Wstęp Wykaz skrótów... 14

Transkrypt

1

2 5 Spis treści Wstęp... 3 Wykaz skrótów... 4 I. Części i okolice ciała zwierząt... 5 II. Podstawy budowy i czynności życiowych komórki zwierzęcej Budowa komórki zwierzęcej Przejawy życiowe komórki zwierzęcej... III. Typy, budowa oraz funkcje tkanek Tkanka nabłonkowa Nabłonki jednowarstwowe Nabłonki wielowarstwowe Tkanka łączna Tkanka mięśniowa Tkanka nerwowa Tkanka glejowa IV. Układ kostny, systema skeletale Kościec, skeleton Rozwój kości Kręgosłup, columna vertebralis Rozwój kręgosłupa Kościec klatki piersiowej, skeleton thoracis Rozwój żeber i mostka Czaszka, cranium Kości mózgowioczaszki Kości trzewioczaszki... 6 Rozwój czaszki Kościec kończyn, skeleton membrorum Kości kończyny piersiowej, ossa membri thoracici Obręcz kończyny piersiowej, cingulum membri thoracici Kościec ramienia, skeleton brachii Kościec przedramienia, skeleton antebrachii... 67

3 Kościec ręki, skeleton manus Kości kończyny miednicznej, ossa membri pelvini Obręcz kończyny miednicznej, cingulum membri pelvini k. miedniczna, os coxae Kościec uda, skeleton femoris Kościec podudzia, skeleton cruris Kościec stopy, skeleton pedis Rozwój kończyn Połączenia kości, juncturae ossium Połączenia kręgosłupa, articulationes columnae vertebralis Połączenia klatki piersiowej, articulationes thoracis Połączenia czaszki, articulationes cranii Połączenia kończyny piersiowej, articulationes membri thoracici Połączenia kończyny miednicznej, articulationes membri pelvini Rozwój połączeń kości Układ kostny ptaka Fizjologia układu kostnego V. Układ mięśniowy, systema musculare Budowa i podział mięśni Mięśnie skórne, mm. cutanei Mięśnie szkieletowe, mm. sceletales budowa i typy Narządy pomocnicze mięśni Podział mięśni szkieletowych na zespoły Mięśnie głowy, mm. capitis Mięśnie szyi, mm. colli Mięśnie grzbietu, mm. dorsi Mięśnie klatki piersiowej, mm. thoracis Mięśnie brzucha, mm. abdominis Mięśnie ogona, mm. caudae Mięśnie kończyn, mm. membrorum Mięśnie kończyny piersiowej, mm. membri thoracici Mięśnie stawu ramiennego Mięśnie stawu łokciowego Mięśnie stawów promieniowo-łokciowych Mięśnie stawu nadgarstka Mięśnie stawów palców ręki długie Mięśnie stawów palców ręki krótkie Mięśnie kończyny miednicznej, mm. membri pelvini Mięśnie obręczy kończyny miednicznej Mięśnie stawu biodrowego Mięśnie stawu kolanowego Mięśnie stawu stępu Mięśnie stawów palców stopy Układ ustaleniowy Układ ustaleniowy kończyny piersiowej... 06

4 7.. Układ ustaleniowy kończyny miednicznej Rozwój mięśni Mięśnie ptaka Fizjologia układu mięśniowego VI. Jamy ciała, cava corporis Jama klatki piersiowej, cavum thoracis Jama brzuszna, cavum abdominis Jama miednicy, cavum pelvis... 6 VII. Układ oddechowy, systema respiratorium Nos, nasus (rhin) Nos zewnętrzny, nasus externus Jama nosowa, cavum nasi Zatoki przynosowe, sinus paranasales Gardło, pharynx Krtań, larynx Chrząstki krtani, cartilagines laryngis Jama krtani, cavum laryngis Tchawica, trachea Oskrzela, bronchi Płuco, pulmo (pneumon ) Budowa płuca Podział płuc na płaty, segmenty oskrzelowo-płucne i gronka płucne Rozwój układu oddechowego Układ oddechowy ptaka Fizjologia układu oddechowego ssaka Oddychanie zewnętrzne Wentylacja płuc Typy oddychania Transport powietrza do płuc Wymiana gazowa Oddychanie wewnętrzne Fizjologia układu oddechowego ptaka... 4 VIII. Układ trawienny (pokarmowy), systema digestorium Jama ustna, cavum oris Podniebienie, palatum Gruczoły ślinowe, gll. salivariae Język, lingua (glossa ) Zęby, dentes Gardło, pharynx Przełyk, oesophagus Żołądek, ventriculus (gaster ) Jelito, intestinum Jelito cienkie, intestinum tenuae... 58

5 8 5.. Jelito grube, intestinum crassum Kanał odbytowy, canalis analis i odbyt, anus Wątroba, hepar (jecur ) Trzustka, pancreas Rozwój układu trawiennego Układ trawienny (pokarmowy) ptaka Fizjologia układu trawiennego (pokarmowego) ssaka Procesy zachodzące w jamie ustnej Procesy zachodzące w gardle połykanie Procesy zachodzące w żołądku Procesy zachodzące w żołądku zwierząt mięsożernych i wszystkożernych Procesy zachodzące w żołądku konia Procesy zachodzące w żołądku przeżuwaczy Procesy zachodzące w jelicie cienkim Procesy zachodzące w jelicie grubym Fizjologia układu trawiennego (pokarmowego) ptaka... 8 IX. Układ moczowo-płciowy, systema urogenitale Narządy moczowe, organa urinaria Nerka, ren (nephros) Miedniczka nerkowa, pelvis renalis Moczowód, ureter Pęcherz moczowy, vesica urinaria (cystis) Cewka moczowa męska, urethra masculina Cewka moczowa żeńska, urethra feminina... 9 Rozwój narządów moczowych Narządy płciowe męskie, organa genitalia masculina Jądro, testis (orchis, didymis) Najądrze, epididymis Nasieniowód, ductus deferens Prącie, penis (phallus ) i napletek, praeputium Gruczoły płciowe dodatkowe, gll. genitales accessoriae Rozwój narządów płciowych męskich Narządy płciowe żeńskie, organa genitalia feminina Jajnik, ovarium Jajowód, tuba uterina (salpinx) Macica, uterus (metra, hystera) Pochwa, vagina (colpos) Przedsionek pochwy, vestibulum vaginae Srom, pudendum femininum (vulva) Łechtaczka, clitoris Rozwój narządów płciowych żeńskich Błony płodowe, membranae foetales Łożysko, placenta Układ moczowo-płciowy ptaka... 09

6 9 4.. Narządy moczowe Narządy płciowe męskie Narządy płciowe żeńskie Fizjologia narządów moczowych ssaka Wytwarzanie, wydalanie i oddawanie moczu Skład chemiczny i właściwości wydalanego moczu ostatecznego Fizjologia narządów moczowych ptaka Fizjologia narządów płciowych ssaka Fizjologia narządów płciowych męskich Fizjologia narządów płciowych żeńskich Okres od zaplemnienia do porodu Fizjologia narządów płciowych ptaka... 6 X. Układ krążenia, systema circulatorium Układ sercowo-naczyniowy (krwionośny), systema cardiovasculare Serce, cor (kardia) Budowa serca Układ przewodzący serca Ukrwienie serca Serce w aspekcie klinicznym Naczynia krwionośne, vasa sanguinea Krążenie krwi Krwiobieg mały (płucny) Krwiobieg duży (ogólny) Naczynia krwionośne ważne klinicznie Rozwój układu sercowo-naczyniowego (krwionośnego) Układ chłonny, systema lymphaticum Narządy chłonne, organa lymphatica Węzeł chłonny, lymphonodus (nodus lymphaticus) Śledziona, lien (splen) Grasica, thymus Naczynia chłonne, vasa lymphatica Rozwój układu chłonnego Układ krążenia ptaka Układ sercowo-naczyniowy (krwionośny) Układ chłonny Naczynia krwionośne ptaka ważne klinicznie Fizjologia układu sercowo-naczyniowego ssaka Fizjologia krwi Odporność Hemostaza Właściwości fizyczne krwi Fizjologia serca Fizjologia naczyń krwionośnych Regulacja krążenia krwi Grupy krwi... 7

7 0 6. Fizjologia układu chłonnego Fizjologia układu sercowo-naczyniowego (krwionośnego) ptaka XI. Gruczoły dokrewne, glandulae endocrinae Gruczoły dokrewne ssaka Podwzgórze, hypothalamus Przysadka, hypophysis (gl. pituitaria) Szyszynka, gl. pinealis (corpus pineale) Gruczoł tarczowy (tarczyca), gl. thyreoidea Gruczoły przytarczycowe (przytarczyce), gll. parathyreoideae Gruczoł nadnerczowy (nadnercze), gl. adrenalis (gl. suprarenalis) Rozwój gruczołów dokrewnych Gruczoły dokrewne ptaka Fizjologia gruczołów dokrewnych Hormony podwzgórza Hormony przysadki Hormon szyszynki Hormony gruczołu tarczowego (tarczycy) Hormon gruczołów przytarczycowych (przytarczyc) Hormony gruczołu nadnerczowego (nadnercza) Hormony części wewnątrzwydzielniczej trzustki Stres XII. Układ nerwowy, systema nervosum Układ nerwowy ośrodkowy, systema nervosum centrale Rdzeń kręgowy, medulla spinalis Opony rdzenia kręgowego, meninges medullae spinalis Budowa rdzenia kręgowego Mózgowie, encephalon Opony mózgowia, meninges encephali Budowa i podział mózgowia Układ nerwowy obwodowy, systema nervosum periphericum Nerwy, nervi Nerwy rdzeniowe, nervi spinales Nerwy czaszkowe, nervi craniales Zwoje nerwowe, ganglia nervosa Układ nerwowy autonomiczny, systema nervosum autonomicum Część współczulna, pars sympathica Część przywspółczulna, pars parasympathica Część śródścienna, pars intramuralis Rozwój układu nerwowego Układ nerwowy ptaka Fizjologia układu nerwowego Przepływ impulsów nerwowych Główne poziomy czynnościowe układu nerwowego ośrodkowego Poziom rdzenia kręgowego... 36

8 5... Niższy poziom mózgowia Wyższy (korowy) poziom mózgowia Fizjologia układu nerwowego autonomicznego (wegetatywnego) Część współczulna Część przywspółczulna Typy układu nerwowego warunkujące zachowanie zwierząt Czucie bólu... 3 XIII. Narządy zmysłów, organa sensuum Narząd wzroku, organum visus Gałka oczna, bulbus oculi Ściana gałki ocznej Wnętrze gałki ocznej Nerw wzrokowy, n. opticus Narządy dodatkowe oka, organa oculi accessoria Rozwój narządu wzroku Narząd przedsionkowo-ślimakowy (ucho), organum vestibulocochleare (auris) Ucho zewnętrzne, auris externa Ucho środkowe, auris media Ucho wewnętrzne, auris interna Rozwój narządu przedsionkowo-ślimakowego Narządy zmysłów ptaka Fizjologia narządów zmysłów Fizjologia narządu wzroku Mechanizm widzenia Zdolność adaptacji i akomodacji Fizjologia narządu przedsionkowo-ślimakowego (słuchu i równowagi) Fizjologia narządu słuchu Fizjologia narządu równowagi Fizjologia narządu powonienia Fizjologia narządu smaku XIV. Powłoka wspólna, integumentum communae Skóra, cutis Wytwory skóry Włosy, pili Gruczoły skóry, glandulae cutis Opuszki, tori Narządy palcowe, organa digitalia Rogi, cornua Rozwój powłoki wspólnej Powłoka wspólna ptaka Fizjologia powłoki wspólnej Funkcja ochronna i obronna Funkcja termoregulacyjna... 36

9 4.3. Funkcja wydzielnicza Wydzielanie i wydalanie mleka (lub siary) Inne funkcje Literatura Źródła zdjęć, rycin i tabel

10 3 Wstęp Anatomia i fizjologia zwierząt są dziedzinami nauk biologicznych, mającymi na celu poznanie budowy i funkcjonowania organizmu. Anatomia zajmuje się morfologią różnych struktur organizmów zwierzęcych (np. tkanek, narządów, układów), a fizjologia ich czynnościami. Znajomość tych działów stanowi podstawę do nauki zagadnień objętych innymi przedmiotami, a także będzie przydatna podczas wykonywania pracy zawodowej. W zależności od stosowanych metod badawczych rozróżnia się: anatomię makroskopową, w której tradycyjną metodą badawczą jest preparowanie zwłok, dokonywanie obserwacji gołym okiem oraz pomiarów tradycyjnymi narzędziami, np. suwmiarką; anatomię mikroskopową, posługującą się w badaniu komórek, tkanek, narządów i układów różnego rodzaju mikroskopami od świetlnego po elektronowy; anatomię prawidłową (ogólną, szczegółową), opisującą prawidłową budowę, położenie i stosunki narządów w organizmie; anatomię patologiczną, opisującą zmiany anatomiczne w tkankach, narządach i układach spowodowane chorobą; anatomię porównawczą, zajmującą się porównywaniem budowy poszczególnych narządów i układów u różnych grup systematycznych zwierząt; anatomię rozwojową, badającą budowę i kształtowanie się narządów oraz układów u zarodków i płodów w okresie prenatalnym; anatomię czynnościową, zajmującą się budową narządów w powiązaniu z ich funkcjami w organizmie; anatomię systematyczną (opisową), badającą organizm według poszczególnych układów i ich narządów, które są rozpatrywane w odpowiedniej kolejności; anatomię topograficzną, badającą położenie i kształt narządów, ich wzajemne stosunki w różnych okolicach oraz częściach ciała; anatomię kliniczną, zajmującą się badaniem narządów i układów w związku z potrzebami praktyki lekarsko-weterynaryjnej, np. chirurgii; anatomię obrazową, wizualizującą przyżyciowo organizm zwierzęcia (np. RTG, CT, MRI, USG).

11 4 Podręcznik ten jest przeznaczony przede wszystkim dla uczniów techników weterynaryjnych. Zawarte w nim, wybrane treści mogą również służyć innym, pokrewnym kierunkom kształcenia na poziomie średnim. Zawarte są w podręczniku podstawowe informacje z zakresu anatomii i fizjologii zwierząt ogólne zasady budowy organizmu, podstawy budowy i funkcji komórki i tkanek zwierzęcych, a także budowa oraz czynności poszczególnych narządów i układów dwóch gromad kręgowców ssaków i ptaków. Uwzględniono przy tym gatunki najbardziej u nas popularne (koń; bydło; małe przeżuwacze owca, koza; świnia; zwierzęta mięsożerne pies, kot). Anatomię i fizjologię ptaków na przykładzie kury opisano w zarysie. Inne gatunki ssaków i ptaków przedstawiono w celu podkreślenia wyjątkowych różnic anatomiczno-fizjologicznych. Aby wykazać skomplikowaną przeszłość poszczególnych struktur organizmu zwierzęcego oraz jej wpływ na budowę i funkcję ostateczną, dodatkowo zamieszczono w formie skróconej wiadomości dotyczące ich rozwoju. Jest to materiał przeznaczony dla uczniów, którzy są zainteresowani pogłębieniem wiedzy. Zastosowane mianownictwo jest zgodne z Anatomicznym mianownictwem weterynaryjnym (PWRiL, Warszawa 00). Niektóre obowiązujące i używane miana, bardzo logiczne, mogą budzić zdziwienie, np. przymiotnik doczaszkowy czy doogonowy oznacza kierunek, a wcale nie wskazuje na to, że ma związek z budową czaszki lub ogona. Dla struktur zasadniczych, zgodnie z tradycją, obok nazw polskich podano również miana łacińskie, a niekiedy także greckie. Przy opisie stosunków występujących częściej posługiwano się ogólnie przyjętymi skrótami. Wykaz skrótów gl. glandula gll. glandulae k. kość kk. kości m. mięsień mm. mięśnie n. nerw nn. nerwy t. tętnica tt. tętnice ż. żyła żż. żyły

12 5 Części i okolice ciała I. zwierząt Części i okolice ciała zwierząt opisuje anatomia topograficzna. Jej celem jest nauczenie widzenia przestrzennego organizmu, budowy warstwowej, określenie położenia narządów i struktur w organizmie oraz w stosunku do siebie. Do określenia położenia narządów stosuje się różne metody. Holotopia określa położenie narządu w organizmie (np. położenie serca w jamie klatki piersiowej, żołądka w jamie brzusznej). Skeletotopia opisuje położenie narządu w stosunku do elementów kostnych (np. płuca w stosunku do żeber). Syntopia mówi o położeniu narządów w stosunku do siebie (np. wątroby do żołądka). Stratygrafia opisuje warstwowe ułożenie poszczególnych struktur, poczynając od skóry, przez kościec do jam ciała. Wyznaczenie kilku umownych płaszczyzn, które dzielą ciało zwierzęcia na odpowiednie części, ułatwia orientację przestrzenną (ryc. ). P ł aszczyzna poś rodkowa biegnie wzdłuż osi długiej ciała i dzieli je na symetryczne połowy prawą i lewą, wyznaczając jednocześnie kierunek prawy lewy. P ł a s z c z y- zny strzałkowe, inaczej przypośrodkowe (równoległe do płaszczyzny pośrodkowej), wyznaczają kierunki przyśrodkowy (bliżej płaszczyzny pośrodkowej) i boczny (dalej od płaszczyzny pośrodkowej). Płaszczyzny poprzeczne przebiegają prostopadle do płaszczyzny pośrodkowej i płaszczyzn strzałkowych, dzielą ciało na części doczaszkowe i doogonowe. Płaszczyzny poprzeczne na ręce wyznaczają kierunek grzbietowy (grzbiet ręki) i dłoniowy, na stopie grzbietowy (grzbiet stopy) i podeszwowy. P ł aszczyzny grzbietowe pozwalają określić kierunki: na tułowiu dogrzbietowy (bliżej kręgosłupa) i dobrzuszny (dalej od kręgosłupa); na głowie górny i dolny; na kończynach bliższy i dalszy. W ciele zwierzęcia rozróżnia się następujące zasadnicze części: głowę, szyję, tułów, kończyny piersiowe i miedniczne (przednie i tylne) oraz ogon (ryc., ). W częściach tych rozróżnia się kilkadziesiąt okolic (np. karkową, pachową, krocza), umożliwiających orientowanie się w położeniu narządów i mniejszych struktur. Głowa jest najbardziej wysuniętą do przodu częścią ciała zwierzęcia. Od tyłu sąsiaduje z szyją, od której oddziela ją umowna granica, stanowiąca płaszczyznę poprzeczną przebiegającą pomiędzy k. potyliczną mózgowioczaszki a kręgiem

13 d d 4 5 b a b c Ryc.. Zasadnicze płaszczyzny i części ciała na przykładzie konia a płaszczyzna pośrodkowa; b płaszczyzna strzałkowa; c płaszczyzna poprzeczna; d płaszczyzna grzbietowa; głowa; szyja; 3 tułów; 4 kończyna piersiowa; 5 kończyna miedniczna; 6 ogon 6 4 Ryc.. Części ciała kury głowa; szyja; 3 tułów; 4 kończyna piersiowa; 5 kończyna miedniczna; 6 ogon 3 5 szyjnym I (szczytowym) i dalej poprowadzona wzdłuż doogonowej krawędzi gałęzi żuchwy. Na głowie rozróżnia się okolicę nosową, ustną, bródkową, policzkową, podoczodołową, żwaczową, oczodołową, międzyżuchwową i skroniową.

14 47 IV. Układ kostny, systema skeletale Układ kostny zwierzęcia budują kości, ich połączenia oraz chrząstki. Nauka o kościach nazywa się o steologią, natomiast o połączeniach kości a rtrologią.. Kościec, skeleton Większość kości, ossa, w organizmie tworzy kościec zwierzęcia, inaczej s zkielet (ryc. 4). Budują go także chrząstki, cartilagines. Kościec stanowi część bierną układu ruchu. Dzieli się na dwie zasadnicze części, tj. k ości ec osi owy składający się z kręgosłupa, kośćca klatki piersiowej i czaszki oraz kościec kończyn, obejmujący kościec kończyny piersiowej i kościec kończyny miednicznej. W istocie gąbczastej kości znajduje się szpik k ostny czerwony, jeden z narządów krwiotwórczych. Kości pełnią w stosunku do niego funkcję ochronną Ryc. 4. Kościec psa kk. czaszki; kręgi szyjne; 3 kręgi piersiowe; 4 kręgi lędźwiowe; 5 kręgi krzyżowe (k. krzyżowa); 6 kręgi ogonowe; 7 żebro; 8 mostek; 9 kk. kończyny piersiowej; 0 kk. kończyny miednicznej

15 57 A 4 a B 3 b Kość żebrowa: A bydła i konia, B konia a k. żebrowa bydła; b k. żebrowa konia; głowa żebra; guzek żebra; 3 trzon żebra; 4 szyjka żebra; 5 bruzda żebra A B Ryc. 37. Mostek: A konia, B bydła rękojeść mostka; trzon mostka; 3 wyrostek mieczykowaty; 4 chrząstka mieczykowata; 5 grzebień mostka; 6 chrząstka żebrowa Ż ebra wolne (luźne) nie nawiązują łączności z mostkiem, kończą się w mięśniach brzucha. Między sąsiadującymi żebrami znajdują się przestrzeni e mi ę d z y żeb row e zabudowane mm. międzyżebrowymi i powięziami (np. pierwsza przestrzeń międzyżebrowa pomiędzy pierwszym a drugim żebrem itd). Chrząstki żeber rzekomych po obu stronach klatki piersiowej tworzą ł u ki żeb rowe. Wejście od przodu do jamy klatki piersiowej stanowi wpust doczaszkowy klatki piersiowej, natomiast od tyłu wpust doogonowy klatki piersiowej zabudowany przeponą. Mostek, sternum, ogranicza klatkę piersiową od dołu (ryc. 4, 30, 37). Zbudowany jest z kostnych o dcinków mostkowych, połączonych chrząstkozrostami mostkowymi. Rozróżnia się w nim r ę k o j eść mostk a skierowaną do-

16 6 0 0 Ryc. 40. Czaszka psa Ryc. 4. Czaszka bydła 3 N 4 M Z 5 L F P T O Ryc. 4. Czaszka świni Ryc. 43. Czaszka konia Ryc Czaszka widok od strony bocznej: O k. potyliczna; T k. skroniowa; P k. ciemieniowa; F k. czołowa; Z k. jarzmowa; L k. łzowa; N k. nosowa; M szczęka; I k. siekaczowa k. siekaczowa, wyrostek zębodołowy; wcięcie nosowo-siekaczowe; 3 k. siekaczowa, wyrostek nosowy; 4 otwór podoczodołowy; 5 grzebień twarzowy; 6 łuk jarzmowy; 7 oczodół; 8 guz twarzowy; 9 możdżeń; 0 otwór słuchowy zewnętrzny C zęść b ę b enk owa k. skroniowej tworzy puszk ę b ę b enk ową, która zawiera wewnątrz j amę bębenkową z kosteczkami słuchowy mi młoteczkiem, kowadełkiem i strzemiączkiem (ryc. 94). Z jamą bębenkową łączy się przewód sł uch owy zewnętrzny, do którego prowadzi o twór słuchowy zewnętrzny. Do jamy bębenkowej otwiera się ujściem bębenkowym część kostna trąbki słuchowej, łącząca ucho środkowe z częścią nosową gardła. Kość sitowa, os ethmoidale, nieparzysta, leży wewnątrz czaszki, na wysokości oczodołów (ryc. 44). Oddziela jamę czaszkową od jamy nosowej. Błona śluzowa, która ją pokrywa, zawiera komórki węchowe.

17 7 A 3 B I II III Ryc. 8. A Schemat jam ciała jama klatki piersiowej; jama brzuszna; 3 jama miednicy B Okolice jamy brzusznej (brzucha) bydła I okolica doczaszkowa brzucha (przedbrzusze), II okolica środkowa brzucha (śródbrzusze), III I okolica doogonowa brzucha (zabrzusze) okolica podżebrowa lewa; okolica mieczykowata; 3 okolica dogrzbietowa (lędźwiowa); 4 okolica boczna brzucha; 5 okolica pępkowa; 6 okolica pachwinowa lewa; 7 okolica łonowa jamy brzusznej. Leżą w niej m.in. nerki, określane jako narządy zewnątrzotrzewnowe. Zarówno w jamie brzusznej jak i w jamie miednicy, pomiędzy otrzewną ścienną a otrzewną trzewną, znajduje się jama otrzewnej. Zawiera niewielką ilość płynu otrzewnej. Nakłucie jamy otrzewnej wykonuje się w okolicy pępkowej brzucha.