Szkice Humanistyczne tom XI, nr 3 (vol. 25)

Transkrypt

1 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ISSN Kwartalnik Szkice Humanistyczne tom XI, nr 3 (vol. 25) Wydawnictwo OSW Olsztyn 2011

2 Recenzenci Helena CIA ŻELA, Anna DRABEK, Tomasz DREIKOPEL, Lech NIEŻURAWSKI, Roman SAPEŃKO, Andrzej WAŁKÓWSKI Kolegium Redakcyjne prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Ewa KUPCEWICZ (zastępca red. naczelnego), dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji), dr Danuta WAJSPRYCH, mgr Elżbieta BUDNIK Rada Programowa Helena CIA ŻELA (Warszawa), Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn), Jerzy GROSSMAN (Warszawa), Svietlana KONYUSHENKO (Kaliningrad), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra), Józef LIPIEC (Kraków), Walery L. OBUCHOW (Sankt Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk), Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń), Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa), Włodzimierz TYBURSKI (Toruń) Projekt okładki Monika Przeździecka Redakcja wydawnicza Ewa Hopfer Streszczenia w języku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja) Katarzyna Cieplińska Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2011 Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ul. Bydgoska Olsztyn tel. (fax) (09) redakcja@osw.olsztyn.pl Każdy aktualny zeszyt Szkiców Humanistycznych w całości, a także streszczenie numerów poprzednich można znaleźć na stronie internetowej OSW ( w zakładce wydawnictwo

3 SPIS TREŚCI OD REDAKTORA... 5 ARTYKUŁY Marcin Pełka Główne mity polskiej myśli społecznej i filozoficznej (The main myths of the Polish social and philosophical idea) Jan Kurowicki Etyka, polityka i jej demony (Ethics, politics and its demons) Marcin Pełka Teologiczno-religijne ujęcie problemu eutanazji (Theological and religious interpretation of the euthanasia problem) Przemysław Wewiór Samoponiżanie bicz na próżność (Self-humiliation rod for vanity) 47 Justyna Czekajewska Idea Boga martwego w twórczości filozofów: I. Kanta, F. Nietzsche, M. Bubera (The idea of dead God in writings of philosophers: F. Nietzsche, M. Buber, I. Kant) 55 Norbert Jerzy Pietrykowski Stanisław Ossowski co to są przeżycia estetyczne? (Stanisław Ossowski what is aesthetic experience?) Alfred Skorupka Koncepcje cywilizacji prawosławnej (The theories of the Orthodox civilization) Witold Marcoń Teodor Obremba lekarz, poseł Sejmu Śląskiego, samorządowiec (Teodor Obremba doctor, member of the Silesian Parliament, local authorities official) Przemysław Piotrowski Toryzm tradycyjny wg Arthura Augheya. Rzecz o patriotycznym indywidualizmie, sztuce kompromisu i wierze mężnego pesymizmu (Traditional Toryism according to Arthur Aughey. About patriotic individualism, the art of compromise and power of pessimism) Andrzej Ga siorowski The activity of the Polish educational units in England between (Działalność polskich placówek edukacyjnych na terenie Anglii w latach ) Benon Gaziński Polskie rolnictwo w dobie przemian. Transformacja i integracja europejska (Polish agriculture during the period of changes. Transformation vs. European integration) 137 Paweł Bryła Wpływ akcesji do Unii Europejskiej na emigrację zarobkową Polaków. Część I terminologia, przyczyny, skutki i uwarunkowania prawne (The impact of the EU accession on the economic emigration of Poles. Part 1 terminology, causes, effects and legal settings) 159 Jacek Białkowski Genealogia a DNA (Genealogy and DNA) Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH Agnieszka Da browska Cierpienie i śmierć w refleksji współczesnego żaka rekonesans badawczy (Suffering and death in the reflections of modern students research reconnaissance) 179 AnetaAnnaOmelan Współczesny student a rola uczącego się (Contemporary student and the role of the learner )

4 4 Spis treści RECENZJE Brak przekuty w potęgę? Kulturotwórcza rola choroby (Natalia Rososińska-Kozub) Dokąd zmierzasz homo sapiens (Mariusz Grabowski) Omyśli czystej zbrukanej biografią. Byrozumiećwięcej (Natalia Rososińska-Kozub) Zakon krzyżacki historia i współczesność (Emilia Figura-Osełkowska) LITERATURA POLECANA

5 OD REDAKTORA Ten zeszyt naszego pisma zdominowany jest przez problematykę filozoficzną, bowiem ponad połowa tekstów zamieszczonych w części artykułowej SZKICÓW... dotyczy szeroko rozumianej filozofii; pozostałe zaś teksty podejmują kwestie dotyczące politologii, historii, gospodarki (w kontekście uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej) oraz przydatności wiedzy z zakresu genetyki w badaniach historycznych. Numer otwiera artykuł Marcina Pełki pt. Główne mity polskiej myśli społecznej i filozoficznej, w którym autor, analizując cztery główne mity polskiej myśli społecznej (mit Polski jako przedmurza chrześcijaństwa, szczególnego umiłowania wolności, dostojnego, <od Sarmatów>, pochodzenia Polaków, a także najdoskonalszego podejścia do kwestii wiary), formułuje tezę, iż mity te są i dziś aktualne w świadomości zbiorowej Polaków. Nie mniej interesujące kwestie dotyczące filozofii polityki podejmuje Jan Kurowicki w eseju Etyka, polityka i jej demony, dowodząc, że wartości etyczne pełnią w polityce rolę instrumentalną i wykorzystywane są w konkretnych splotach sytuacyjnych. Problematyka etyczna jest też przedmiotem rozważań Marcina Pełki dotyczących gorąco dziś dyskutowanej kwestii eutanazji (Teologiczno-religijne ujęcie problemu eutanazji) oraz Justyny Czekajewskiej analizującej problem zła moralnego w kontekście idei śmierci Boga (art. pt. Idea Boga martwego w twórczości filozofów: I. Kanta, F. Nietzche, M. Bubera). Z kolei Przemysław Wewiór w swoich badaniach dotyczących historii filozofii ukazuje znaczenie afektywnego samoponiżania podczas retorycznych przemówień na przykładzie dialogów Platona (art. pt. Samoponiżanie bicznapróżność). W zupełnie inną problematykę wprowadzają nas dwa kolejne teksty z zakresu filozofii. W pierwszym z nich, napisanym przez Norberta J. Pietrykowskiego i dotyczącym piękna i jego percepcji przez ludzi pt. Stanisław Ossowski co to sa przeżycia estetyczne, autor analizuje koncepcję estetyki wybitnego polskiego socjologa i wyróżnione przez niego typy przeżyć estetycznych; drugi artykuł, autorstwa Alfreda Skorupki (Koncepcje cywilizacji prawosławnej), stanowi kontynuację zamieszczonych w kilku poprzednich numerach naszego pisma rozważań tego autora z zakresu teorii cywilizacji. Tym razem przedmiotem jego dociekań jest swoistość prawosławnej cywilizacji w Rosji i jej postrzeganie przez współczesnych filozofów cywilizacji. W dwóch kolejnych tekstach (tym razem już z zakresu politologii) analizowane są szczegółowe kwestie dotyczące historii politycznej Śląska w okresie międzywojennym (pisze o tym Witold Marcoń w artykule pt. Teodor Obremba lekarz, poseł Sejmu Śla skiego, samorza dowiec) oraz historii brytyjskiej myśli politycznej artykuł Przemysława Piotrowskiego: Toryzm tradycyjny wg Artura Augheya.

6 6 Od Redaktora Rzecz o patriotycznym indywidualizmie, sztuce kompromisu i wierze mężnego pesymizmu. Również Anglii, a dokładniej mówiąc, polskich placówek edukacyjnych w Anglii w okresie II wojny światowej, dotyczy napisany po angielsku artykuł Andrzeja Gąsiorowskiego pt. The activity of the Polish edukational units in England between Autor omawia i analizuje w nim historię i strukturę polskiego systemu edukacyjnego zorganizowanego przez rząd emigracyjny i funkcjonującego w Anglii w czasie wojny. Kolejne dwa artykuły poświęcone są problematyce społeczno-ekonomicznej. W pierwszym z nich Benon Gaziński analizuje transformacje zachodzące w polskim rolnictwie od 1945 r. i ukazuje zmiany jakie się w nim dokonały po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej (Polskie rolnictwo w dobie przemian. Transformacja i integracja europejska), natomiast w drugim, stanowiącym pierwszą część studium pt. Wpływ akcesji do Unii Europejskiej na emigrację zarobkowa Polaków (część drugą zamieścimy przyszłym roku), jego autor Paweł Bryła analizuje terminologię, przyczyny i skutki oraz uwarunkowania prawne związane z polską emigracją do krajów starej Unii. Część artykułową prezentowanego numeru zamyka artykuł Jacka Białkowskiego pt. Genealogia a DNA. Autor omawia w nim możliwe zastosowania identyfikacji ludzkiego DNA w badaniach genealogicznych, weryfikacji zapisów źródłowych, legend itp. W goszczącym już chyba na stałe w SZKICACH... dziale Z warsztatów badawczych zamieszczamy dwa sprawozdania z badań. Dotyczą one postaw i sfery życia psychicznego studentów (Agnieszka Dąbrowska: Cierpienie i śmierć w refleksji współczesnego żaka rekonesans badawczy oraz Aneta A. Omelan: Współczesny student a rola ucza cego się ). Jak zwykle zeszyt zamyka dział recenzji oraz przygotowany przez panią Elżbietę Budnik dyrektor Biblioteki OSW wykaz zakupionych ostatnio, najciekawszych i godnych uwagi książek. Zbigniew Hull

7 OSW Szkice Humanistyczne Tom XI 2011 Nr 3 ARTYKUŁY Marcin Pełka Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Główne mity polskiej myśli społecznej i filozoficznej W niniejszym artykule omawiać będę tak zwane mity, którym polska myśl społeczna, a nawet filozofia podlegała przez pewien dość znaczący czas. Można by też nazwać je inaczej. Pasowałoby tu również określenie osobliwości, bo są one faktycznie czymś nietypowym, a może nawet śmiesznym. Można też chyba nazwać je idiotyzmami, pod tym jednak warunkiem, że za idiotyzm uznamy tylko pewną naiwność czy bezmyślność, a nie będziemy rozumieć tego pojęcia jako pojęcie wulgarne, czy kliniczne. Wybór mitów, jakiego dokonałem, jest oczywiście czysto subiektywny, jednak nie wydaje mi się, by ktoś, kto zna przynajmniej w zarysie polską, nie zgadzał się z moim doborem. Wręcz przeciwnie, raczej opisuję osobliwości, które znamy nawet z życia codziennego, choć nie zawsze uświadamiamy sobie ich pochodzenie i zmiany, jakie przechodziły na przestrzeni lat. Zasadniczo wszystkie one biorą swój początek z dość nietypowego poglądu Polaków odnośnie antyku. Chodzi mi tutaj mianowicie o to, iż w wiekach XVI, zwłaszcza XVII, a i później w XVIII nasi przodkowie miast starać się dotrzeć do tego czym była starożytność, sami ją układali. Chodzi tu więc o tworzenie, a nie odtworzenie antyku. Polska jako przedmurze chrześcijaństwa Zaczątki tego toposu można odnaleźć w polityce zagranicznej uprawianej jeszcze przez Piastów. Ponoć pierwszeństwo użycia tego mitu przypada Władysławowi Łokietkowi, który w 1323 roku, pisząc do papieża Jana XXII, nazwał swój kraj tarcza przeciw Tatarom 1. Sama idea antemurale propagowana była za czasów Jagiellonów, dla których tytuł ten wydawał się zaszczytny, głównie przez to, że 1 M.N. Jakubowski, Cia głość historii i historia cia głości. Polska filozofia dziejów, UMK, Toruń 2004, s. 24, przyp. 7.

8 8 Marcin Pełka nadawał nam pewną wyróżnioną pozycję w Europie. Jak pisze Tazbir: Co najmniej od 1450 r. przypominali o tym papieżowi polscy posłowie delegowani do stolicy całego chrześcijaństwa 2. W ten sposób uprawiana polityka odznaczała się, rzecz jasna, dużą skutecznością, skoro Ojciec Święty w 1486 roku na okres lat trzech przeznaczył trzy czwarte odpustów polskich, czeskich i niemieckich na rzecz walki z niewiernymi, prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka 3. Sam pomysł antemurału (bo i takie spolszczenia można spotkać) przeżywał na przemian wzloty i upadki. Zarzucano go na pewien czas, by później po raz kolejny do niego wracać. Wartościowy okazywał się, gdy Krzyżacy przed 1410 rokiem zarzucali nam na arenie międzynarodowej, że chcemy zniszczyć całe chrześcijaństwo. Gdy trzeba było w jakiś sposób usprawiedliwić nasze kryzysy, które miały wynikać z nieustającej pracy nad ochroną Zachodniej Europy. Gdy zarzucano tejże Europie, że za pomoc w obronie kultury chrześcijańskiej odpłacono nam brakiem pomocy w trakcie rozbiorów. Gdy w Wersalu postulowano odbudowę silnej Polski jako obronę przed rewolucją rosyjską. Czy wreszcie gdy w czasach PRL Kościół chciał wzmocnić swoją pozycję. Znamienne jest tutaj, tak jak i dla innych mitów, że swój punkt zwrotny idea przedmurza osiągnęła w XVII wieku, kiedy to na trwałe wpisała się w powszechną świadomość naszego narodu. Powiemy sobie jeszcze, iż Polacy zawsze wykazywali się specyficznym podejściem do religii, jednak w tym miejscu zwróćmy uwagę na szkodliwość wynikającą z tej koncepcji, która na początku była jak najbardziej korzystna. Otóż chcę tu ukazać kilka destrukcyjnych w skutkach postanowień wynikających z antemurału. Pierwszym jest niewątpliwie to, że uwikłaliśmy się przez wspomnianą ideę w kilka wojen, których można było uniknąć. Dobrym przykładem jest tu zwrócenie się Wenecji do Zygmunta Augusta w celu uzyskania pomocy przeciw Turkom w 1570 roku 4. Zwróćmy też uwagę na historycznie ciekawe rezultaty tej postawy. Pamiętajmy, że odsiecz wiedeńska (1683) doprowadziła do wzrostu w siłę późniejszego zaborcy. Tak samo rzecz się ma z Zygmuntem III Wazą, który jako szanujący się katolik najpierw doprowadził do wojen szwedzkich, w trakcie których usamodzielniły się Prusy, kolejny zaborca, a później zabronił synowi przejścia na prawosławie, co było warunkiem zdobycia tytułu cara rosyjskiego. Polityka kolejnych carów była oczywiście jawnie szkodliwa dla interesów polskich. Nie chcę tu, i stanowczo to podkreślam, stawiać tez, które pokazują, jakie to chrześcijaństwo jest dla Polaków szkodliwe, skoro wynikają z niego same katastrofy. 2 J. Tazbir, Przedmurze czy pomost? [w:] red. A. Ajnenkiel, J. Kuczyński, A. Wohl, Sens polskiej historii, UW, Warszawa 1990, ss Ibidem, s Ibidem.

9 Główne mity polskiej myśli... 9 Stwierdzenia takie sam uważam za jawną głupotę, sprzeczną ze zdrowym rozsądkiem, jednak ten sam rozsądek podpowiada, że z czasem idea przedmurza, a później niesienia przykładu innym narodom, miała czysto negatywne skutki polityczne. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że zaszczytne miano wału obronnego przed zagrożeniami ze strony niewiernych przypadało w udziale nie tylko nam, ale także innym państwom europejskim, takim jak Hiszpania, wspomniana Wenecja, Austria czy Węgry 5. U nas jednak przeszło ono parę zmian. W zależności od okresu zmieniał się wróg. Musieliśmy bronić Europy kolejno przed Mongołami, Turkami, a później nawet przed Rosją, najpierw prawosławną, a potem bolszewicką. Ten siedemnastowieczny komunał nie został przezwyciężony nawet w trakcie rozbiorów. Przybrał tylko nową formę. Stanisław Staszic, początkowo przyklaskując idei antemurale, po upadku Polski uważał, że to właśnie my musimy dokonać w Rosji duchowego przeobrażenia i wzlotu tego kraju, jak niegdyś Grecy w Rzymie 6. Stąd też wiara w duchowe przeobrażenie i zjednoczenie Europy pod egidą połączonych w Cesarstwie Rosyjskim Słowian 7. Wydaje się, że dziś, przynajmniej na płaszczyźnie religijnej, koncepcja ta skupia się bardziej na niesieniu przykładu, niż na obronie przed niebezpieczeństwami Wschodu. W polityce zaś nadal możemy spotkać się z podejściem, jakoby to właśnie my musimy nieustannie przestrzegać zjednoczoną Europę przed Rosją. Przypomnijmy chociażby wymuszenie przez polską dyplomację reakcji UE na to, co działo się parę lat temu na Ukrainie, a co nazwano pomarańczowa rewolucja. Owocuje to jednak stałym napięciem stosunków polsko-rosyjskich. W ostatecznym rozrachunku można jednak doszukać się pozytywnych skutków poczucia misji narodowej. Jest to idea, którą z zaciekawieniem penetrują badacze filozofii dziejów, a nawet historycy. Ostatecznie przecież przynajmniej w paru momentach historii misję tę wypełniliśmy. Turków faktycznie pokonaliśmy parokrotnie. Podobnie rzecz się miała z bolszewizmem, którego pochód na zachód zatrzymała prewencyjna wojna Piłsudskiego. Kto wie, jak wyglądałaby historia, gdybyśmy wtedy nie powstrzymali Rosjan w marszu do odznaczającej się silnymi ruchami komunistycznymi Republiki Weimarskiej? Szczególne umiłowanie wolności Jesteśmy spadkobiercami antycznych kultur, bo tylko my zrozumieliśmy ideę wolności, która przyświecała Grecji i Rzymowi. Kto wie? Może nawet orientujemy się w tym temacie lepiej od nich? W ten sposób można streścić postawę, którą wiek XVII rozbuchał do granic możliwości. 5 Ibidem, s Ibidem, s M.N. Jakubowski, Cia głość historii..., ss. 60 i nn.

10 10 Marcin Pełka Początek takiego stanu rzeczy można oczywiście odnaleźć w Polskiej historii. Od czasów swego powstania państwo polskie szczycić się mogło wysoką kulturą, tolerancją i nieustającym zaciekawieniem innymi kulturami. Z niebywałej gościnności słyniemy zresztą po dziś dzień. I tak na przestrzeni lat znajdowało w Polsce schronienie wiele nacji i odłamów religijnych prześladowanych w swych ojczyznach. Zaowocowało to powstaniem państwa o wielu barwach kulturowych, w którym szanowano i uważano za Polaka każdego, kto w Polsce mieszkał 8. W XVI w., mimo przewagi ciągłej i znacznej elementu rdzennie polskiego ukształtowało się Wielkie Królestwo pluralistyczne, złożone z różnych nacji, języków, wyznań, plemion, księstw, regionów, obrządków, szkół, eksperymentów naprawiania życia zbiorowego 9. Jak widać, klimat życia społecznego był jak najbardziej przyjazny, panowała atmosfera wielkiego domu. Sytuację tę pokpiono wiek później, gdy mit wolności przekroczył wszelkie granice. Klasycznym przykładem jest tu postawa Lubomirskiego, który stwierdził, że państwo prawdziwie wolne objawiło się w historii tylko trzy razy. Chodzi tu o starożytny Rzym, współczesną mu, lecz wiekową Wenecję, oraz Rzeczpospolitą 10. Postawa ta łączyła się z powszechnym przekonaniem, iż źle się dzieje, gdy jeden z trzech stanów: król, senat, czy szlachta, chce odgrywać rolę dominującą. Uważać trzeba było zwłaszcza na króla. Polacy utożsamiali zawsze władzę jednostki z tyranią, niebezpieczną dla dobra ogółu 11. Jeżeli bowiem na czele państwa stoi król, to tylko od niego zależy, czy obywatelom nie dzieje się krzywda. Jedynie w społecznościach, gdzie władzę sprawują wszyscy, racje żadnej ze stron nie będą pomijane. Brzmi to może trochę naiwnie, ale przekładało się na inne państwa europejskie (nie tylko bowiem u nas jednomyślność była wysoko cenionym szczytem dążeń), a także na przekonanie, że szukanie konsensusu jest lepsze niż szukanie dobrego króla, któremu można powierzyć pełnię władzy 12. Patologia zaczyna się jednak, gdy mówimy o sposobach na osłabienie władzy królewskiej. Okazuje się, że lud (a przez pojęcie lud należy rozumieć tylko i wyłącznie: szlachta) musi pilnować, by państwo było biedne. Brak pełnego, regularnie zasilanego skarbca uniemożliwi królowi, jak można by kolokwialnie stwierdzić, obrastanie w piórka. Podobny efekt uzyskamy dzięki silnej decent- 8 C.S. Bartnik, Podstawowe idee społeczno-polityczne w historii Polski, [w:] red. A. Ajnenkiel, J. Kuczyński, A. Wohl, Sens polskiej historii, UW, Warszawa 1990, s Ibidem. 10 Z. Ogonowski, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, [w:] idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, PAN ISIF, Warszawa 1992, s C.S. Bartnik, Podstawowe idee, s Z. Ogonowski, Nad pismami A. M. Fredry w obronie liberum veto, [w:] idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, PAN ISIF, Warszawa 1992, s. 39.

11 Główne mity polskiej myśli ralizacji kraju. Ponadto państwo musi być słabo uzbrojone. Gdybyśmy bowiem byli silni militarnie, moglibyśmy prowokować sąsiadów do ataku. A tego przecież nie chcemy. Zresztą większość wojen wynika nie z dążenia do praktycznych korzyści, lecz z prywatnych swarów monarchów i ich chorych ambicji. Reprezentatywna jest tutaj opinia Aleksandra Maksymiliana Fredry, którą cytuję za Ogonowskim: Narzekają niektórzy na brak gotówki w skarbie, lecz nie ja ani nikt świadomy naszych stosunków. A więc: aby majestat nie wpadł w pychę mając gotowe pieniądze, aby nie szukał wojny za wojną bez żadnej korzyści i nie wplątał Rzeczypospolitej w niebezpieczeństwo, dlatego niech raczej prosi na sejmie o zaciąg, pieniądze i zaopatrzenie w żywność 13. Nietrudno się domyśleć, że w sytuacjach kryzysowych, takich jak agresja państw ościennych, wszelka forma obrony przychodzi z niebezpiecznie dużym opóźnieniem. Stąd też kolejny idiotyzm, mianowicie przekonanie o niesłabnącej skuteczności pospolitego ruszenia, już wtedy mało skutecznego. Jeszcze większe zdziwienie może wywołać stwierdzenie cytowanego powyżej Fredry, iż wiek XVII, to wiek wojen polsko-europejskich, z których nie tylko wychodzimy zwycięscy, ale też silniejsi. Wypadałoby wreszcie powiedzieć o liberum veto, które musi po tym wszystkim, co sobie właśnie powiedzieliśmy, stać się czymś dla polskiej polityki oczywistym. Wolne nie pozwalam jest szczytowym osiągnięciem megalomanii narodowej. Jest ono, jak wykazywał jeszcze Mickiewicz, najpiękniejszą konsekwencją umiłowania wolności 14. Kraj taki jak Polska, gdzie mieszkają ludzie różnych wyznań i nacji, gdzie dba się o to, aby niczyje interesy nie poniosły uszczerbku, musi posiadać pewne zabezpieczenie przed decyzjami, które będą godzić w jednomyślność i zgodność ludu (czytaj: szlachty). Badacze obcej narodowości, tacy jak niemiecki historyk Siegfried Huppe, doszukiwali się go nawet w innych krajach. Jest to raczej zasada pragermańskich ludów i Słowian. Spotkać ją można także w Zjednoczonych Krajach Niderlandów, gdzie poszczególne miasta mogły wetować postanowienia odnośnie całego państwa. Jednak typowo polską innowacją było zdaniem Huppego unieważnienie za pomocą wolnego nie pozwalam nie tylko tej jednej, konkretnej ustawy, ale także wszystkich innych, które zapadły podczas obrad 15. Idea liberum veto jest prosta i powszechnie znana. Było ono prawem każdego obradującego szlachcica, który mógł poprzez wypowiedzenie samej jej nazwy zerwać obrady sejmu. Chodziło tu o uniemożliwienie zaistnienia takiej sytuacji, gdy prawo wprowadzone przez większość godziło w interesy mniejszości. 13 Nad tekstami..., s Z. Ogonowski, Nad tekstami..., s Ibidem, ss

12 12 Marcin Pełka Argumentacja przebiegała następująco. Jeżeli bowiem zdarzy się, że obradujący sejm czy to pod wpływem czyjejś demagogii, czy własnej nieodpowiedzialności będzie chciał forsować ustawę, która nie jest dobra dla wszystkich, wystarczy, by ocknął sięchoć jeden sprawiedliwy mąż, który w czas krzyknie liberum veto! Jest to, jak widać, obrona przed głupotą wielu, którą może zastosować jeden mądry 16. Co ciekawe, jawnie ignorowano tutaj taką możliwość, że to raczej jeden głupi, bądź przekupiony przez kogoś zerwie sejm i unieważni wszystkie ustawy zatwierdzone przez zgromadzenie mądrych. Wydaje się, że raczej pożądana była sytuacja taka, że sejm nic nie uchwali, niż że uchwali coś niebezpiecznego dla wolności wszystkich. Paraliże sejmowe, zwłaszcza w wieku wojen, a z drugiej strony rozwoju naszych sąsiadów, nie mogły przynieść niczego dobrego. Otóż dookoła Polski powstają regularne armie, finansowane ze skarbu państwa, oraz rozbudowane systemy biurokratyczne usprawniające działanie państw 17. I chociaż nie byliśmy jedynym państwem, które miało trudności z reformami i rozwojem gospodarczym, to jednak u nas właśnie problemy te były tragiczne w skutkach. Nie udało nam się, w przeciwieństwie do Rosji i Prus, urosnąć do rangi mocarstwa. Zamiast międzynarodowej współpracy zamknęliśmy się w sobie, święcie przekonani o własnej doskonałości, której każda zmiana może być tylko na gorsze 18. Owszem, kataklizm rozbiorów był do uniknięcia, jednak nie w sytuacji, gdy reformy zaczynają się zbyt późno, panuje megalomania i opinia o dobrobycie, a tymczasem sąsiedzi zawierają trwałe sojusze nad naszymi głowami 19. Owszem, nie tylko w nas leży wina za zaistniałą sytuację. Rozbiory odbiły się echem w całej Europie, wszędzie okrzyknięto je barbarzyńskimi, przeprowadzonymi bez żadnego powodu, a nawet pretekstu prawnego. Pamiętać jednak należy, że to właśnie mit umiłowania wolności jest główną przyczyną braku rozwoju, a także upadku Rzeczpospolitej. Spójrzmy jednak jak ustrój Polski był oceniany przez zagranicę w wieku XVII. Okazuje się mianowicie, że wielu badaczy oceniało polski system polityczny bardzo wysoko. Chociaż wytykano nam, że błędnie utożsamiamy szlachtę z ludem, to jednak na płaszczyźnie teoretycznej nikt nie miał nam nic do zarzucenia. Nawet wolne nie pozwalam cieszyło się dużym uznaniem. Niestety, opinie badaczy, którzy odwiedzili nasz kraj, a tym bardziej przyglądali się obradom sejmu, są już diametralnie różne. Wszyscy oni dziwili się, w jaki sposób ten dziwny kraj nad Wisłą jeszcze funkcjonuje Tak interpretuje ją Fredro, jest to jednak opinia obiegowa. Zob.: Z. Ogonowski, Nad pismami..., ss. 26 i nn. 17 M.G. Müller, Czy rozbiory uniemożliwiły wejście Polski na drogę nowoczesności? [w:] red. A. Ajnenkiel, J. Kuczyński, A. Wohl, Sens polskiej historii, UW, Warszawa 1990, ss. 141 i nn. 18 Z. Ogonowski, Filozofia polityczna..., ss. 98 i n. 19 M.G. Müller, Czy rozbiory..., s Z. Ogonowski, Filozofia polityczna..., ss

13 Główne mity polskiej myśli Wspomnieliśmy już, że w czasach późniejszych próbowano bronić tego wadliwego ustroju, choć dzisiaj już raczej nikt tego nie robi. Trudno byłoby chyba jednak przystać na tezę, że mit wolności upadł i nie spotykamy go już dzisiaj. Jestem raczej skłonny twierdzić, że totalna niewiara Polaków we wszelką władzę przynajmniej się zachowała, jeżeli nie uległa dodatkowemu wzmocnieniu. Szczerze wątpię, że po ponad stu latach zaborów, krótkiej próbie budowania demokracji, późniejszej okupacji hitlerowskiej, a potem zwierzchnictwie radzieckim Polacy są w stanie uwierzyć na dłuższą metę w jakąkolwiek władzę. Bardziej jestem skłonny przystać na opinię, że silna niezależność i wolność jednostki jest w nas zbyt mocno zakorzeniona. Sarmatyzm polski i dostojne pochodzenie Polaków Najważniejszym mitem, kluczowym dla wieku siedemnastego jest oczywiście sarmatyzm. To w nim zbiegają się wszystkie intelektualne dziwactwa wypracowywane na przestrzeni lat. Tworzy on w ten sposób spójny światopogląd, który wyjaśnia dzieje narodu polskiego od czasów antyku, aż po chwilę obecną. Zaczątkową formę ideologii sarmackiej znaleźć można już w XV wieku, jednak dopiero wiek XVII przyniósł jej wykończoną formę, która nie zmieniła się już w wiekach późniejszych. Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że w dawnych czasach, gdy spisywano historię po to tylko, by zachować w kronikach jakieś ważne wydarzenia 21, często dopisywano do niej całe akapity barwnych fantazji. Każdy człowiek, każde miasto i państwo lubiło szczycić się swoimi dostojnymi przodkami, a im dalej sięgała ich historia, tym więcej było powodów do dumy. Była to tendencja ogólnoeuropejska, by ubarwiać swoją przeszłość, co też kronikarze robili z chęcią, uzupełniając w ten sposób luki we własnej wiedzy. Czesi swój naród wywiedli spod wierzy Babel, Frankowie spod Troi, zaś Brytyjczycy pochodzili od Brutusa, a Germanie od Tanausa, władcy Pragermanów i Sarmatów 22. Jak widać, w zjawisku tym nie byliśmy odosobnieni, choć opowiastki tego typu wywarły ogromny wpływ na naszą kulturę. Kto wie, może największy. Kim właściwie byli Sarmaci, tak często wspominani w pismach przez starożytnych, to trudno ustalić. Badacze doby XVI wieku rozwiązywali ten problem różnie, często utożsamiając ich ze wszystkimi Słowianami lub tylko z Polakami. Uznawano ich 21 Z. Kuderowicz, Filozofia dziejów. Rozwój problemów i stanowisk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s Zob. np.: T. Mańkowski, Genealogia Sarmatyzmu, WN Łuk, Warszawa 1946, czy Z. Ogonowski, Z dziejów megalomanii narodowej, [w:] idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, PAN ISIF, Warszawa 1992.

14 14 Marcin Pełka też za Scytów, lub Mongołów, adwersarzy Aleksandra i Cezara. Bywali też Medami i Bohami 23. Pochodzenie tego szlachetnego rodu jest kwestią drugorzędną. Wiążący jest natomiast fakt, że mimo swej fantastyczności sarmatyzm trafnie określa nasze miejsce w Europie i jej kulturze. Stoimy bowiem na skraju kontynentu, który rozwija się prężnie, lekceważąc przy tym niebezpieczeństwo wschodnich najeźdźców. Stąd też kompatybilność sarmatyzmu z poczuciem dziejowej misji obrony Europy. Choć na początku takie fantazje nie były niczym szkodliwym, to jednak z czasem w narodzie polskim zaszła istotna zmiana. Sarmatyzm i pojęcia z nim pozostające w związku, jego kultura, (...) ogarnęła w XVI w. wszystkie wykształcone warstwy narodu, stała się kanonem obowiązującym i normą sądów historycznych zarówno jak i moralnych. Nad zagadnieniami tymi nie dyskutowano, gdyż (...) stały się częścią składową polskiego sposobu myślenia 24. Trudno zatem byłoby mówić o rzetelnym studiowaniu przeszłości i obiektywnym ocenianiu faktów. Brakowało na to miejsca, skoro fantazje zapoczątkowane przez kronikarzy, a rozbudowane w światopogląd, stały się obiektywem, przez który postrzegano rzeczywistość. Przedstawiciela ludu polskiego, czyli szlachcica, utożsamiono z Sarmatą, obrońcą religii i wartości moralnych. Takie zestawienie podziałało jak katalizator. Sarmacki sposób myślenia przeniknął wszystkie dziedziny życia społecznego, poczynając od mody i sposobu bycia, a na wzornictwie zasłon kończąc. Szlachcic ziemianin, Sarmata z pochodzenia, czcił złotą wolność szlachecką, nietykalność we własnej zagrodzie i równość z każdym innym szlachcicem. Popadnięcie w samouwielbienie oznaczać musiało zamknięcie się na cudzoziemszczyznę, to jest wszelkie nowości płynące z zagranicy. Nic nam bowiem po ich nowinkach, skoro to my mamy prawo najdoskonalsze, ustrój idealny i wolność najlepiej przestrzeganą. Stoimy tedy na straży Europy, która i tak nie rozumie ciężaru misji spoczywającej na naszych barkach. Łożymy tedy na kościoły, wspieramy szkoły jezuickie, więc dzieci nie musimy posyłać na uniwersytety za granicą. Nie wiemy już przez to w ogóle, co się na świecie dzieje. I tak koło się zamyka. Osiągnąwszy swój szczyt na przełomie wieku XVII i XVIII sarmatyzm przestał się rozwijać. Dopiero przed rozbiorami poczęto coraz bardziej dostrzegać jego słabe strony. Wtedy też co poniektórzy starali się zastąpić go nowymi, wręcz nowoczesnymi postawami, takimi jak postawa Polaka obywatela, lansowana przez Leszczyńskiego i Konarskiego, a później przez coraz szersze grona intelek- 23 T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu, ss. 16 i nn. Książka ta nie należy do pozycji najnowszych, jednak ze względu na jej zwięzłość i obfitość faktów śmiało polecam ją Czytelnikowi zainteresowanemu tematem. 24 Ibidem, s. 33.

15 Główne mity polskiej myśli tualne 25. Chodziło tu o rozbudzenie świadomości narodowej, potrzeby czynnego patriotyzmu, który mógłby przełamać stary, skostniały sposób myślenia. Miast uprawiania polityki niskich lotów, postulowano tu pracę społeczną, zamiast konserwatyzmu otwarcie się na rześki powiew idei spoza granic. Walka ta zapewne zakończyłaby się sukcesem, jednak już nie zdążyła. Przeszkodziły w tym rozbiory, które jawnie wykazały, że nasi Sarmaci, wbrew temu, co sami sądzili, nie będą w stanie skutecznie zareagować na wołanie nękanej ojczyzny. Mimo upadku ideologii sarmackiej spotkać można było jeszcze w wieku XIX próby usprawiedliwienia jej, a nawet wizje odtworzenia. Henryk Rzewuski nie jest tu odosobnionym przypadkiem 26. Przejawy takiego sposobu myślenia można tropić jeszcze w dzisiejszej Polsce. Oczywiście nikt nie będzie dziś, znając fakty historyczne, bronił tego starego mitu, jednak pewne rysy dla niego charakterystyczne przejawiają się w naszej postawie narodowej. Mam tu na myśli to, co nazywam schizofrenia narodowa. Z jednej bowiem strony poczuwamy się do pewnej dumy, wynikającej z różnych rzeczy. A wymienić tu można kilku wielkich Polaków, pewne wydarzenia historyczne i przełomy, do których niemało się przyczyniliśmy. Z drugiej zaś strony posiadamy pewne kompleksy, którym nie trzeba wiele, by dały o sobie znać. W parze z nimi idzie przekonanie, że tak naprawdę jesteśmy nierozumiani. Ograniczę się tu do kilku przykładów, które nie powinny nikomu wydać się kontrowersyjne. Wspomnijmy chociażby o Mickiewiczu, naszym wybitnym poecie. Stale powtarzamy Litwinom, że on jest nasz, mimo sławnego Litwo, Ojczyzno moja. Jest w tym trochę prawdy. Litwa była tu przywołana jako kraina geograficzna, miejsce urodzenia, zaś wieszcz narodowy zawsze pisał po polsku. Czy jednak Litwini podchodzą do sprawy tak zawzięcie jak my szczerze wątpię. To raczej my rozdmuchujemy tą sprawę. Boli nas zresztą to, że niemieckiego Goethego i rosyjskiego Gogola zna cały świat, a naszego Mickiewicza tylko my. Inny przykład polskiej schizofrenii, to obchody takich wydarzeń, jak upadek komunizmu. Ileż to już razy uśmiechałem się, oglądając relacje z Berlina, gdy polscy politycy i dziennikarze przysłuchiwali się, czy oby na pewno nasze miejsca będą w pierwszych rzędach, a zasługi zostaną dostatecznie naświetlone. Owszem, słuszne jest, by przypominać, że zaczęło się od gdańskiej stoczni, a nie berlińskiego muru, ale zawsze robimy to w taki sposób, że przypomina to objaw chorobowy. Podobnie rzecz się ma ze słynną datą Każdy naród ma przynajmniej jedną bitwę, która uświetnia jego historię. My Grunwaldem szczycimy się niepomiernie, jednak poza prestiżem i faktycznie pięknym zwycięstwem, co nam to dało? Ani nie odzyskaliśmy Pomorza Gdańskiego, ani nie pokonaliśmy ostatecznie 25 Ibidem, ss. 153 i nn. 26 Ibidem, s. 161.

16 16 Marcin Pełka Zakonu NMP. A jest przecież wiele innych bitew (patrz: kampania napoleońska, legiony, druga wojna światowa), w których daliśmy popis swej odwagi i męstwa, a bitwa grunwaldzka nie prezentuje się przy nich tak okazale. Najdoskonalsze podejście do problemu wiary Jako ostatni spośród tutaj wymienionych, chcę opisać mit Polski jako jedynego kraju właściwie rozumiejącego religię. Już bowiem od czasów starożytności (tzn. powstania państwa polskiego) chrześcijaństwo jest nam bliskie. Wspomnieliśmy, że religia ta przyjęła się u nas szybko i podziałała scalająco na nowo powstałe państwo Mieszka I. Oczywiście proces ten nie podziałał od razu wszędzie. Pomorze Zachodnie, które odłączyło się na powrót w czasach Bolesława Chrobrego, wróciło do pogańskich tradycji. Podobnie stało się na Mazowszu, gdzie rządy objął Miecław. Niemniej silny związek państwa z Kościołem zaistniał już w tych czasach i trwa po dziś dzień. Owszem, każdy kraj wytwarza własne relacje z uniwersalną religią, którą przyjmuje, zmienia pewne swoje pogańskie tradycje w tradycje nowej wiary. Powołajmy się tutaj na przykład Lednicy, gdzie dawniej organizowano noce Kupały (24 czerwca), orgie i pijatyki pogańskie, a gdzie dziś organizuje się zloty młodzieży chrześcijańskiej, gdyż właśnie tam miało dojść do pierwszego chrztu na terenie Polski. Zaś lokalny kult bóstw zmienił się w kult lokalnych matek boskich (Matka Boska Częstochowska, Matka Boska Nowogrodzka, Matka Boska Licheńska itd.). Patrząc po naszych sąsiadach Białorusini po dziś dzień organizują dziady, święto dawniej pogańskie, które w dzisiejszej formie jest jedzeniem kolacji na cmentarzach, w towarzystwie zmarłych. Niepowtarzalność naszego podejścia może brać się również stąd, że jako naród słowiański przyjęliśmy chrześcijaństwo z Zachodu, którego to kraje bardzo długo traktowały nas jeszcze jako pogan. Jednak związek Gniezna, stolicy polskiego chrześcijaństwa, ze Stolicą Piotrową był już wtedy bardzo silny 27. Wytworzył wspólną dla nas wszystkich moralność, a także pewne poczucie misji, które szeroko opisaliśmy, a które to bywało też przedmurzem przed wpływem Wschodu. Problem powstał dopiero w wieku XVI i XVII, kiedy to zaczął się wytwarzać pewien konserwatyzm religijny i wiara w wybranie przez Boga. Sienkiewicz, który w swych powieściach dostosowywał fakty historyczne do fabuły, mimo wszystko dobrze opisał postawę Jana Kazimierza, który, zamiast przeciwstawić się Szwedom, modlił się o pomoc Boga, a później koronował Maryję na Królową Polski. W twórczości pisarskiej motyw narodu wybranego i umiłowanego przez Boga przybrał najjaskrawsze barwy u Wojciecha Dembołęckiego, który prowadził 27 C.S. Bartnik, Podstawowe idee..., ss

17 Główne mity polskiej myśli badania nad starożytną przeszłością Polski. Wykazywał on w swoim Wywodzie,że Adam i Ewa mówili po polsku i tylko u nas język ten się zachował, gdyż nie braliśmy udziału w budowie wieży Babel, że wśród synów Adama obowiązywała wolna elekcja, że Polacy (to jest Scytowie, lub inaczej Sarmaci) przybyli pod wodzą Polacha, ścigającego potomków Chama, czyli późniejszych Niemców. Dembołęcki stawiał też tezę, że ponad cesarzem i innymi władcami powinien stać każdorazowy król Polski, gdyż jest on zawsze następcą Adama, Noego i Jafeta. Stwierdził też, że gdy w końcu ostatecznie pokonamy Turków, to na powrót przeniesiemy tron Polski do Syrii, skąd ten pochodzi, i znów będziemy rządzić wszystkimi trzema kontynentami 28. Poglądy takie mogą nam dziś wydać się zabawne i faktycznie takimi są. Tylko że mimo dość mocnej krytyki, z jaką Dembołęcki spotkał się po wydaniu swego dzieła, z jednej strony od własnego zakonu franciszkanów, a z drugiej uczonych i intelektualistów, znaleźć można wypływy jego twierdzeń u wielu szanujących się myślicieli tego okresu, takich jak Kołłątaj, a także aprobatę króla Władysława IV 29. Dembołęcki jest co prawda ewenementem, pewnym przykładem megalomanii narodowej, typowej nie tylko dla naszego narodu, ale dość dobrze pokazuje, jak objawiał się u nas fanatyzm religijny. Nie miał on, rzecz jasna, nic wspólnego z tolerancją religijną, którą się tak szczycimy, a którą można by śmiało nazwać kolejnym mitem polskiej myśli społecznej. Mit taki wymagałby jednak szerszego opisu, na który tutaj sobie nie pozwalam 30. Zastanówmy się jednak, czy czasem nie napotykamy tu nowych przejawów schizofrenii narodowej. Nie jestem chyba jedyną osobą zdziwioną ambiwalentnym podejściem Polaków do Kościoła. Z jednej bowiem strony przeciętny Polak stanowczo stwierdza, że jest wierzący (ok. 95%), zaś z drugiej często słychać nazwanie siebie samego wierza cym-niepraktykuja cym. To zupełnie tak samo, jak nazwać siebie osobą religijną, lecz nie uznającą, powiedzmy, dwóch ostatnich przykazań. Nie chcę tutaj oczywiście ani wydrwiwać sposobów, w jakich objawia się wiara Polaków, ani nawoływać do uderzania się w pierś i rewizji własnych poglądów. Pokazuję tylko, ze zachodzi tu jakaś niedostrzegalna sprzeczność. Bowiem albo przyjmuje się jakąś wiarę, albo się tego nie robi. Natomiast wprowadzanie prywatnych obostrzeń prowadzi już do tego, że każdy z nas zaczyna wierzyć w innego Boga, a przynajmniej w Boga inaczej rozumianego. Inny przykład, stosunkowo nowy, to spór, jaki rozgorzał w odniesieniu do wieszania krzyży we włoskich szkołach. Problem dyskutowano szeroko w naszym 28 Obszerne fragmenty Wywodu można znaleźć w: Z. Ogonowski (wyb. i opr.), Filozofia i myśl społeczna w Polsce XVII wieku, cz. I, [w:] idem, 700 lat myśli polskiej, PWN, Warszawa Z. Ogonowski, Z dziejów megalomanii narodowej, [w:] idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, PAN ISIF, Warszawa Czytelnika zainteresowanego tym tematem odsyłam do Ogonowskiego. Zob.: idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, PAN ISIF, Warszawa 1992.

18 18 Marcin Pełka kraju, powołując osoby różnych profesji i wyznań, a ja tymczasem zastanawiałem się, co ma wspólnego problem jakiejś (podkreślmy: jednej) szkoły włoskiej do polskiej wiary w Boga. Zakończenie W artykule niniejszym chciałem naszkicować najważniejsze, z mojego punktu widzenia, mity wypracowywane przez nas na przestrzeni dziejów. W nich wszystkich, a także w tych, których tu nie opisałem, odnaleźć można kilka rysów wspólnych. Najważniejszym będzie tok rozwoju. Wszystkie one wyniknęły albo z niewłaściwej, a dziś zabawnej, recepcji przeszłości, albo też wynikały z jakiejś naglącej potrzeby, a tworzone były dla jakichś doraźnych korzyści. Każdy mit uległ zniekształceniu w wieku XVII i stawał się szkodliwy lub wręcz niebezpieczny. W tym właśnie wieku zatracały one swoje pragmatyczne znaczenie i zaczynały żyć własnym życiem. Starałem się również pokazać, o ile mogłem powoływać się tu na powszechnie znane przykłady, że przynajmniej w szczątkowej lub zmienionej formie trwają one po dziś dzień. Problem mógłby tutaj stanowić sposób, w jaki powołuję się na fakty historyczne, które miały służyć potwierdzeniu moich tez. Owszem, historia rozumiana jako zbiór dat i faktów może być różnie interpretowana przez historię rozumianą jako naukę o dziejach. Ta pierwsza ogranicza się do prezentacji wydarzeń, zaś ta druga, kosztem utraty obiektywności, stara się ukazać pewne procesy dziejowe. Stąd też wprowadzany w innych językach, a u nas nieznany podział na historię i na dzieje. Jak słusznie zauważa Szczepański: Nie sądzę, byhistoriamogłaodkrywaćsens dziejów istniejący obiektywnie, ale może go sobie konstruować zgodnie z wizjami historyków i zgodnie z oczekiwaniami czytelników dzieł historycznych 31. Nauka o dziejach jest więc zawsze zależna od badacza i od czytelnika. Wiele systemów opisujących dzieje, a wśród nich nawet te najpopularniejsze, mogą okazać się z czasem nie tylko nietrafne, lecz nawet śmieszne. Zwłaszcza w obliczu odkrycia nowych faktów historycznych czy nabierania do nich pewnego dystansu wynikającego chociażby z upływu czasu. Jeżeli więc interpretowałem historię, to zawsze starałem się to robić w sposób zdroworozsądkowy, roztrząsając wszelkie za i przeciw, choć nie miałem miejsca, by tok rozumowania prezentować w całości. Temat, który tutaj poruszyłem, z pewnością zasługuje na szerszą prezentację w jakiejś wyczerpującej go książce. Prezentowany przeze mnie zarys miał tylko 31 J. Szczepański, Sens dziejów, sen historii, [w:] red. A. Ajnenkiel, J. Kuczyński, A. Wohl, Sens polskiej historii, A, UW, Warszawa 1990.

19 Główne mity polskiej myśli służyć uświadomieniu tych kilku mitów, które powinniśmy bliżej poznać. Znać bowiem historię, znaczy nie powtarzać błędów, o których ona mówi. I nie chcę tutaj powtarzać wytartych sloganów, typu: historia jest nauczycielka życia, czy historię trzeba znać, bo inaczej będzie się ona powtarzać. Chcęraczej zwrócić uwagę Czytelnika na to, że warto znać pochodzenie niektórych postaw dla nas typowych, które niekoniecznie są słuszne, a na pewno bywały już niebezpieczne dla dobra wspólnego. Kończąc, chcę poddać w wątpliwość tezę Fabrizia Ferrazziego. Pisze on w swoim artykule, że główne, jak to nazwaliśmy, mity upadły wraz z murem berlińskim. Że duchowe przeobrażenie Europy, do którego mieliśmy się przyczynić, nie nadeszło. Zamiast tego kapitalizm wygrał z komunizmem i poszerzył swoje wpływy na terytoria, które były dawniej pod wpływem tego drugiego. Miał to więc być dramat, w którym zagramy główną rolę, zaś wyszło całkiem inaczej. Zostaliśmytupominięci, procesy historyczne potoczyły się innymi torami, a my przekonaliśmy się, jak daleko błądziliśmy 32. Będę jednak stanowczo twierdził, że jest dokładnie odwrotnie. Włoski badacz odznaczył się w tekście doskonałą znajomością polskiej myśli społecznej i filozoficznej, jednak zabrakło mu szerszego oglądu sprawy. Prawda jest bowiem taka, ze nieraz już cięższe doświadczenia historyczne nie zdołały wymusić na nas przysłowiowego przejrzenia na oczy. Wspomnijmy chociaż na misję przedmurza, którazmieniłasięw misję duchowej odbudowy Rosji, czy przekonanie o wspaniałości sarmatyzmu, którego w wielu jednostkach nie osłabiły nawet rozbiory. Prawda jest bowiem taka, że niedocenianie naszej roli w walce z komunizmem stało się po prostu kolejnym wekslem niespłaconym przez Zachód. Jest to taki sam weksel jak ten, gdy nikt nam nie pomógł w trakcie rozbiorów, czy w walce z III Rzeszą. Jak widać, mity te są bardzo odporne na przeczące im, a stale zachodzące wydarzenia historyczne, które ukazują ich mylność. Może właśnie dlatego powinniśmy je lepiej poznać. Inaczej faktycznie historia może zacząć się powtarzać. Główne mity polskiej myśli społecznej i filozoficznej Streszczenie Artykuł niniejszy ma na celu zarysować cztery główne mity polskiej myśli społecznej od czasów ich powstania, aż po dzień dzisiejszy. Są to kolejno: mit Polski jako przedmurza chrześcijaństwa, 32 F. Ferrazzi, Polska historia ze stuletniej perspektywy, [w:] red. J. Skoczyński, Kołakowski i inni, Kraków 1995, ss

20 20 Marcin Pełka szczególnego umiłowania wolności, dostojnego pochodzenia Polaków (najczęściej od Sarmatów), atakże najdoskonalszego podejścia do kwestii wiary. Chodzi w nim o to, by ukazać pochodzenie tych mitów, a także szkodliwość ichpóźniejszych, nowszych form. W podsumowaniu wyrażono pogląd, iż mity te są po dziś dzień aktualnewświadomości zbiorowej Polaków. Słowa kluczowe: sarmatyzm,kościół katolicki, Polska, filozofia, Dembołęcki. The main myths of the Polish social and philosophical idea Summary The point of this article is to show the four main myths of Polish social thought since the time of their apperance to the present day. These include: myth of Poland as a bulwark of Christianity, special affection for freedom, dignified ancestry of the Poles (mostly from Sarmatians) and also the best of all approach to the matter of faith. The article tries to show provenance of these myths, as well as the harmfulness of their newer forms. The conclusion of this work sets a point that these myths are present in the common consciousness of Poles up to this day. Key words: Sarmatism, the Catholic Church, Poland, philosophy, Dembołęcki.