Leksykon socjologii moralności Podstawy teorie badania perspektywy

Transkrypt

1 3 Leksykon socjologii moralności Podstawy teorie badania perspektywy pod redakcją Janusza Mariańskiego

2 Copyright by Janusz Mariański & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: dr hab. Adam A. Szafrański dr hab. Andrzej Tarczyński, prof. UKW Redakcja wydawnicza: Jadwiga Nagły Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Korekta: Anna Zaremba Projekt okładki: Michał Dziadkowiec ISBN KRAKÓW 2015 Zakład Wydawniczy»NOMOS« Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: biuro@nomos.pl;

3 5 Pamięci Profesor Marii Ossowskiej

4 6

5 7 Spis treści Przedmowa Absolutyzm moralny Adamczyk Grzegorz Adamski Franciszek Adiaforyzacja moralna...22 Ambiwalencja moralna...23 Anomia moralna...25 Antropologiczne podstawy moralności...28 Autonomia moralna...33 Autorytet moralny...36 Baniak Józef Bauman Zygmunt Bezład moralny...45 Bezradność moralna...47 Bioetyka...50 Biologiczne podstawy moralności...56 Biznes a moralność...60 Bon ton i moralność...68 Borowik Irena...73 Budzyńska Ewa Anna...75 Chałasiński Józef...76 Ciało jako wartość...79 Cipriani Roberto...85 Czabański Adam...87 Czarnowski Stefan Zygmunt...88 Czeżowski Tadeusz Hipolit...91 Czynniki demograficzne a moralność...93 Dekalog Destrukcja normatywności Detradycjonalizacja Dewiacja moralna Dezinstytucjonalizacja Dialog obywatelski Dogmatyzm etyczny Doktór Tadeusz Grzegorz Doradztwo społeczne/moralne Doświadczenie moralne Dupréel Eugène Durkheim David Émile Dyferencjacja funkcjonalna Dyspozycja etyczna Edukacja i moralność Egoizm Etos Etos robotników Etos światowy a religie Etnografia moralności Etyka Etyka empatyczna Etyka sytuacyjna Eutanazja Event a moralność Fakt moralny Fragmentaryzacja moralności Fundamentalizm religijny i moralny Geneza moralności Globalizacja i moralność Glock Charles Young Godność ludzka Gospodarka i moralność Gurvitch Georges Heretycki imperatyw Heterodoksja religijna i moralna Hobhouse Leonard Trelawny Honor Ideały moralne Indywidualizacja i moralność Inteligencja i moralność Inteligencja moralna...261

6 8 Jacher Władysław Jasińska-Kania Aleksandra Kapitał społeczny i moralność Katecheza i moralność Kiciński Krzysztof Klages Helmut Kompetencje moralne Konflikt moralny Konformizm społeczny Konsens aksjonormatywny Konsens moralny Konsumpcja i moralność Konsumpcjonizm Konwersja moralna Kopka Jolanta Korupcja Kościół katolicki jako instancja moralna. 325 Krzywicki Ludwik Kultura moralna Kultura obyczajowa Kurczewski Jacek Kwestia kulturowa jako przejaw kultury moralnej Le Bras Gabriel Lévi Strauss Claude Lévy-Bruhl Lucien Libiszowska-Żółtkowska Maria Antonina 357 Lojalność Luckmann Thomas Luhmann Niklas Ład moralny Majka Józef Malinowski Bronisław Kasper Mariański Janusz Marksistowska teoria moralności Mauss Marcel Media i etyka Metody socjologii moralności Mielicka-Pawłowska Halina Migracje a wartości i normy Misztal Wojciech Modele badania moralności Modernizacja społeczna a moralność Morale grupowe Moralność kościelna Moralność Moralność chłopów Moralność chrześcijańska Moralność kościelna Moralność pracy Moralność religijna Moralność w czasach finansjalizacji Moralność w społeczeństwie sieci Moralność wzajemnościowa Mózg i moralność Neutralność aksjologiczna Norma moralna Nowa duchowość i moralność Nowe ruchy społeczne i moralność Obyczaj i moralność Oceny moralne Ochocki Andrzej Orientacje moralne Osobowość i moralność Ossowska Maria Panika moralna Parafia jako środowisko wychowania moralnego Parsons Talcott Partycypacja społeczna i moralność Patologie społeczne a moralność Pawełczyńska Anna Pawlik Wojciech Pedagogika moralności Permisywizm moralny Petrażycki Leon Pharo Patrick Piwowarski Władysław Pluralizm moralności Pluralizm społeczno-kulturowy a moralność Podgórecki Adam Polityka i moralność Postawy zasadnicze i celowościowe Pozytywiści warszawscy Praca socjalna i etyka Prawa człowieka i moralność...612

7 9 Prawo i etyka Prawo naturalne Problemy społeczne a moralność Prüfer Paweł Prywatyzacja moralności Psychologia moralności Refleksyjność a moralność Relatywizm moralny Religia i moralność Rodzina i moralność Ryczan Kazimierz Rytuał Sakowicz Tadeusz Mirosław Samobójstwa a moralność Scenariusze przemian moralności Scheler Max Schöllgen Werner Sekularyzacja moralności Simmel Georg Socjalizacja moralna Socjobiologia i moralność Socjologia ciała jako nauka Socjologia grzechu Socjologia medycyny a moralność Socjologia moralności Socjologia moralności a katolicka nauka społeczna Socjologia religii Socjologia zła Socjologiczne typologie moralności Socjologizm moralny Społeczeństwo doznań Społeczeństwo obywatelskie i moralność. 772 Społeczeństwo ryzyka Społeczeństwo samorealizacji Społeczeństwo tradycyjne Sport i moralność Sprawiedliwość społeczna Sroczyńska Maria Agnieszka Stark Rodney Starość i moralność Sumienie Štefaňak Ondrej Sumner William Graham Swadźba Urszula Sztuczne zapłodnienie Sztuka a moralność Szymański Antoni Świadomość moralna Świda-Ziemba Hanna Tabu i moralność Tarczyński Andrzej Technika i wartości Teoria moralności Niklasa Luhmanna Teoria moralności Talcotta Parsonsa Teoria racjonalnego wyboru i moralność. 857 Terroryzm i moralność Tolerancja Utz Arthur Fridolin Walczak-Duraj Danuta Wartość/wartości Wartości moralne Wartości osobowe i społeczne Wartości ostateczne Wartości podstawowe Wartości religijne Wartości uroczyste Weber Max Westermarck Alexander Edward Wiedza i moralność Wielokulturowość i moralność Więzi moralne Więźniowie i moralność Wojsko i moralność Wychowanie moralne Wzór osobowy Zachowania moralne Zaręba Sławomir Henryk Zaufanie Zdaniewicz Witold Zemło Mariusz Znaniecki Florian Witold Życie publiczne i moralność Lista autorów

8 10

9 11 Przedmowa Moralność była bardzo ważnym tematem badawczym od początku powstania socjologii i jest, jednak w znacznie mniejszym zakresie, w obecnych czasach. Od samego początku istnienia socjologii moralności dochodziło i dochodzi jeszcze dzisiaj chociaż sporadycznie do kontrowersji między etyką i teologią moralną a socjologią moralności. Polska socjologia moralności jest znana w świecie głównie dzięki pracom naukowym Marii Ossowskiej i Zygmunta Baumana. W wydanym w Stanach Zjednoczonych w 2013 roku podręczniku socjologii moralności Gabriel Abend zaznaczył, że w 1970 roku w książce Social Determinants of Moral Ideas (Philadelphia 1970) Ossowska nawoływała do szerszego i głębszego zajęcia się socjologią moralności. Abend pozytywnie ocenił jej wkład w ustalanie uwarunkowań społecznych moralności (np. czynniki demograficzne, ekonomiczne, polityczne, wpływ rodziny, ale także czynniki środowiska fizycznego i czynniki biologiczne, np. rasa, płeć). Władysław Piwowarski już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku pisał pozytywnie o socjologii moralności jako nowej subdyscyplinie socjologicznej; pierwszy w KUL podjął wykłady z socjologii moralności i opracował skrypt do swoich wykładów (nie ukazał się on drukiem). Podkreślał, że etyka i socjologia moralności mają odmienny punkt wyjścia, operują różnymi metodami i pod różnymi aspektami zajmują się moralnością. Etyka normatywna podkreśla to, co być powinno, nauki o moralności zajmują się tym, co jest. Socjologia moralności, jako należąca do nauk socjologicznych, nie zamierza eliminować etyki normatywnej, co więcej, może oddać jej ważne usługi, m.in. w zakresie poznania przedmiotu materialnego uprawianej przez nich nauki, tj. moralności. Za Marią Ossowską podkreślał, że socjologia pozwala uchwycić zróżnicowanie ocen i norm moralnych obiegowych w danym środowisku społecznym, uwarunkowania moralności, to, co nazywa się etosem czy fizjonomią moralną grup społecznych. Od Émile a Durkheima ukształtowała się w pełni tradycja wyjaśniania moralności za pomocą czynników społecznych i uznawanie moralności za zjawisko dające się wyprowadzić z warunków społecznych. Przesunięto akcent z potrzeb indywidualnych na potrzeby społeczne, a raczej na najważniejszą z nich, jaką jest potrzeba integracji społecznej. Postrzeganie norm moralnych jako wytworów społecznych oznacza, że społeczeństwo posiada taką moralność, jakiej potrzebuje, a człowiek jest istotą moralną tylko dzięki temu, że żyje w społeczeństwie. Moralność była ważnym faktem społecznym i przedmiotem badań socjologicznych w pracach szkoły socjologicznej Durkheima. W Polsce rozwój socjologii moralności wiąże się z działalnością naukową Marii Ossowskiej. Pragnęła ona zachować postawę badacza faktów z dziedziny moralności, opisując i wyjaśniając to wszystko, co w przekonaniach ludzi należy do dziedziny moralności. Nie uprawiała etyki normatywnej, lecz naukę o moralności, postulując jej programową bezzałożeniowość. W opisowym badaniu moralności chciała rozpoznać faktyczny stan rzeczy, a więc analizować i wyjaśniać panujące w danym środowisku społecznym oceny moralne i obowiązujące normy, ustalić motywy działań zarówno aprobowanych, jak i dezaprobowanych

10 12 PRZEDMOWA w danym środowisku. Nauka o moralności, w tym i socjologia moralności, ogranicza się do opisu, systematyzacji oraz analizy panujących poglądów moralnych i faktycznego postępowania ludzi. Jako dyscyplina opisowa jest wolna od ocen i zaleceń w zakresie moralności. W zasadzie Ossowska nie dążyła do zbudowania jednolitej i spójnej teorii ogólnej w zakresie moralności, lecz raczej do podważania prawomocności teorii już istniejących. Socjologia moralności, jako jeden z działów nauki o moralności, zajmuje się badaniem zjawisk moralnych, czyli rozumienia ocen i uznawanych norm odnoszących się do faktycznie podejmowanych decyzji i postępowania ludzkiego, od strony ich uwarunkowań różnymi czynnikami społecznymi oraz związków zachodzących między zjawiskami moralnymi i innymi. Jeżeli nawet socjologia moralności u Ossowskiej nie została ostatecznie ukonstytuowana, to z pewnością stworzono dla niej, jako odrębnej dyscypliny naukowej, ważne podwaliny, co gwarantowało jej dalszy rozwój. Poprzez swój program nauki o moralności, która nic nie zaleca i niczego nie gani, przyczyniła się do wyraźnego postępu w zakresie badań nad moralnością. Można by nawet powiedzieć, że Leksykon socjologii moralności ma swoje praźródła w pracach socjologicznych Marii Ossowskiej. Socjologia moralności jako nauka empiryczna bada moralność od strony jej społecznego tworzenia się i funkcjonowania (moralność jako społeczny konstrukt), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które składają się na dziedzinę moralności. Diagnozuje społeczne warunki jej rozwoju, zróżnicowania lub regresu. Moralność rozumiana jako zewnętrznie funkcjonujący zespół wartości, norm i wzorów zachowań oraz wewnętrzny składnik indywidualnej świadomości jest empirycznie dostępna i stanowi właściwy przedmiot badań dla socjologii, a także innych dyscyplin empirycznych, np. psychologii. Polska psychologia moralności rozwijała się systematycznie ze zróżnicowaną intensywnością od połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Po okresie szybkiego rozwoju w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, dzięki inspiracjom wynikającym z prac Marii Ossowskiej, w okresie późniejszym poszła częściowo w zapomnienie. To prawda, że literatura socjologiczna powiększała się stopniowo o wiele cennych artykułów i książek, ale brakowało syntetycznych opracowań, straciły na dynamice badania empiryczne. Nowy, ważny etap rozpoczął się od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Ten rozwój obrazują dziesiątki książek i setki artykułów podejmujących problematykę socjomoralną wprost lub w kontekście szerszych problemów badawczych. Ważnym wymiarem nowego rozwoju socjologii moralności była ekspertyza opracowana w ramach prac Komitetu Socjologii PAN (Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, red. Janusz Mariański, Kraków 2002), sympozja i konferencje poświęcone socjologicznej problematyce moralnej oraz publikacje wygłoszonych referatów, grupy tematyczne na Ogólnopolskich Zjazdach Socjologicznych, Sesja Plenarna pt. Wartości w czasie kryzysów na XV Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Szczecinie w 2013 roku, księgi jubileuszowe poświęcone nestorom polskiej socjologii moralności. Warto jeszcze podkreślić, że w latach istniała w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II Katedra Socjologii Moralności (obecnie Katedra Socjologii Prawa i Moralności). W Uniwersytecie Łódzkim istnieje i działa bardzo dynamicznie Katedra Socjologii Polityki i Moralności, w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego Katedra Socjologii Moralności i Aksjologii Ogólnej. Polska socjologia moralności jest dyscypliną naukową teoretycznie i badawczo na tyle rozwiniętą być może najbardziej w Europie że inicjatywa wydania Leksykonu socjologii

11 moralności była nie tylko możliwa, ale i realna. Włączyło się w nią wielu socjologów pracujących niemal we wszystkich ośrodkach akademickich w kraju. Autorami haseł jest 87 pracowników naukowych, głównie socjologów, ale i psychologów, pedagogów, filozofów, religioznawców i teologów reprezentujących różne podejścia teoretyczne, metodologiczne i empiryczne w badaniach nad moralnością. Różnią się oni zarówno warsztatem badawczym, przyjmowanymi teoriami, definiowaniem podstawowych pojęć, interpretacją i wyjaśnianiem złożonych zjawisk moralnych. Dobór autorów haseł reprezentujących pozasocjologiczne dyscypliny naukowe gwarantuje wieloaspektowe ujęcie problematyki socjomoralnej, poszerza niekiedy w sposób znaczący ujęcie stricte socjologiczne o nowe treści, a korzystającym z tej publikacji czytelnikom daje możliwość zaznajomienia się ze zróżnicowanymi wyjaśnieniami problematyki moralnej. Leksykon socjologii moralności zawiera kilkaset haseł. Każde z nich pełni rolę klucza, umożliwiającego dotarcie do poznania innych pojęć i teorii oraz zróżnicowanych społecznych wymiarów moralności. W hasłach rzeczowych skoncentrowano się głównie na problemach z zakresu socjologii moralności. Można je podzielić na kilka grup: a) definiowanie podstawowego przedmiotu badań socjologicznych, jak moralność, wartości, normy i oceny moralne, wzory osobowe, więzi (relacje) moralne, ideały etyczne, zachowania moralne; b) kluczowe kategorie pojęciowe służące interpretacji zjawisk moralnych, jak absolutyzm moralny, godność ludzka, permisywizm i relatywizm moralny, dewiacje moralne, indyferentyzm moralny, etos, ład moralny, zaufanie moralne, anomia moralna, zło; c) socjologiczne teorie moralności i założenia metodologiczne, jak socjologia moralności jako subdyscyplina socjologiczna, biologiczne podstawy moralności, funkcjonalne teorie moralności, teoria racjonalnego wyboru, chrześcijańska teoria moralności, marksistowska teoria moralności, personalistyczna socjologia moralności, katolicka nauka społeczna a socjologia moralności, psychologia i pedagogika moralności, scenariusze przemian moralności, modele badania moralności, metody badań socjologii moralności; d) życie społeczne i moralność oraz związane z tym różnorodne zjawiska, jak detradycjonalizacja, dezinstytucjonalizacja, prywatyzacja, duchowość, terroryzm, wielokulturowość, tolerancja, kryzysy w biznesie i finansach, prospołeczność i egoizm; e) relacje między moralnością a różnymi działami życia społecznego, jak gospodarka, sztuka, media, edukacja, praca, polityka oraz relacje między instytucjami społecznymi i moralnością, jak rodzina, prawo, religia, wojsko, życie publiczne. Hasła osobowe odnoszą się do najbardziej znaczących socjologów zachodnich, ze szczególnym uwzględnieniem klasyków socjologii moralności i ich współczesnych kontynuatorów oraz polskich socjologów moralności ze stopniem doktora habilitowanego. Biogramy uczonych ukazują drogi ich kariery naukowej oraz najważniejsze publikacje, z których wiele weszło do kanonu lektur socjologicznych. Tworzą one również swoistą minihistorię socjologii moralności w Polsce i w świecie. W opracowaniu nie znalazły się biogramy niektórych socjologów zachodnich i polskich, ponieważ nie zostały one w odpowiednim czasie przesłane do Redakcji. Zapewne zostaną one uwzględnione we wznowionym wydaniu Leksykonu. Dodana do haseł rzeczowych i osobowych literatura przedmiotu dokumentuje stan wiedzy światowej i polskiej socjologii moralności. Hasła osobowe i rzeczowe zawierają bogactwo materiału zawartego na blisko stronach wydruku komputerowego. Jeżeli nawet poziom naukowy poszczególnych haseł jest 13

12 14 PRZEDMOWA nieco zróżnicowany, to nie ulega wątpliwości, że publikacja ta jest oryginalna w polskim piśmiennictwie naukowym, a także o ile mi wiadomo niemająca odpowiednika w zagranicznej literaturze socjologicznej. Dotychczas bowiem zagadnienia i pojęcia właściwe socjologii moralności były umieszczane w książkach i artykułach poświęconych socjologii moralności, lub ubocznie w kompendiach, encyklopediach czy słownikach socjologii ogólnej. Leksykon socjologii moralności dobrze koresponduje z Leksykonem socjologii religii (Warszawa 2004) i Leksykonem pedagogiki religii (Warszawa 2007). Leksykon socjologii moralności jest dziełem zbiorowym, w którym fantazja twórcza, temperament naukowy, osobiste opcje i preferencje nadają nie tylko autorski koloryt opracowanym hasłom, ale i tłumaczą pewne dysproporcje pomiędzy poszczególnymi hasłami (hasła krótkie i rozbudowane). Opracowanie haseł ma charakter wielowymiarowy, zarówno od strony treściowej, jak i metodologicznej. Pomaga właściwie zrozumieć, interpretować i wyjaśniać moralność zmieniającą swoje formy i miejsce w społeczeństwie. Systematyzuje ono dotychczasową refleksję socjomoralną i wzmacnia status socjologii moralności na gruncie polskim, jako nauki autonomicznej od strony teoretycznej i metodologicznej. Leksykon jest adresowany nie tylko do socjologów, ale i do reprezentantów pokrewnych dziedzin naukowych, także do tych wszystkich, którzy interesują się problematyką moralną i etyczną, moralnością jako zjawiskiem indywidualnym i społecznym, oddziaływaniem społeczeństwa na moralność i moralności na społeczeństwo, lub jeszcze szerzej do wszystkich, którzy przejawiają w swoim myśleniu i działaniu zainteresowania moralne. Być może trafi on zarówno do bibliotek naukowych, jak i publicznych oraz prywatnych. Można wyrazić pragnienie, by Leksykon przyczynił się do popularyzacji socjologii moralności, która, choć nie jest dyscypliną naukową na dorobku, jednak nie jest dobrze znana wśród socjologów czy reprezentantów innych nauk społecznych. Być może stanie się on inspiracją i zachętą do zintensyfikowania badań empirycznych nad moralnością w szybko zmieniającym się społeczeństwie polskim. Redaktor Leksykonu dokonał doboru haseł, korzystając z konsultacji kilku znaczących polskich socjologów. Z pewnością dobór ten nie jest ani zamknięty, ani kompletny, może być on uzupełniony innymi hasłami, być może niektóre z zamieszczonych w nim haseł są zbędne lub niekonieczne. Z pewnością należałoby poszerzyć listę haseł osobowych. Socjologia moralności jest dyscypliną naukową rozwijającą się, pojawiają się w niej wciąż nowe zagadnienia. Zwiększa się dynamicznie sektor badań empirycznych. Zmienia się społeczeństwo, zmienia się także funkcjonująca w jego ramach moralność, wciąż pojawiają się nowe dylematy moralne w niepewnym i ambiwalentnym świecie współczesnym. Zespół redaktorski będzie wdzięczny za wszelkie uwagi będące pomocą w opracowaniu nowej wersji Leksykonu. Redaktor Leksykonu socjologii moralności wyraża w imieniu własnym i zespołu autorów haseł serdeczne podziękowanie Dyrektorowi Zakładu Wydawniczego NOMOS, prof. dr hab. Irenie Borowik za życzliwe wsparcie inicjatywy wydania Leksykonu oraz pracownikom Zakładu Wydawniczego NOMOS za profesjonalizm i szczególne zaangażowanie w redakcyjne opracowanie całości. Leksykon dedykujemy Profesor Marii Ossowskiej, która stworzyła polską socjologię moralności i przyczyniła się do jej rozwoju oraz pozycji w światowej socjologii moralności. Janusz Mariański Lublin, lipiec 2015