pochodzenia kolonialno-europejskiego, czy hellenistycznego. Charakteryzowanie rasy nordycznej na tym miejscu wydaje mi się zbędne, gdyż nie spotkałem dotychczas wśród osób interesujących się antropologią nikogo kto nie wiedziałby jak rasa ta wygląda, (za wyjątkiem T. Bielickiego, który nawet usiłuje kwestionować samo jej istnienie (1961) oczywiście w sposób statystyczny). Antynordyczne koncepcje Bielickiego wraz ze specyficzną metodyką jego dokumentacji będą przedmiotem osobnego omówienia oczywiście nie mojego. Wpływy współcześnie reliktowej rasy kromanionoidalnej (YY) są na terenie Śródziemnomorza znacznie mniejsze niż nordyczne, a przy tym podobnie jak na obszarach północnych mają charakter enklawowy. Do niedawna, to jest do chwili hiszpańskiego podboju, zaznaczały się one szczególnie silnie na Wyspach Kanaryjskich; obecnie występują wybitniej u górali Rifu. Poza tym są one wyraźnie uchwytne w europejskiej części Śródziemnomorza i na obszarze osmańsko-syryjskim. Również wśród Beduinów Iraku i Synaju, a nawet w Egipcie, spotyka się niekiedy pochodne rasy kromanionoidalnej, podczas gdy podstawowym, jasnopigmentowanym składnikiem antropologicznym Kurdów jest niewątpliwie komponenta nordyczna. Doniesienia prof. Jana Czekanowskiego jakobym 2) Ja sam na jednej ze stacyjek kolejowych koło El Alamein widziałem rosłego Beduina reprezentującego w sposób niemal kanoniczny rasę nordyczną, czerwonawo-białą skórą, jasnymi oczami i blond zarostem, oraz pozbawionymi amoryckiej ostrości rysami twarzy. 61

3 w zakresie koncepcji kromanionoidalnej był gorącym zwolennikiem poglądów Stanisława Żejmo-Żejmisa (1962 s. 53) należy zaliczyć do konfabulacyj taksonomicznych. W rzeczywistości prof. Czekano w ski był najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem kromaniońskiej koncepcji Paudlera 3), której ja odważyłem się udzielić poparcia na terenie antropologii polskiej; najpierw na zjeździe poświęconym zagadnieniom Ziem Wschodnich w dyskusji nad referatem Tadeusza H e n z 1a, a potem w r. 1936, w referacie na Zjeździe Przyrodników i Lekarzy we Lwowie. Sam prof. Czekanowski jeszcze w r określał kromanionoida jako hybrydę nordyczno-śródziemnomorską, przedtem zaś (1948 s ) jako mieszańca nordyczno-arktycznego, co mówi samo za siebie. Natomiast jeśli idzie o Żejmo-Żejmisa to ten w r pisał we Lwowie, że nic właściwie nie będzie stało na przeszkodzie, by zidentyfikować ze względu na wspólny habitus morfologiczny współczesnego śródziemnomorca z paleoantropologicznym c r o - magnończykie m. W roku 1938, w Warszawie, oświadczył, że wśród długogłowców europejskich należy wyróżnić dwie odrębne formy: cromagnońską i właściwą śródziemnomorską, a w 1939, w redagowanym przez Czekanowskiego dziele zbiorowym wycofywał się on z warszawskiego stanowiska w sposób następujący: Kwestię tę bowiem można ująć także w ten sposób, że Cromagnończyk obserwowany wśród współczesnej ludności Hiszpanii, południowych Włoch, północnej Afryki, Wysp Kanaryjskich itd. odpowiadać lub pozostawać będzie w bliskim stosunku z typem mediterranoidalnym, to jest typem śródziemnomorskim z wyraźniejszymi infiltratami ciemnymi i zajmującym dla tego pograniczną pozycję między białym i czarnym światem; człowiek zaś typu loessowego przedstawiać będzie formę śródziemnomorca bardziej wybieloną, a odpowiadającą temu, co w terminologii ogólnoantropologicznej oznacza się mianem tout court śródziemnomorca. (s. 376). Sądzę, że jeśli porówna się te wypowiedzi obydwu reprezentantów szkoły lwowskiej z moją charakterystyką rasy kromanionoidalnej z r będzie można zdać sobie sprawę z tego, jaki związek zachodził istotnie między moją koncepcją, a doniesieniami o niej prof. Czekanowski e- g o. Sprawę rasy kromanionoidalnej omawiam tutaj szczegółowiej, aby uchronić czytelników popularnego czasopisma antropologicznego przed spekulacjami systematyków, którzy nie mają na swoim koncie ani jednej samodzielnej pracy taksonomicznej. Dla ilustracji własnej koncepcji taksonomicznej podaję fotografię reprezentanta rasy kromanionoidalnej (str. 61), podkreślając raz jeszcze, iż koncepcja ta wzięła początek z danych Paudlera, a niczyich innych, podczas gdy prof. Czekanowski usiłował ją przez długie lata zwalczać, aby ostatnio przejść do usilnych prób jej asymilacji. W obrębie rasy kromanionoidalnej wyróżnia się frakcje na podstawie wzrostu, przy czym centralna (Yy) odznacza się wzrostem wysokim (170-x), a peryferyczna średnim ( ). *) Na Konferencji Metodycznej prof. Czekanowski oświadczył: Prof. Michalski zrobił mi zarzut, że nie uwzględniłem koncepcji Paudlera. Otóż muszę wyjaśnić, że byłem u niego osobiście i przy tej okazji stwierdziłem, że był to człowiek chory umysłowo. Trudno uwzględniać teorie ludzi umysłowo chorych, jakkolwiek niekiedy mają pomysły trafne. (Przegląd Antropologiczny T. XIX, str Wrocław 1953 r.). 62

4 Wpływów rasy ajnuidalnej (PP) nie udało się dotychczas stwierdzić w Śródziemnomorzu, podobnie zresztą jak w Europie i kontynentalnej Azji (I. Michalski 1938). Wyróżnianie na tych obszarach tzw. typu paleoazjatyckiego jest od dawna znaną i omawianą pomyłką taksonomiczną szkoły lwowskiej (por. Soboniówna 1938, Henzel i Michalski 1955). Rasa berberyjska (BB) jest podstawowym składnikiem antropologicznym ludności Śródziemnomorza należącym podkreślam to z całym naciskiem do odmiany białej, a wykazującym dwa główne centra rozmieszczenia: egipskie i południowo-indyjskie. O ile można wnioskować z danych portugalskich, stanowi ona również ważną komponentę antropologiczną ludności tego kraju, a nierzadko jest również i we Włoszech południowych. Rasa ta została przeze mnie opisana niejednokrotnie (1939, 1955, 1958), po odróżnieniu jej od zespołów o charakterze formy zbiorowej wyodrębnianych przez badaczy szkoły lwowskiej (Rosiński, Klimek, Henzel) pod nazwą typu mediterranoidalnego (, ). W obrębie tej rasy wyróżnia się w zależności od wzrostu dwie frakcje: centralną (Bb) o wzroście x-164 (164,4) i peryferyczną (bb) wzrost (169,4). Uwaga J. Czekanowskiego (1962 s. 34), że rasa berberyjska I. M i- chalskiego jest artefaktem i da się sprowadzić do typu sublaponoidalnego, świadczy jedynie o niezorientowaniu tego autora w zakresie systematyki człowieka zwłaszcza że akceptuje on pracę Czesława B i a 1- k a, który posługuje się definicją tzw. typu mediterranoidalnego (,«) opartą na mojej pracy o Sikhach (1939), który to typ potraktowałem już wtedy jako odrębny element rasowy, a zidentyfikowałem z rasą berberyjską w r Jasne jest też, że definicja ta jakkolwiek zamieszczona w tablicy trzech autorów warszawskich z r. 1939, nie mogła być dziełem Jana Mydlarskiego, który nigdy nie pracował nad materiałami pozaeuropejskimi, ani też Żejmo-Żejmisa, który moje dane dotyczące Sikhów zamieścił w swojej, równocześnie z moją, wydanej, pracy c Czarnomorzu (1939). Podkreślam, że dla antropologów lwowskich typ mediterranoidalny (,u) był mieszańcem sudańsko-śródziemnomorskim, a nie elementem rasowym. Uznanie zaś znanej dobrze, wystylizowanej w twa- Wzrost 165; wsk. głowy 73,6; wsk. twarzy 80,4; wsk. nosa 81,5; barwa oczu 69c (płowe); barwa włosów Y kształt włosów kędzierzawe; skóra c. śniada; barwa warg brunatnawo c. purpurowe. Wg I. M i- chalskiego reprezentant rasy beroeryjskiej (bb), wg J. Czekanowskieg o śródziemnomorski wariant typu sublaponoidalnego (presłowiańskiego) z poważną przymieszką komponenty nordycznej (EL) 63

5 Wzrost 176; wsk. głowy 74,6; wsk. twarzy 96,0; wsk. nosa 61,8; barwa oczu 75c (c. piwne): barwa włosów Y (kruczo-czarne); kształt włosów faliste; skóra śniada; barwa warg purpurowa. Wg. M i- chalskiego reprezentant rasy o- rientalnej (Kk), wg J. Czeka nowskieg o (1962) śródziemnomorski wariant typu północno-zachodniego (E A). rzy Wielkiego Sfinksa z Gizeh rasy berberyjskiej z typem sublaponoidalnym zwanym do niedawna presłowiańskim, stanowi curiosum taksonomiczne. Dla osądu załączam fotografie przedstawiciela tej rasy (str. 63). Rasa śródziemnomorska (EE) stanowi jak sama nazwa wskazuje integralny składnik ludności badanego obszaru. Opisywałem go kilkakrotnie (1936, 1939, 1949, 1955, 1958) w sposób jednoznaczny i nie sądzą aby celowe było powtarzanie tego opisu. Najnowsze dane wskazują, iż do frakcji centralnej (Ee) należy zaliczyć osobniki o wskaźniku twarzy 88-x i nosa x-65, a do frakcji peryferycznych (ee) ludzi o twarzy i nosie 66 68, oraz że wskaźnik nosa 69 leży już poza granicami zróżnicowania rasy. Wydaje sią też prawdopodobne, że u reprezentantów tej rasy mogą występować najciemniejsze odcienie oczu zielono-piwnych (61 a może i 60 mojej skali). Należy podkreślić, że rasa śródziemnomorska jest niskogłowa oraz nisko- lub średniooczodołowa. Występuje ona licznie na całej przestrzeni omawianego obszaru, a klasyczne centra jej występowania stanowią wyspy: Sardynia i Korsyka. Rasa orientalna (KK) należy, jak wiadomo obok dwu poprzednich do głównych składników elementarnych ludności Śródziemnomorza, przy czym użyteczna dla interpretacji stosunków antropologicznych tego obszaru stała się dopiero od czasu odrzucenia przeze mnie (1939) fałszywej definicji szkoły lwowskiej, która opisywała tę rasę jako średniogłową i zaledwie dość wysokorosłą, podkreślając poza tym jej związek z armenoidami (1937 s. 49), co świadczy że myliła się ona przedstawicielom szkoły lwowskiej z typem subarmenoidalnym (KH), wyróżnianym zresztą w niektórych seriach przez S. Czortkowera. Moją definicją rasy orientalnej posługują się wszyscy antropologowie polscy pracujący nad antropologią krajów pozaeuropejskich, nie wyłączając Cz. Białka (Czekano w s k i 1962). Centrum geograficzne rasy orientalnej stanowi pustynna Arabia wraz z Irakiem skąd rozprzestrzeniła się ona po całej Afryce północnej docierając do południowych krańców Europy. W obrębie tej, opisanej już przeze mnie kilkakrotnie rasy, można wyróżnić frakcję centralną (Kk) o głowie x-74, twarzy 90-x, nosie x-64 i wzroście 174-x, oraz frakcje peryferyczne (kk) odchylające się od tej definicji bądź głową 75 76, bądź nosem 65, bądź wzrostem , bądź wszystkimi tymi 64

6 Wzrost 163; wsk. głowy 76,8; wsk. twarzy 87,7; wsk. nosa 76,8; barwa oczu 79c (czarne); barwa włosów Y (kruczo-czarne); kształt włosów sztywno-gładkie; skóra żółtawo jasno śniada; barwa warg sinawo-purpurowe z odcieniem żółtawym. Wg I. M i- chalskiego reprezentant rasy wyżynnej (qq), wg J. Czekanowskieg o śródziemnomorski wariant typu północno-zachodniego (EA). cechami. Według Czekanowskiego (1962) rasa orientalna jest oczywiście również jedną z form typu północno-zachodniego. Dlatego też załączam fotografię reprezentanta tej rasy (str. 64). Rasa armenoidalna (HH) jest charakterystyczna przede wszystkim dla wschodniej części Śródziemnomorza tj. dla regionu kaukasko-anatolijsko-syryjskiego i bałkańskiego, natomiast w Afryce Północnej i w południowo-zachodniej części obszaru europejskiego liczebność jej jest bez porównania mniejsza. Rasa armenoidalna również kilkakrotnie przeze mnie opisana (1949, 1955, 1958), występuje w dwu frakcjach, różniących się bardzo wyraźnie wskaźnikiem twarzy (Hh: 84-x, hh: x-83), przy czym należy podkreślić, że fizjonomiczny obraz frakcji peryferycznej jest z reguły nie mniej typowy niż centralnej. Rasy odmiany żółtej mają rzecz jasna na terenie Śródziemnomorza znaczenie bez porównania mniejsze niż składniki odmiany białej. Niemniej jednak nawet w Egipcie przeważają one liczebnością nad infutratami odmiany czarnej, o których jednak pisze się w literaturze antropologicznej więcej, ponieważ silniej kontrastują morfologicznie z zasadniczo białym podłożem ludności tego obszaru. Siła wpływów rasy laponoidalnej (LL) maleje wyraźnie od wschodu i północy, ku południowi i zachodowi omawianego obszaru. Z największym nasileniem tych wpływów należy się liczyć w rejonie osmańskim i bałkańskim, oraz we Włoszech północnych. Nie wyjaśniona jest rola tej komponenty we francuskiej i północno-iberyjskiej części Śródziemnomorza, natomiast wpływy jej w arabskiej i północno-afrykańskiej strefie tego obszaru są raczej nieznaczne. Opis rasy laponoidalnej na tym miejscu wydaje się zbyteczny, natomiast warto wspomnieć, że do jej frakcji centralnej zalicza się osobniki o wzroście x-164, a do peryferycznej 165 i69. Zupełnie znikoma na obszarze Śródziemnomorza jest rola rasy mongoloidalnej (MM). Ogranicza się ona jak się zdaje do strefy wpływów tureckich (w Egipcie 0,4%). Opisywanie rasy mongoloidalnej na tym miejscu wydaje mi się również zbędne. Warto tylko może wspomnieć, że nieuznawanie jej istnienia przez niektórych adherentów szkoły lwowskiej 65

7 doprowadziło do rezultatów jaskrawo sprzecznych z obserwowaną rzeczywistością i logiką systematyczną (Godlewski 1955 s. 10, 15 i następne). Frakcje rasy mongoloidalnej można rozróżnić po wzroście (Mm: 167-x, mm: ). Przymieszka rasy pacyficznej (ZZ) wydaje się być we wschodniej części Śródziemnomorza większa niż mongoloidalna, natomiast o jej znaczeniu w części zachodniej nic się w tej chwili powiedzieć nie da. Na terenie Egiptu spotyka się wcale nierzadko osobniki reprezentujące w sposób bardzo typowy różne pochodne tej rasy, przy czym wcale nie można z pewnością twierdzić, że pochodzi ona w całości z ekspansji tureckiej. Przeciwnie istnieją dane zdające się przemawiać za występowaniem jej już w bardzo odległych okresach chronologicznych. W obrębie rasy pacyficznej frakcja centralna (Zz) charakteryzuje się na człowieku żywym następującym zespołem głównych cech wymiernych: wzrost l70-x, twarz 88-x i nos x-66. Frakcje peryferyczne (zz) rozpoznaje się po wzroście , twarzy i nosie 67 69, lub też posiadającym niezbyt wydatny (prosty i falisty) profil. Wskaźnik głowy u obydwu frakcji jest jednakowy (77 82 (83?). Pochodne rasy arktycznej (II) nie są dotychczas znane z terenu współczesnego śródziemnomorza, jednakże młodo-paleolityczna czaszka z Chancelade reprezentuje niewątpliwie mieszańca tej rasy, ze śródziemnomorską (El), który też winien nosić nazwę typu szansladzkiego. Mamy tu niewątpliwie do czynienia ze zjawiskiem powolnego wycofywania się rasy arktycznej z obszarów europejskich w aluwium. Czy wpływy arktyczne sięgały kiedykolwiek do azjatyckiej i afrykańskiej części Śródziemnomorza rozstrzygnąć trudno wydaje się to jednak dość wątpliwe. Bezsprzecznie najstarszym na terenie Śródziemnomorza, a być może i najszerzej rozprzestrzenionym składnikiem odmiany żółtej, jest rasa wyżynna (QQ), której samo istnienie kwestionuje Czekanowski z takim samym zapałem z jakim do niedawna zwalczał koncepcję rasy kromanionoidalnej, o czym była już mowa powyżej. Rasę wyżynną uznał on za jedną z form typu północno-zachodniego (1955, 1962), podczas gdy Kotka jak podaje Czekanowski uważa ją za mieszańca kromanionoidalno-śródziemnomorskiego (1962, s. 34). Oczywiście po tym co zostało powiedziane na temat rasy kromanionoidalnej żadne impresje systematyczne prof. Czekanowskiego dziwić nie mogą. Jednakże pozwalam sobie załączyć fotografię takiego statystycznego Anglosasa, aby łatwiej można było ocenić walory aproksymacyjno-statystycznej taksonomii spekulatywnej (str. 65). Rasa wyżynna stanowi jeden z zasadniczych i archaicznych substratów ludności Egiptu, a wpływy jej znaznaczają się także w azjatyckiej części Śródziemnomorza. Natomiast w europejskiej partii tego obszaru przeprowadzono zbyt mało badań opartych o nowoczesne metody, aby można było oznaczyć tam rolę tego ważnego składnika. Frakcje rasy wyżynnej można wyróżnić na podstawie wzrostu, zaliczając osobniki o wzroście 167-x do frakcji centralnej (Qq), a do peryferycznej (qq). Rasa negroidalna (NN) stanowi o ile można się już w tej chwili zorientować jedną z najliczniejszych komponent czarnych ludności współczesnego Egiptu. Nie jest wykluczone, iż stanowi ona również jeden ze starszych czarnych infiltratów tego regionu, choć jak się zdaje przenika on do Egiptu raczej za pośrednictwem typu sawanowego (NS), niż w formie czystej, charakterystycznej dla ludów khoińsańskiej gru 66

8 p.y językowej..tak daleko poza Egipt sięgają w Śródziemnomorzu wpływy negroidalne trudno w tej chwili ustalić wobec braku danych z południowo-zachodniej części Śródziemnomorza. Frakcji rasy negroidalnej w tej chwili podać nie mogę wobec niezwykłej skąpości dotyczącego jej materiału buszmeńskiego i hotentockiego. Wpływy rasy pigmejskiej (OO) wyodrębnionej przez najwybitniejszego polskiego antropologa-afrykanistę Tadeusza Henzla, a odrzucanej całkowicie dowolnie, bo wbrew oczywistym faktom, przez Jana Czekanowskiego (1962, s. 2), są przynajmniej w Egipcie znacznie mniejsze niż przymieszki rasy negroidalnej. Wszystko wskazuje też, że infiltrują one do Śródziemnomorza nie z bezpośrednich kontaktów z Pigmejami i Pigmoidami, lecz za pośrednictwem typu leśnego (OS). Mniejsza liczebność komponenty pigmejskiej niż negroidalnej w Śródziemnomorzu zdaje się wskazywać wyraźnie, że nosicielami komponent czarnych były dla tego obszaru raczej sawanowe niż leśne ludy Czarnej Afryki. Frakcje rasy pigmejskiej można wyróżnić na podstawie wzrostu, przy czym do centralnej (Oo) trzeba zaliczyć formy o wzroście x-152, a do peryferycznej (oo) Jako znamienną ciekawostkę podaję, że inwencja Czekanowskiego w konstrukcji konstant ras afrykańskich z r (s. 2) zaznaczyła się w ten sposób, że dla typu austro-afrykańskiego złożył on nos i twarz tego typu z głową rasy pigmejskiej Henzla, wziąwszy wszystko razem z tablicy typologicznej trzech autorów warszawskich (1939, s. 81). Reszta konstant została wzięta z tej tablicy żywcem, co nie przeszkadza prof. Czekanowskiemu twierdzić, że konstanty owe zostały jeszcze przez niego zmodyfikowane. Przymieszki rasy sudańskiej (SS) w afrykańskiej części Sródziemnomorza, a zwłaszcza w Egipcie, rzucają się w oczy szczególnie przez wybitne przyciemnienie skóry mieszańców tej rasy. Jednakże dostępne dane zdają się wskazywać, że wcale nie jest ona najliczniejszą czarną komponentą ludności. Afryki północno-wschodniej, tak jak to sugerowały dawne prace. Przeciwnie moje własne badania zdają się wskazywać, że lokuje się ona na obszarze egipskim dopiero na trzecim miejscu co do liczebności po negroidalnej i ekwatorialnej. Frakcje rasy sudańskiej odróżnić można po wzroście i wskaźniku głowy (frakcja Ss: wzrost 174-x, wsk głowy x-74, a ss: wzrost i wsk. głowy 75 76, przy czym zalicza się do niej, jak zwykle, również osobniki odchylające się od centrum tylko jedną cechą). Rasa ekwatorialna (XX) została opisana ostatnio przez Krystynę J a- w o r s k ą (1962), przy czym o prawdopodobieństwie istnienia tej rasy pisałem w mojej pracy o Kwilu (1957). Wyodrębnienie tej rasy usunęło zasadniczo niedostatek dawnej, danej przez Henzla, czterorasowej koncepcji zróżnicowania taksonomicznego odmiany czarnej, z której wynikało, że każdy reprezentant tej odmiany posiadający nieszeroką twarz jest bądź to mieszańcem międzyodmianowym, bądź też pochodną rasy australoidalnej, co jest oczywiście sprzeczne z empirią. Ponieważ dotąd nie podano charakterystyki kraniologicznej tej rasy zamieszczam ją tutaj w najogólniejszych zarysach: wskaźnik głowy 74 81(82); wys. dł. i wys. szer. uszny: x-66, x-84; odpowiednie wskaźniki bregmalne: x-72 (74?), x-93; lice Kollmanna: (mężczyźni 51 (50)-x, kobiety 49 (48-x); oczodoły mf-mf: m. 77(76) 86, k. 78(79) 88; nos 55(54)-x. Frakcje rasy ekwatorialnej odróżnia się na podstawie wzrostu, wskaźnika głowy, twarzy i nosa, przy czym do frakcji centralnej (Xx) zalicza się na człowieku żywym osobniki o wzroście 174-x, głowy 77 82(83?), twarzy 85-x i nosa 84-x, 67

9 a do peryferyczne.1 (xx) o wzroście , głowic 73 7H, twarzy i nosie Analizując materiały afrykańskie łatwo stwierdzić, że bez uwzględnienia tego składnika niepodobna w sposób prawdopodobny i zgodny z obserwacją terenową wyjaśnić struktury antropologicznej wielkich obszarów Czarnej Afryki. Nie jest też wykluczone, że pierwotny obszar rozmieszczenia komponenty ekwatorialnej pokrywał się zarówno z zasięgiem early Neolithic i Negro Neolithic Howellsa (1959, s. 315) jak i z pierwotnym obszarem bantuidalnej rodziny językowej według Milewskiego (1948, mapa 26) i że komponenta ta była nosicielką pierwotnych kultur kopieniackich Afryki, a być może i najstarszą, niejako niewyspeejalizowaną jeszcze formą czarnej odmiany człowieka. We współczesnym Egipcie komponenta ekwatorialna zdaje się przeważać ilościowo nad sudańską, choć może w sposób niezbyt uderzający, a w dorzeczu Ubangi dominuje nad nią zdecydowanie (Jaworska 1962). Rola rasy australoidalnej (TT) w Małym Śródziemnomorzu jest minimalna, choć w materiałach południowo-egipskich Żejmo-Żejmisa znajdują się pojedyncze osobniki zdające się wykazywać właściwości tej rasy. Nie ulega żadnej wątpliwości, (gdyż wykazały to badania Tadeusza H e n z 1 a, potwierdzone ostatnio w tym względzie przez Łucję Różb i c k ą), że pochodne rasy australoidalnej występują wśród Zulów, a badania Ireneusza Michalskiego (1957) i Krystyny Jaworskiej (1962) wskazują na nieznaczną wprawdzie, ale uchwytną przymieszkę tej komponenty w dorzeczu Konga. Natomiast w przeanalizowanych przeze mnie materiałach egipskich, (wyjąwszy wspomniane serie Ż e j m i s a) komponenta australoidalna w ogóle nie wystąpiła. Frakcje rasy australoidalnej, mimo spowodowanych anglosaskimi zwyczajami publikacyjnymi niedostatków dokumentacji materiałowej, dadzą się wyróżnić na podstawie wzrostu, przy czym formy stosunkowo rosłe, zwykle leptosomatoidalne należy uznać za frakcję centralną (Tt), a formy eurysomatoidalne 0 wzroście niższym za peryferyczną tt (wzrost odpowiednio: 167-x ). Ponadto moje obserwacje kraniologiczne zdają się wskazywać, że podane przez nas w r w oparciu o ujęcie Tadeusza H e n z 1 a wahania wskaźników oczodołowych zostały przez nas podwyższone, gdyż rasa australoidalna charakteryzuje się raczej średnimi, niż wysokimi oczodołami: (mężczyźni 76 82(83), kobiety 78 84(85). Tak w najogólniejszym zarysie przedstawiają się dane dotyczące rozkładu i znaczenia komponent antropologicznych na obszarze Małego Śródziemnomorza. Dane taksonomiczne dotyczące poszczególnych typów antropologicznych przedstawię w następnej części tej pracy. PIŚMIENNICTWO 1. Bielicki T.: Typologiczna i populacyjna koncepcja rasy w antropologii, (s ), Wrocław Czekanowski J.: Polska Słowiańszczyzna, (s 354 i 355), Warszawa Czekanowski J.: Podstawy klasyfikacji człowieka w ujęciu szkoły lwowskiej, Przegląd Antropologiczny T. XXI, Z. 2, (s ), Wrocław Czekanowski J.: Zur Anthropologie von Nord-Ost- Europa, (s. 23, 34, 36, 53), Wrocław Czekanowski J.: The Theoretical Assumptions of Polish anthropology and the Morphological Facts, Current Anthropology V. 3 No. 5 (s. 488), tab. 8, Chicago Czekanowski J.: Das Afrikanische Zwischenseengebiet in anthropologischen Beziehung, T. 13, Band 1 u. 2, (s. 2), Mainz Godlewski L.: Struktura antropologiczna Polinezyjczy ' 68

10 ków, (s.10, 15 i uast.), Wrocław fi. Hciuel T., Michalski 1.: Podstawy klasyfikacji człowieka w ujęciu Tadeusza Henzia i Ireneusza Michalskiego, Przegląd Antropologiczny, T. XXI, Z. 2, (s , ), Wrocław H o w e l i s W.: Mankind in the Making, (s. 315), New York Jaworska K.: Charakterystyka antropologiczna niektórych szczepów dorzecza Ubangi (Afryka Środkowa), (s , 31 32), Łódź, M i c h a 1 s k i I.: Die Jugoslaven der Dalmatinischen Kiiste, Warszawa Michalski I.: Składniki rasowe Chińczyków, (s ), Warszawa Michalski I.: Charakterystyka antropologiczna Sikhów, Przegląd Antropologiczny T. XIII, Z. 1, (s. 50, 53 54), Poznań Michalski I.: Struktura antropologiczna Polski, (s. 15), Łódź Michalski I.: Charakterystyka antropologiczna ludności dorzecza Kwilu, (s. 55, 82, 85), Łódź Michalski I.: Typy antropologiczne Egiptu, Człowiek w Czasie i Przestrzeni, R. I, Z. 4, (s ), Warszawa Milewski T.: Zarys językoznawstwa ogólnego, cz. II, (mapa 26), Lublin Kraków Mydlarski J.: Rasa, Człowiek, jego rasy i życie, (s ), Warszawa Soboniówna M.: Nowy przyczynek do kraniologii Chińczyków, Przegląd Antropologiczny T. XIII, Z. 2, (s. 159), Poznań Zejmo-Żejmis S.: Struktura rasowa Skandynawii, (s ), Lwów Żejmo-Żejmis S.: Seria czaszek neolitycznych z Brześcia Kujawskiego, Wiadomości Archeologiczne, T. XV, (s ), Warszawa Żejmo-Żejmis S.: Europa, Człowiek, jego rasy i życie, (s. 376), Warszawa Konferencja Antropologiczna w Sprawie Metod Taksonomicznych we Wrocławiu w dniach od 27.XII. do 29.XII r.. Przegląd Antropologiczny, T. XIX, (s. 233), Wrocław