(rozważania na przykładzie gry w piłkę siatkową)

Transkrypt

1 Psychologia sportu 77 W siatkówce, jak nigdzie indziej, cała grająca na boisku szóstka musi bezbłędnie współpracować. Nikt nie można się wyłączyć z gry choćby na moment, odpocząć, bo kara spada natychmiast: utrata punktu, a nawet kilku punktów z rzędu. Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych (rozważania na przykładzie gry w piłkę siatkową) Czas jest bezcennym darem, danym nam, abyśmy dzięki niemu stali się mądrzejsi, lepsi, dojrzalsi i doskonalsi. Tomasz Mann W artykule omówiono sytuacje psychologiczne, z jakimi w dzisiejszej rzeczywistości sportu wyczynowego borykają się zawodnicy sportowych gier zespołowych. Pod uwagę wzięto uwarunkowania ekonomiczne, społeczne, indywidualne, oraz wynikające z obecności w sporcie kwalifikowanym środków masowego przekazu. Zamieszczone uwagi i spostrzeżenia są wynikiem obserwacji rozwoju współczesnych zespołowych gier sportowych, których w ostatnich latach doskonałym przykładem jest piłka siatkowa. Autorka ma nadzieję, że zawarte w artykule opisy Sport Wyczynowy 2005, nr 9-10/

2 78 1. Kontrakty zawodowe sportowców Ta forma zawierania umów z racji korzyści, jakie niesie ze sobą jest dla zawodników bardzo atrakcyjna. Podpisujący kontrakt zawodnik (czy też występujący w jego imieniu rodzic) musi jednak przyjąć szereg obowiązków i ograniczeń wynikających z zawieranej umowy. Nie wszyscy są przygotowani zarówno do właściwego wykorzystania związanych z nią korzyści, jak i podporządkowania się ograniczeniom oraz do wypełnienia zobowiązań. Pojawia się postawa życzeniowa: ciężko trenuję (czyzjawisk i opinie staną się podłożem dyskusji, zaś ich efekty przyczynią się do poprawy funkcjonowania zawodników i trenerów w trudnych sytuacjach współczesnego sportu. SŁOWA KLUCZOWE: sportowe gry zespołowe psychologia sportu uwarunkowania sukcesu (ekonomiczne, społeczne, osobościowe) kontakty z mediami. W zmienionej rzeczywistości polityczno-gospodarczej naszego kraju przeobrażeniom ulega także sport. Zmiany zauważalne są we wszystkich obszarach działalności sportowej, począwszy od jego roli w systemie państwa, przez społeczny wizerunek, po związki z różnymi dziedzinami nauki i zmiany w procesie treningu. Wiele z nich, jak choćby dostępność sprzętu wysokiej klasy, ma charakter pozytywny, są jednak i takie, które jak coraz szerzej postępująca komercjalizacja budzą niepokój u wielu przedstawicieli środowisk związanych ze sportem. Nowa rzeczywistość stawia przed ludźmi zaangażowanymi zawodowo w sport nowe wymagania. Zrozumienie tych wymagań, zaakceptowanie i scalenie z dotychczasowym indywidualnym stylem postępowania, jest warunkiem utrzymania się w walce o sportowe trofea. Dotyczy to zwłaszcza trenerów i zawodników. Proces asymilacji poszczególnych elementów nowej rzeczywistości przebiega nierównomiernie i niejednokrotnie nastręcza sporo trudności. Zderzenie starych nawyków myślenia i działania z aktualnymi wymaganiami rodzi szereg problemów przystosowawczych o psychologicznym charakterze. Z uwagi na to, że w jednym artykule nie da się omówić wszystkich zjawisk związanych z przeobrażeniami polskiego sportu (poszczególne dyscypliny w swoisty sposób je przechodzą), w niniejszej publikacji wskażemy trudności, z jakimi borykają się w nowej rzeczywistości zawodnicy sportowych gier zespołowych, a szczególnie piłki siatkowej. Całość problematyki została ujęta w cztery zagadnienia: uwarunkowań ekonomicznych, społecznych i osobowościowych oraz trudności wynikających z obecności w sporcie mediów. Niektóre z poruszanych problemów z pewnością nie są nowe, jednak nowe warunki przydają im nowego znaczenia. Ekonomiczne źródła problemów 78

3 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 79 li pracuję), więc mi się należy! Nie zawsze zawodnik doczytuje do końca wszystkie punkty umowy. Najciekawsze są te o wysokości gaży, terminie obowiązywania, przynależności klubowej. A przecież umowy są długie i zawierają mnóstwo klauzul, których ważność i znaczenie ujawnia się wtedy, gdy pojawiają się zakłócenia w realizacji zobowiązań, np. gdy kontuzja eliminuje sportowca z gry, a przedstawiciel sponsora zawiadamia o zmniejszeniu płacy lub nawet wstrzymaniu wypłacania pieniędzy, wskazując odpowiedni punkt w umowie; gdy źródłem nieporozumień stają się prawa do wykorzystywania wizerunku sportowca, czy ilość i jakość reklam, które może mieć na swoim sprzęcie lub ubiorze. Tego typu zdarzenia nie wpływają dodatnio na poziom odporności psychicznej zawodnika, a obserwacje ukazują tak naprawdę niski poziom wiedzy i umiejętności w zawieraniu kontraktów niemal na każdym szczeblu naszego sportu. 2. Sponsorzy W czasach, gdy sport w całości finansowany był z budżetu państwa, istniało jedno źródło, zarówno pieniędzy, jak i wymagań. Obecnie sytuacja jest inna. Klub czy drużyna sportowa mogą być traktowani jako firma usługowa. Sprzedaży podlega usługa, jaką jest widowisko sportowe, i produkt wynik sportowy. Zarządzający firmami wiedzą, że reklama związana ze sportem dociera do największej liczby odbiorców i to w najlepszy możliwy sposób, czyli skojarzona z silnymi i najczęściej pozytywnymi emocjami. Dlatego decydują się na sponsorowanie drużyn, wybierają ten rodzaj nakładów na reklamę. Ponieważ warunkiem bytu większości (jeśli nie wszystkich) współczesnych zespołów siatkówki i koszykówki jest pozyskanie sponsora, kierownicy, menedżerowie i niestety często także trenerzy stale szukają silnej, stabilnej i rzetelnej firmy, która mogłaby zapewnić funkcjonowanie drużyny w ciągu kolejnych sezonów. Właściciel lub zarząd firmy, która decyduje się na sponsorowanie, na mocy podpisanej umowy, zyskuje pewne uprawnienia i zaczyna wywierać różnego rodzaju wpływy na funkcjonowanie zespołu, a przede wszystkim na jej nazwę i wizerunek. Już anegdotyczne staje się pytanie: jak dana drużyna będzie się nazywała w nowym sezonie, a może zmieni barwy i nazwę jeszcze w trakcie bieżącego? Ta zmienność ma bardzo niekorzystny wpływ na proces identyfikacji z danym klubem nie tylko kibiców, ale w pewnym stopniu także samych sportowców. Ledwo przyzwyczają się do nowej, zwykle kilkuczłonowej, nazwy już muszą uczyć się nowej. Aby wczuć się w ich sytuację, wyobraźmy sobie, że co roku musielibyśmy, nie z własnej woli, zmieniać nazwisko... Ponadto polski rynek sponsorów sportu jest ogromnie niestabilny. Oczekują oni natychmiastowych efektów, a gdy ich nie ma, zniechęcają się i wycofują. Niekiedy, mając wpływ na sprawy personalne w klubie, podejmują decyzje odnośnie zespołu trenerskiego czy składu drużyny, stosując reguły obowiązujące w produkcji czy handlu. Ignorowanie specyfiki procesu wytwarzania wyniku w sporcie wyczynowym powoduje błędne decyzje, 79

4 80 które prowadzą do gorszych wyników i powodują rozczarowanie sponsora, który przecież kupił to, co najlepsze i to powinno działać! 3. Pieniądze związane z obiegiem międzynarodowym Polska nie jest krajem bogatym. Choć wiele i w krótkim czasie zmieniło się na lepsze, daleko nam jeszcze do standardu życia krajów Europy Zachodniej. Możliwości zarobkowania przez naszych zawodników za granicami kraju to, oprócz możliwości rozwoju, w niemałym stopniu szansa na spory zarobek. W atmosferze wyścigu do dobrobytu i kariery, panującej w naszym kraju, osoba ignorująca taką szansę naraża się na pośmiewisko i podejrzenia o niesprawność umysłową. Dlatego ze smutkiem obserwujemy często, jak rozwijający się gracze, którzy mogliby stanowić siłę zespołu reprezentacyjnego, wybierają grę w n-tej lidze gdzieś na Zachodzie, ale za stabilne i spore (choć nie zawsze wiemy to na pewno) pieniądze. Jest to problem nie tyle moralny (czy powinni?), ile strukturalny: tych graczy u nas nie ma. Odchodzą. My zostajemy ze świadomością, że nakłady poniesione przez państwo, a więc podatników, na ich wyszkolenie, od młodzika do młodzieżowca, nie przyniosą nam profitów w postaci wyniku sportowego seniora, gdyż owoce te zbierał będzie ktoś inny. Czy w dobie nie zahamowanego przepływu zawodników wszystkich nacji pomiędzy krajami i klubami możemy się temu w jakikolwiek sposób przeciwstawiać? I czy to byłaby postawa nowoczesna i rozwojowa? Zapewne nie. 4. Reklamy Znane sportowe twarze chętnie i można odnieść wrażenie bez ograniczeń wykorzystywane są przez twórców reklamy. Właściwie wszyscy powinni być zadowoleni z czerpanych tą drogą korzyści. Tymczasem tak nie jest. Odbiorcy reklam często narzekają: Występuje w reklamie zamiast trenować! (jakby telewizja zawsze nadawała na żywo) i w razie niepowodzeń swoich pupilów natychmiast znajdują tą właśnie przyczynę ich słabej dyspozycji. Reklamy to także popularność, która oprócz blasków ma również i cienie. To także skojarzenie własnego wizerunku z reklamowaną firmą czy produktem, które może zarówno pozytywnie, jak i negatywnie wpłynąć na samopoczucie zawodnika. A gdy reklama powstanie, nic już zrobić nie można. Po stronie minusów istnienia reklam zapisać niewątpliwie można jeszcze przedłużone zaangażowanie emocjonalne i mentalne sportowca w powstającą lub już istniejącą reklamę (Jak to będzie? Jak to wyszło? Co znajomi powiedzą?). Jeżeli ma on nadmiernie rozszerzoną samoświadomość w obszarze swego społecznego wizerunku, to jego myśli zbyt często będą odbiegały w tamtym kierunku. A w sporcie wyczynowym rozproszenie uwagi zawodnika na trudną do kontrolowania dziedzinę społecznej akceptacji powoduje ogromne straty. 5. Transfery Na pieniądze związane z transferem zawodnika składają się przede wszystkim dwie sumy: ekwiwalent kosztów 80

5 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 81 poniesionych przez klub na jego wyszkolenie oraz szacunkowa wartość, jaką przedstawia i w najbliższej przyszłości będzie miał zawodnik podlegający transakcji kupna-sprzedaży. Szczególnie ta druga część, czyli wyliczenie w euro czy dolarach wartości człowieka, budzi silne emocje zainteresowanego. Czy i ile za mnie zażądali? Czemu tylko tyle? A ile kosztował Ykowski? Za mnie dali tyle a tyle, to czemu za tego nowego znacznie więcej? To tylko niektóre z myśli i emocji, jakie towarzyszą zarówno zawodnikom będącym obiektem transferu, jak i obserwującym proces sprzedaży jego kolegom. Społeczne źródła problemów 1. Długotrwałe zgrupowania Zawodnicy najwyższej klasy często uczestniczą w ciągu roku w kilkunastodniowych obozach treningowych i konsultacjach. Członek kadry siatkarzy spędza poza domem przeciętnie 100 do 150 dni w roku. Konieczność przebywania w długim okresie czasu z tymi samymi osobami silnie obciąża emocjonalnie. O ile codzienny widok tych samych członków rodziny jest przeżyciem pozytywnym, to zasada ta nie działa w odniesieniu do obcych ludzi. W wieloosobowym zespole sportowym nie wszyscy darzą się sympatią, niektórzy ledwie się tolerują. Przy długim wspólnym przebywaniu na ograniczonym terenie drobne rozbieżności zaczynają nabierać niepokojących rozmiarów. W miarę zmęczenia fizycznego i psychicznego coraz łatwiej o konflikty, zarówno otwarte, jak i ukryte. A koszty emocjonalne, jakie zawodnik musi ponieść, radząc sobie z tym obciążeniem, bywają na tyle duże, że osłabiają jego ogólną odporność psychiczną. Inną trudnością jest jednorodność środowiska to, że na obozie są zawodnicy jednej płci. Pomijając tu kwestie napięcia związanego z długotrwałą abstynencją płciową (trenerzy mają tutaj swoje własne poglądy), zwracam uwagę na szerszy, towarzysko-społeczny kontekst problemu. Mężczyźni i kobiety znajdują lepsze porozumienie z przedstawicielami własnej płci, w normalnych warunkach specjalnie inicjują czysto męskie czy babskie spotkania. Ale jeżeli jest to niemal jedyne towarzystwo przez całe tygodnie ciężkiej pracy, porozumienie zastępuje znudzenie i rozdrażnienie. Pojawia się tęsknota za odmiennością, jaka charakteryzuje kontakty w grupach mieszanych. Zaczynają denerwować te same, słyszane codziennie, dowcipy czy powiedzonka, obserwowane charakterystyczne zachowania. Gdy do niektórych szczęśliwców dojeżdżają na chwilę współmałżonkowie czy sympatie, to oczywiście pogłębia frustrację reszty, która takiego szczęścia nie miała. Niewielu trenerów zauważyło, że skoszarowanie i odcięcie zawodników od kontaktów z rodziną zwłaszcza kobiet w celu skierowania wszystkich ich myśli na siatkówkę przynosi wręcz przeciwny skutek! Że w zawodnikach rodzi się wtedy stopniowo napięcie wewnętrzne, a myśli coraz częściej uciekają do bliskich. Część trenerów natomiast jest zdania, że skoro zawodnicy są profesjonalistami i ludźmi w pełni za siebie odpowiadającymi, to powinni sobie z tym poradzić 81

6 82 sami. Ale przecież mamy już niezbite dowody, że pomiędzy naszym racjonalnym zachowaniem a emocjonalnymi reakcjami nie ma pełnej współpracy... Relacje z trenerem. Długie przebywanie ze sobą jest okazją do poczynienia wielu obserwacji. Ujawniają się na przykład prywatne słabostki, zachowania sprzeczne z głoszonymi zasadami, indywidualne nawyki. Gdy ścierają się interesy, łatwo o wzajemną niechęć i pretensje, a nawet nadużycie posiadanej przez trenera władzy. Bo trener to nie tylko szkoleniowiec. Sprawuje w drużynie władzę: dyktuje dorosłym ludziom, którymi kieruje, kiedy mają jeść, spać i trenować, jak powinni spędzać wolny czas. W miarę następowania zmęczenia materiału ta władza coraz mocniej uwiera. Ale kwestia relacji miedzy zawodnikami a trenerem to temat na osobne, obszerne opracowanie. Każda dyscyplina sportu w Polsce ma swoje ulubione miejsca, wyspecjalizowane ośrodki treningowe, wybrane ze względu na najlepsze warunki, jakie oferują. Dla lekkoatletyki takim centrum jest Spała, dla podnoszenia ciężarów Siedlce i Zakopane, dla judo Cetniewo, dla sportów zimowych Zakopane i Szczyrk. Siatkarze często przyjeżdżają do Spały (powstała tam nawet siłownia przystosowana dla wielkich ludzi ), a siatkarki do Szczyrku. Po kilku pobytach w tych miejscach znają już na pamięć wszystkie zakamarki, miejscowe atrakcje i niedogodności, potrafią przewidzieć, co następnego dnia będzie na obiad. Nawet nie chce im się już w czasie przerwy poobiedniej przerzucać dostępnych kanałów w telewizji. Człowiek ma skłonność do nawykowego reagowania w znanych sobie miejscach, do wchodzenia w utarte szlaki myślenia i emocji. Dlatego czasami może być zawodnikom trudno o dodatkową mobilizację czy zapał na treningach. Oczywiście powracanie do tych samych ośrodków jest nieuniknione i zawodnicy akceptują tę konieczność. Trudno wyobrazić sobie przecież, aby drużyna każdy obóz odbywała w innym miejscu. Na pewno jednak warto zauważyć, że powtarzalność otoczenia ma pewien wpływ na ogólne funkcjonowanie zawodników. 2. Transfery zawodników Nie od dziś wiadomo, że mistrzowski (czytaj: zgrany, współpracujący, mający wspólny cel) zespół pokona mistrzów, czyli drużynę złożoną z samych najlepszych. Zespół ludzi to nie konstrukcja z klocków, do której, w miejsce zabranego przez kogoś żółtego klocka można wstawić inny, o identycznym kształcie, ale np. niebieski, i konstrukcja będzie nadal stabilna. Zespół siatkarski to żywy organizm, w którym poszczególni członkowie są od siebie wzajemnie zależni, a od ich dobrej współpracy zależy funkcjonowanie całości. Gdy z takiej zgranej struktury wyrywany jest jeden z jej istotnych elementów (najczęściej przecież transferowani są najlepsi), wtedy całość nie funkcjonuje już tak sprawnie. W artykule zatytułowanym Trener + Lider = Sukces Jacek Gmoch 1 tak pisze o pracy nad budowaniem zespołu przez Otto Rehhagela, niemieckiego szkoleniowca reprezentacji Grecji, któ- 1 Forum Trenera 2005, nr 1, s

7 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 83 ra niespodziewanie wygrała piłkarskie ME 2005: Następnie, przez cztery lata Rehhagel systematycznie wpajał je (cztery taktyczne warianty przyp. aut.) 27 zawodnikom, którzy doskonale poznali swoje zadania na boisku. Była wśród nich grupa podstawowa i grupa zastępców. Tych drugich trener przekonał, że tak musi być, że taki właśnie powinien być porządek. Nie było to łatwe, ale rezultaty potwierdziły słuszność założeń. Zespół to nie prosta suma jednostek, nawet najwybitniejszych. Ludzi w zespole, poza funkcjami czysto zawodowymi, łączą także emocje. Wspólnie przeżyte obozy, monotonia takich samych dni, zmęczenie, radości, kontuzje, konflikty i godzenie się. Dziesiątki i setki wspólnie spożywanych posiłków (których bywa więcej, niż tych w gronie rodzinnym). Wspólne pokoje w hotelach, zabijanie czasu pomiędzy treningami czy meczami. To niezliczona ilość sytuacji, które zapadają w pamięć i uczucia. W dobrym zgranym zespole ubytek konkretnego gracza jest oczywiście kompensowany wysiłkiem innych, którzy rozszerzają swoją aktywność, przebudowują współpracę na boisku, edukują nowego, aby jak najszybciej stał się równie dobry, jak poprzednik. Ale wymaga to czasu i nie obywa się bez pewnych kosztów. W ciągu ostatnich lat zjawisko transferowania zawodników znacznie się nasiliło, najwyraźniej mamy coraz lepiej wyszkolonych graczy, którzy stają się łakomym kąskiem na rynku sportowym. Sadzę jednak, że rynek transferowy rozwinął się zbyt szybko w stosunku do możliwości przystosowawczych sporej części zawodników i trenerów. 3. Rywalizacja Rywalizacja jest od zawsze istotą sportu wyczynowego. Ale nie rywalizacja w ogóle, tylko rywalizacja o najlepszy wynik, który daje prymat zwycięzcy. W grach zespołowych dodatkowo nieunikniona jest rywalizacja o miejsce w pierwszym składzie. Jest ona także wykorzystywana jako niezbędny środek stymulacji zawodników do ciągłego rozwoju. Dość przytoczyć słowa Raula L. Lozano, obecnego trenera męskiej reprezentacji w piłce siatkowej, który stwierdził, że: Rolą trenera jest pokazanie zawodnikowi, że jest potrzebny, a nie danie pewności wyboru. 2 Właściwe rozumienie tej formy rywalizacji jest jednak w praktyce niezwykle rzadkie, dlatego rzutuje niekorzystnie na relacje interpersonalne w drużynie. Źle rozumiana i realizowana prowadzi do wzajemnej niechęci zawodników, podejrzliwości, niekoleżeńskich zachowań. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że ta zawodniczka/ten zawodnik, która/y gra w pierwszym składzie, ma największe szanse na bycie dostrzeżonym/ną i w rezultacie na korzystny transfer. Rywalizacja w grach zespołowych ma więc także wymiar ekonomiczny, a nie tylko walki o prestiż na boisku. 4. Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma Częste (w zasadzie już teraz stałe) międzynarodowe kontakty na różnych turniejach dają naszym zawodnikom możliwość porównywania ich sytuacji z sytuacją rywali. Jakoś tak utarło się w polskim 2 Forum Trenera 2005, nr, s

8 84 zwyczaju, aby uważać swoją sytuację, sprzęt, warunki trenowania za gorsze od tego, co mają zawodnicy europejscy czy amerykańscy. Powszechne przekonanie, że wymagania trenerów są takie jak w świecie, a warunki techniczne, organizacyjne daleko w tyle za światowymi (co już coraz częściej nie jest prawdą, a dowodzą tego regularne zgrupowania w Polsce drużyn angielskich i irlandzkich rugbystów oraz duńskich lekkoatletów), nie wpływa dodatnio na motywację i zaangażowanie zawodników. Moim zdaniem składają się na to zjawisko dwa procesy: 1. Gdy człowiek uzna, że warunki jego działania są złe, bardzo łatwo dostrzega na co dzień symptomy swej złej sytuacji (buty stare, a nie dali nowych; światło na hali szwankuje; kadrowe niskie lub z opóźnieniem wypłacane). Część z tych stwierdzeń odpowiada prawdzie. Problem jednak tkwi nie w samym istnieniu faktu, ale w nastawieniu do niego w życzeniowej postawie, która mówi: Skoro nie dostaję tego, co mi się należy, to dlaczego mam dawać z siebie tak dużo, jak ode mnie oczekujecie! (złośliwość losu powoduje, że najbardziej cierpi na takiej postawie jej autor, gdyż nie może się rozwinąć!). 2. Błędne założenie, że to, co widać na turniejach, to piękna codzienność treningowa i że zawodnicy innych nacji zawsze mówią prawdę o warunkach, w jakich trenują. W jednym z wcześniejszych akapitów była mowa o znudzeniu ośrodkami, w których odbywają się obozy szkoleniowe. Natomiast każda nowość zaciekawia, porusza, ożywia. Nowe miejsca, przyrządy, przybory czy metody treningowe są atrakcyjne dzięki swej nowości. Po jakimś czasie w sposób konieczny tracą jednak ten atut i także stają się codziennością. Ale na początku tego nie widać. Podobnie w kontaktach międzyludzkich: obserwowany wyrywkowo inny trener lub zawodnik może wydawać się znacznie lepszym, ciekawszym, a na pewno jest pozbawiony męczących wad osoby dobrze znanej. 5. Popularność Znana w latach 70-tych i 80-tych, szwedzka aktorka Ingrid Bergman miała powiedzieć kiedyś, że Popularność to jest kara, która wygląda jak nagroda. Popularność bowiem, obok takich przyjemności, jak bycie rozpoznawanym czy prośby o autograf, niesie ze sobą także takie utrudnienia, jak... bycie rozpoznawanym czy prośby o autograf! Traci się anonimowość na swojej ulicy, w swoim mieście, a nawet w Polsce. Nie sposób już zachowywać się swobodnie według własnych standardów, bo wszystko niemal zostaje zaobserwowane i skomentowane. Ponadto popularność nie oznacza automatycznie życzliwości. Jeśli zawodnik/zespół wygrywa, jest bożyszczem, jeśli przegrywa, jest (jako sportowiec czy drużyna) posądzany o brak motywacji, zaangażowania i talentu. Komentarze w mediach po wygranych meczach są euforyczne, gdy natomiast drużyna przegra, ogłaszana jest żałoba, albo komentujący z uciechą ostrzą swoje zęby jadowe dając popisy kwiecisto-zjadliwego stylu. Zawodnicy wtedy czują się 84

9 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 85 wręcz skrzywdzeni brakiem tolerancji i zrozumienia. To, co zawodnicy robią w czasie wolnym, gdzie i z kim bywają, czym jeżdżą, jest także bacznie obserwowane przez ich bliższe i dalsze otoczenie. Podejmowane są próby wyliczania dochodów zawodników i przeliczania ich wysokości na jakość gry. Zawodnicy początkowo starają się przechodzić nad tymi zjawiskami do porządku dziennego, ale po jakimś czasie te sprawy przestają być im obojętne, ignorowanie ich staje się dla nich wręcz niemożliwe i znowu czują się skrzywdzeni lub obrażeni. 6. Menedżerowie Menedżerowie w sporcie to na razie nieliczna grupa ludzi zajmujących się na różnym poziomie zarządzaniem klubami, sekcjami czy też prowadzących kariery poszczególnych zawodników. W grach zespołowych menedżerowie są już dość częstym zjawiskiem. Prowadzą sprawy finansowe klubów, poszukują korzystnych kontraktów i dobrych sponsorów. Niektórzy zawodnicy mają także swoich własnych menedżerów, których głównym zadaniem jest znajdowanie klubów oferujących możliwie najlepsze warunki. Menedżerowie stali się więc w naszej sportowej rzeczywistości osobami znaczącymi, mającymi pewien udział w procesie wypracowywania wyniku sportowego. Mają jednak specyficzny sposób widzenia wartości drużyny i pojedynczego zawodnika, wartości i znaczenia wyniku sportowego, przyczyn sukcesów i porażek. Mają i wypowiadają swoje zdanie w tych sprawach na forum drużyny i w obecności zarządu klubu czy trenera. Mają swój głos i nie sposób tego głosu ignorować, gdyż zasłyszane informacje czy opinie, nawet te odrzucane, wywierają pewien wpływ na zachowania i wzajemne relacje zainteresowanych. Ponadto zawodnik, kierując się radami swojego menedżera, podejmuje także decyzje społeczne, personalne: w jakiej drużynie, a więc z kim i pod czyim kierownictwem, chce trenować. Wewnętrzne (osobiste) źródła problemów 1. Dojrzałość psychiczna Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość stawia przed młodymi, dwudziesto- i dwudziestoparoletnimi sportowcami wysokie wymagania. Rozliczne otwierające się możliwości rozwoju kariery sportowej zmuszają ich do podejmowania niełatwych, a mających nawet długofalowe skutki, decyzji. W procesie tym oczywiście nie są sami, służą im radą i pomocą trenerzy, rodziny czy menedżerowie. Zawodnicy muszą jednak umieć skorzystać z tych możliwości, a w ostateczności jednak decyzje podejmują sami. Prawidłowość tych decyzji zależy w dużym stopniu od ich dojrzałości psychicznej. A o tę dojrzałość, jak pokazują liczne współczesne badania, nie jest łatwo. Psychologowie zajmujący się rozwojem człowieka obserwują bowiem wyraźne przyspieszenie w zakresie rozwoju fizycznego i umysłowego, któremu jednak nie towarzyszy podobny proces w sferze emocjonalnej i społecznej. Ta nierównowaga jest m. in. przyczyną coraz większej ilości problemów w funkcjonowaniu młodych rodzin i coraz częstszych zjawisk patologii społecznych. 85

10 86 Dojrzałość jest dynamicznym procesem rozwojowym, ściśle związanym z nabywanym doświadczeniem. Dojrzałość psychiczna, czytamy w Słowniku psychologii 3 której osiągnięcie warunkuje ostateczne ukształtowanie się osobowości dorosłego człowieka, polega na stopniowym podporządkowaniu dążenia do przyjemności zasadzie rzeczywistości. Mówimy więc o nabywaniu umiejętności dostosowywania trybu realizacji swoich pragnień do wymogów rzeczywistości. Długotrwała ekonomiczna, emocjonalna i społeczna więź z rodzicami, dzięki której można dążyć do realizowania swoich przyjemności z pominięciem ograniczeń narzucanych przez rzeczywistość, służy zapewne wygodzie życia, ale niestety nie sprzyja osiągnięciu dojrzałości psychicznej młodych ludzi. Uprawianie sportu także może utrudniać osiągnięcie dojrzałości. Sport bowiem to taka dziedzina aktywności, która z jednej strony uczy pełnego podporządkowania (trenerowi, lekarzowi, założonemu celowi drużyny itd.) i współzależności (na boisku), a z drugiej wymaga niezależności i zaradności (trzeba np. radzić sobie na zgrupowaniach i zawodach, samodzielnie podejmować decyzje na boisku). Są to sprzeczne wymagania i jeżeli zawodnik nie zdoła uporządkować ich sobie przeżywa niepowodzenia i rozczarowania, a także wchodzi w konflikty z trenerem. Długi proces edukacji, dodatkowo wydłużony przez fakt wyczynowego uprawiania sportu, 3 Sillamy N.: Słownik psychologii. Warszawa Wydawnictwo Książnica. prowadzi do przedłużającej się ekonomicznej zależności młodych ludzi od rodzin generacyjnych (stypendia sportowe nie są dochodami stałymi ani gwarantowanymi, nie dają więc poczucia pewności i stabilności). A to oznacza utrudnienia w samodzielnym podejmowaniu decyzji oraz niejednokrotnie rozerwanie związku między podjętymi błędnymi decyzjami a koniecznością poniesienia ich konsekwencji. 2. Brak przygotowania do bycia profesjonalnym sportowcem W potocznym rozumieniu termin sportowiec profesjonalny oznacza, że zarabia pieniądze uprawiając dany sport. Można twierdzić, że sport jest takim samym źródłem dochodów, jak szycie czy naprawianie samochodów. A jednak, w naszej rzeczywistości profesjonalizacja sportu jest zjawiskiem stosunkowo nowym. I tu też pojawiają się problemy, po części wynikające ze wspomnianej powyżej zależności od rodziny. Rzecz w tym, że w świadomości młodych ludzi rodzi się sprzeczność. Dotychczas traktowali uprawianie sportu jako miły, dobrowolny dodatek do podstawowego obowiązku, jakim było zdobywanie wykształcenia, a teraz mają uznać uprawianie tegoż sportu za obowiązek podstawowy, pracę zawodową. Stypendium sportowe czy pieniądze z kontraktu lub od sponsora, które wcześniej były dodatkiem do budżetu pozyskiwanego od rodziny, teraz stają się podstawą utrzymania. Co więcej, utrzymanie płynności i stabilności dochodów porównywalnej z pensją osoby zatrudnionej np. w przed- 86

11 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 87 siębiorstwie, jest niezwykle trudne i wymaga od zawodnika stałego utrzymywania wysokiej formy. Wiadomo też nie od dzisiaj, że jeśli czynność mająca dotychczas charakter dobrowolny zostanie przekształcona w pracę zarobkową, to człowiek może stracić zdolność dalszego czerpania przyjemności z jej kontynuowania, a także dużą część zaangażowania wynikającego z dobrowolności. Obserwacja naszych sportowców pozwala sądzić, że nierzadko nie radzą sobie z tym przekształceniem: zarabianie na sporcie i związane z tym faktem konieczne obowiązki i ograniczenia niszczą w nich zdolność do przeżywania pozytywnych emocji wynikających z samego faktu uprawiania swojej dyscypliny, przebywania w gronie podobnych sobie, z bycia zdrowym, sprawnym itd., itp. 3. Postawa Kolejne zmiany w psychicznym funkcjonowaniu zawodnika, które wiążą się z popularnością, idą w dwóch nieco odmiennych kierunkach: gwiazdorstwa lub nadmiernego poczucia zobowiązania. Popularność, dzięki nieograniczonym niemal współcześnie możliwościom mediów (a szczególnie Internetowi), może dosłownie nagle spaść na głowę często nie przygotowanych na to zawodników. Nierzadko wtedy zawodnicy zaczynają patrzeć na świat i innych ludzi z wysokości gwiazdy. Taki stan negatywnie odbija się na ich motywacji do pracy i wysiłku, zmniejsza zdolność do dokonywania właściwej oceny sytuacji w zespole, wprowadza zakłócenia w relacje interpersonalne ze współgrającymi, rzutuje na stosunek do trenera i jego wskazówek. Gwiazdy oczekują specjalnego traktowania, uzurpują sobie szczególne prawa, a każdą konieczność poniesienia konsekwencji swoich zachowań traktują jak osobistą obrazę. W razie porażek znajdują ich przyczyny w zewnętrznych warunkach lub zdarzeniach (oświetlenie, sędzia, parkiet, gra przeciwników, a nawet partnerów) z trudem jeśli w ogóle dopuszczając możliwość popełnienia błędów przez siebie. Inni z kolei, widząc pokładane w nich zaufanie, nadzieje i oczekiwania, czują się przytłoczeni odpowiedzialnością, której ciężar dźwigają na swoich barkach w każdym meczu. Współcześnie także zdarzają się przypadki podejścia według schematu sport a sprawa Polska, zwłaszcza od kiedy siatkówka stała się dyscypliną żywą i chętnie pokazywaną w mediach, a nasi zaczęli znów liczyć się w międzynarodowych rozgrywkach. Dość popatrzeć na liczne biało-czerwone grupy kibiców podążające za swymi ulubieńcami przez całą Europę. Częściej (szczególnie w przypadku porażek) obciążenie stanowią dla zawodników rozważania tychże kibiców na temat relacji pomiędzy poniesionymi nakładami finansowymi a efektami widocznymi na parkiecie. 4. Odpowiedzialność za innych w zespole W siatkówce, jak nigdzie indziej, cała grająca na boisku szóstka musi bezbłędnie współpracować. Nie można się zdystansować, odpocząć na boisku, bo kara jest natychmiastowa: utrata punktu, a nawet kilku z rzędu. Wysoki poziom wzajemnej zależności wymaga 87

12 88 4 Forum Trenera 2005, nr 1, s. 48. od siatkarek/siatkarzy ogromnej odpowiedzialności za siebie i za innych. Odpowiedzialność za siebie jest integralną częścią odpowiedzialności za innych i oznacza, że zawodnik dba o najwyższy poziom swojej dyspozycji na każdy mecz, że poświęca wiele uwagi na obserwację siebie tak, aby z całą uczciwością móc powiedzieć Jestem pełnowartościową częścią tego zespołu na ten mecz. To jednak także umiejętność przyznania się do słabości, niedostatecznego przygotowania czy np. problemów emocjonalnych. To stała praca nad sobą ze świadomością, że pracuje się nie tylko dla siebie, ale przede wszystkim dla całej swojej drużyny. To odpowiedzialność za własne słowa i zachowania zarówno na treningach, jak i w czasie meczów (a nawet szczególnie w czasie meczów), bo te zachowania wpływają na pozostałych członków drużyny, trenera, cały zespół, a podczas emocji meczowych ich znaczenie się zwielokrotnia. Odpowiedzialność za innych w drużynie oznacza także, że zawodnik interesuje się życzliwie swoimi kolegami/koleżankami, że ich wspiera i z nimi współpracuje. Czy nasi siatkarze to potrafią? Czy potrafią podporządkować swój własny interes interesowi drużyny? John Wooden, trener koszykówki na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, który zdobył ze swoją drużyną dziesięć kolejnych tytułów mistrza kraju, za jeden z niezbędnych elementów zbudowanej przez siebie piramidy sukcesu, 4 uważa ducha drużyny, który według jego słów oznacza...myślenie o innych zawodnikach. Oznacza to również zatracenie siebie w grupie właśnie dla dobra grupy. Oznacza to zatem nie tylko wolę, ale gorące pragnienie (żądzę) poświęcenia swoich prywatnych interesów, sławy i chwały dla dobra wszystkich. Wydaje się, na podstawie najnowszych obserwacji, że taki zespół w kobiecej siatkówce udało się zbudować trenerowi Andrzejowi Niemczykowi. Zespół, który w tym roku po raz drugi sięgnął po tytuł mistrzyń Europy. 5. Własne cele pozasportowe Gra zespołowa to obszar godzenia praw jednostki z prawami grupy, celów indywidualnych z celami zespołu. Jest to proces stały, który zaczyna się w momencie rozpoczęcia wtedy w formie zabawy, przygody uprawiania gry zespołowej, a którego dynamika zwiększa się w miarę zbliżania się przez zawodników do wieku seniora. Wraz z wiekiem, w naturalny sposób, pojawia się coraz więcej konkurencyjnych w stosunku do sportu potrzeb i celów indywidualnych założenie rodziny, budowanie własnej przyszłości, zapewnienie sobie środków utrzymania po zakończeniu kariery sportowej, chęć korzystania z atrakcji oferowanych przez życie młodemu człowiekowi, który nie musi już opowiadać się rodzicom. To trudny etap. Związane z uprawianiem sportu podróże po kraju i świecie otwierają młode oczy na bogactwo możliwości. Telewizja satelitarna, Internet, ogromna ilość literatury z całego świata dostępna w księgarniach, kształtują nowe potrzeby, odsłaniają cele, do których można dążyć. Czy wobec takiej różnorodności łatwo jest zachować równowagę, podtrzymać wcze- 88

13 Nowe sytuacje psychologiczne w zespołowych grach sportowych 89 śniej podjęte decyzje? Dzieciństwo współczesnych polskich dwudziestoparolatków przypadło na lata 80-te, gdy telewizor i telefon nie były dostępne dla każdej rodziny, a ich zasięg mocno ograniczony, gdy paszporty oddawało się do urzędu natychmiast po powrocie z wyjazdu. Zmiany wynikłe z nagłego otwarcia wszystkich drzwi do świata zastały ich nie przygotowanych do dokonywania wyborów. Rodzice ukształtowani w poprzednim systemie tym bardziej nie byli w stanie im pomóc. Wydaje się, że może to być jeden z powodów trudności, na jakie napotykają zawodnicy, starając się godzić interesy własne z zespołowymi. Czy też są jedną z przyczyn przeżywania przez niektórych z nich niepokojów i wątpliwości. Czy rezygnując ze swojej prywatnej sławy i chwały na rzecz interesu zespołu nie tracą jakiejś ważnej, niepowtarzalnej okazji, której to straty drużyna przecież im nie wynagrodzi Świadomość własnej wartości a podporządkowanie się trenerowi Zmiany w wychowaniu i edukacji zaowocowały wcześniejszym budzeniem się u młodzieży poczucia własnej wartości i godności. Dawne powiedzenie, że dzieci i ryby głosu nie mają odeszło do lamusa. I dobrze! Współcześni młodzi nie pozwalają już bezkarnie spychać się na margines życia w oczekiwaniu na swoją kolejkę, znają swoje prawa i domagają się ich przestrzegania, nie przyjmują bezkrytycznie prawd objawionych przez autorytety, oparte wyłącznie na różnicy wieku czy zastanej hierarchii. Stają się partnerami, którzy myślą samodzielnie, są świadomi swoich potrzeb i potrafią je formułować, współdziałają w procesie wychowania i socjalizacji. To pozytywna strona przemian. Strona negatywna wiąże się m. in. ze skłonnością do akcentowania swojej niezawisłości w miejscach i czasie ku temu nieodpowiednich na przykład wobec decyzji trenera dotyczących treningu. Z podważaniem kompetencji trenera na podstawie subiektywnych obserwacji i doświadczeń, a bez należytej wiedzy o całości procesu treningowego. Z określonym stylem komunikowania się z trenerem czy komentowania zachowań i poleceń trenera we własnym gronie. Inna sprawa, że wciąż jest zbyt wielu trenerów, którzy nie przyjęli do wiadomości, iż niektóre dawne metody postępowania z zawodnikami, oparte na sile i przewadze wieku, straciły rację bytu, i powodują przez to ogromne spustoszenie w rozwoju emocjonalnym i społecznym prowadzonych zawodników. Ale to kolejny problem, wymagający osobnego omówienia. Komunikacja z mediami Media, uznawane za czwartą siłę w państwie, tak w sporcie, jak w innych dziedzinach życia są jednocześnie pożądane i odrzucane. Każdy organizator zawodów sportowych, każdy niemal zawodnik odnoszący sukces, i większość trenerów, których podopieczni wygrywają, dość chętnie rozmawia z dziennikarzami czy reporterami i potem z przyjemnością widzi reportaże ze swych dokonań w prasie czy telewizji. Jednak, gdy ci sami dziennikarze i reporterzy, zainteresowani danym zawodnikiem czy 89

14 90 trenerem nie zatrzymują się grzecznie we wskazanym im miejscu (a nie robią tego nigdy), gdy stają się uciążliwi, wtedy chęć do nawiązywania kontaktów z nimi maleje, a rodzi się poczucie niechęci czy wręcz zagrożenia. Ileż to razy zaobserwować można historie, które wydają się jakby zagrane według tego samego scenariusza, choć dotyczą różnych ludzi i dzieją się w różnym czasie. Pierwszy wielki sukces i przed kamerami roześmiana twarz sportowca, obszerne wypowiedzi w prasie, radio i telewizji na temat swojego treningu i trenera, swoich sympatii, upodobań itp. Otoczenie także życzliwie przyjmuje ciekawość reporterów. W miarę upływu czasu wypowiedzi stają się oszczędniejsze, w miarę przeplatania się sukcesów z porażkami brzmią coraz mniej ciepło i życzliwie, w miarę, jak pytania dziennikarzy mających coraz większą wiedzę o delikwencie stają się niewygodne, zaczyna się ich unikanie. W końcu dochodzi do mniej czy bardziej otwartej wojny, w której nieodmiennie stroną słabszą jest sportowiec. Dzieje się tak, ponieważ wciąż nie istnieje w naszym sporcie wyczynowym, nawet na najwyższym jego poziomie, jakakolwiek forma przygotowania, zarówno działaczy i trenerów, jak i tych, którzy najczęściej i najwięcej się wypowiadają, czyli zawodników, do kontaktów z mediami. A jest to jednak sztuka, ale przede wszystkim konieczność! Nie tylko nie sposób uniknąć tych kontaktów, ale wręcz nie należy ich unikać. Zainteresowanie mediów jest niezbędne dla propagowania sportu, więc trzeba się do kontaktu z nimi właściwie przygotować. Skoro wiadomo, że wraz z pojawianiem się bardziej znaczących sukcesów drużyny wzrastało będzie zainteresowanie jej funkcjonowaniem i pojawią się przedstawiciele wszystkich możliwych mediów, należy z drużyną o tych kontaktach wcześniej rozmawiać. Poświęcić kilka spotkań na szkolenia (wszystkich osób stanowiących zespół) dotyczące sposobu odpowiadania na pytania, formułowania dłuższych wypowiedzi czy wręcz unikania w wypowiedziach niezręcznych sformułowań. Skoro uczą się tej sztuki politycy, a więc ludzie nawykli do stałego kontaktu z mediami, to znaczy, że powinni i mogą uczyć się także czołowi trenerzy i zawodnicy. Zwłaszcza, że jeśli w drużynie zdarzają się niespójne, czy wręcz przeczące sobie, wypowiedzi, zachęca to dziennikarzy do drążenia tematu, a wtedy sytuacja komplikuje się znacząco. PS. Autorka artykułu ma nadzieję, że przynajmniej niektóre zawarte w nim treści staną się podłożem dyskusji i dociekań, których efekty przyczynią się do poprawy funkcjonowania zawodników i trenerów. 90