Moralność w kontekście społecznym

Transkrypt

1

2 Moralność w kontekście społecznym

3 Janusz Mariański Moralność w kontekście społecznym NOMOS

4 2014 Copyright by Janusz Mariański & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz, Uniwersytet Śląski dr hab. Mariusz Zemło, prof. KUL Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz Projekt okładki: Joanna Tokarczyk ISBN KRAKÓW 2014 Zakład Wydawniczy»NOMOS« Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: biuro@nomos.pl;

5 Spis treści Wstęp (Marek Marczewski)... 7 Wprowadzenie Socjologia moralności Socjologia moralności a inne nauki Człowiek podmiot moralności Moralność Komponenty moralności Czynniki kształtujące życie moralne Świat przemian wartości moralnych Scenariusze przemian wartości moralnych w społeczeństwie Dwa modele badania moralności Dekalog i sumienie / Norma obiektywna i subiektywna Absolutyzm, permisywizm i relatywizm moralny, autorytety moralne i wzory osobowe Godność wartość uniwersalna i relatywna Prawda jako wartość moralna Prospołeczność Wolność

6 Socjolog moralności kim jest? Słownik Nota bibliograficzna Indeks haseł zamieszczonych w słowniku Summary

7 Wstęp Postawy i zachowania moralne w społeczeństwie ponowoczesnym podlegają znaczącym zmianom, które po części znajdują swój wyraz w określeniach próżni moralnej, kryzysu moralnego, anomii moralnej, dezintegracji, dezorientacji czy destandaryzacji moralnej, relatywizmie lub permisywizmie moralnym. Staje się faktem, że moralność powiązana z religią tak historycznie, jak i empirycznie, systematycznie traci coraz bardziej swój związek: Procesy sekularyzacji i pluralizacji społeczno-kulturowej sprawiają, że religia i moralność tworzą coraz bardziej odrębne systemy regulacji ludzkich zachowań 1. Prowadzi to niewątpliwie do traktowania moralności jako relatywnie spójnego zbioru wyobrażeń o tym, co jest słuszne, a co nie, do wyobrażeń o przyzwoitym życiu, które wprowadzają ludzkie działanie poza doraźne zaspokajanie pragnień i wymogów chwili, a nawet wyznaczania ścieżki do osiągnięcia fundamentów ładu społecznego z jednej strony 2, a z drugiej moralności religijnej/kościelnej, stanowiącej wyraz miłości Boga do człowieka. W socjologii postawy i zachowania moralne są traktowane jako jeden z parametrów religijności. Ponad sto lat temu w zakresie socjologii wyodrębniono dwie dyscypliny szczegółowe, a mianowicie socjologię religii i socjologię moralności. Wprawdzie dążenia, które towarzyszyły procesowi ich emancypacji (autonomii), tkwiły korzeniami w nurcie oświecenia, to jednak na polu nauki znaleziono z czasem metodę badań tych rzeczywistości życia społecznego. Po ukazaniu się opracowania Podstawowe pojęcia socjologii religii w eksplikacji ks. Janusza Mariańskiego (Lublin 2013) i jego życzliwym przyjęciu, postanowiliśmy przedstawić obecny tekst, traktując go jako drugą część tryptyku naukowej refleksji wybitnego dydaktyka, naukowca i jednego z nielicznych duchownych, nie tylko przedstawiciela socjologii moralności, ale współtwórcy i propagatora tej dyscypliny wiedzy. 1 J. Mariański. Moralność religijna jako przedmiot badań socjologicznych. W: Socjologia życia religijnego w Polsce. Red. S. H. Zaręba. Warszawa 2009 s Por. T. Luckmann. Komunikacja moralna w nowych społeczeństwach. W: Współczesne teorie socjologiczne. T. 2. Red. A. Jasińska-Kania [i in.]. Warszawa 2006 s

8 Ksiądz Profesor Mariański w zakresie socjologii moralności jest nie tylko autorem polskiej bibliografii socjologii moralności za lata , artykułów 4 lub podręczników z tego zakresu 5, lecz także podejmuje badania nad szczegółowymi zagadnieniami tej dziedziny nauki, a mianowicie: bezrobociem jako problemem społecznym i moralnym 6, wartościami prospołecznymi i egoistycznymi 7, sensem życia w świadomości młodzieży szkolnej 8, etosem pracy w różnych kategoriach społeczno-zawodowych 9, wartościami moralnymi w świadomości młodzieży 10, prawdą jako wartością moralną 11, rodziną i jej przemianami 12, własnością jako 3 J. Mariański. Socjologia moralności wprowadzenie i bibliografia prac polskich Poznań-Warszawa 1986; zob. także: J. Mariański, Z. Narecki. Socjologiczne problemy moralności. Wybór bibliograficzny za lata ŻKat 8:1989 nr 7/8 s (Skróty, prócz zaznaczonych w tekście, na podstawie: J. Warmiński. Skróty bibliograficzne z zakresu nauk humanistycznych. Cz. 1. Lublin 2013). 4 Jest ich bardzo dużo. Tu podajemy niektóre: J. Mariański. Nauka o moralności Marii Ossowskiej w opinii środowisk katolickich. Principia 4: 2006 s ; tenże. Moralność jako fakt społeczny. W: Moralność współczesnego społeczeństwa polskiego. Red. J. Baniak. Poznań 2008 s ; tenże. Adam Podgórecki jako socjolog moralności. W: Idee naukowe Adama Podgóreckiego. Red. J. Kwaśniewski, Jan Winczorek. Warszawa 2009 s ; tenże. Kontrowersje wokół relacji religii i moralności tożsamość czy rozdział? UGd 21:2009 nr 1/2 s ; tenże. Religijność i moralność w różnych kontekstach społeczno-kulturowych. W: Metodologia i problematyka socjologii moralności. Red. J. Baniak. Poznań 2009 s J. Mariański. Wprowadzenie do socjologii moralności. Lublin 1989; tenże. Moralność w procesie przemian. Szkice socjologiczne. Warszawa 1990; tenże. Socjologia moralności. Lublin J. Mariański. Kościół wobec bezrobocia. SChr 6:1999 nr 1 s ; tenże. Bezrobocie jako problem społeczny. UGD 13:2001 s ; tenże. Indywidualne i społeczne skutki bezrobocia. W: Wyzwania współczesnego doradztwa zawodowego. Materiały konferencyjne Lublin 3 czerwca Red. E. Żerel, M. Jedynak. Lublin 2005 s J. Mariański. Prospołeczność w społeczeństwie polskim. Ideały i rzeczywistość. StP 2:1987 s J. Mariański. Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej. Lublin 1998; tenże. Sens życia wartości religia. Studium socjologiczne. Lublin J. Mariański. Etos pracy rozpad i szanse rekonstrukcji. W: Praca nad pracą. Kongres Pracy we Wrocławiu. Red. G. Balkowska [i in.]. Wrocław 1996 s ; tenże. Praca w nauczaniu społecznym Kościoła katolickiego. Humanizacja Pracy 2009 nr 6 s J. Mariański. Kondycja religijna i moralna młodych Polaków. Kraków 1991; tenże. Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomości maturzystów. Lublin 1995; tenże. Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne. Lublin 2001; tenże. Przemiany moralności polskich maturzystów w latach Studium socjologiczne. Lublin J. Mariański. Społeczeństwo i moralność. Studia z katolickiej nauki społecznej i socjologii moralności. Tarnów 2008; tenże. Prawda jako wartość moralna w życiu społecznym. W: Scripturae Lumen. Biblia i jej oddziaływanie: Prawda was wyzwoli. Red. A. Paciorek. Tarnów 2012 s J. Mariański. Między sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne w świadomości młodzieży szkół średnich. Lublin 2003; tenże. Kondycja moralna polskiej rodziny. W: Solidarni z rodziną. Red. Cz. Murawski. Sandomierz 2006 s ; tenże. Małżeństwo i rodzina w świadomości młodzieży maturalnej stabilność i zmiana. Toruń

9 wartością moralną 13. Dlatego pomysł zebrania jego refleksji nad moralnością, która wyraża się w wielu rozmaitych formach i kształtach, bo jest zinstytucjonalizowana, jak i wymykająca się instytucjonalnym zaszeregowaniom (moralność zindywidualizowana, sprywatyzowana), poddana opisowi i prognozowaniu, wraz z dążeniem do sformalizowania modeli przemian moralności, okazuje się nie tylko interesujący, ale i potrzebny dla studentów medycyny, socjologii czy teologii, a przede wszystkim niezbędny w zbawczej posłudze Kościoła (duszpasterstwie). Każde z opracowanych zagadnień zostało opatrzone właściwą bibliografią oraz wyjaśnieniem terminów zamieszczonych w Słowniku, by ułatwić łatwe przyswojenie treści. Publikacja zawierająca węzłowe problemy socjologii moralności została sporządzona na podstawie materiału zgromadzonego w tekstach Księdza Profesora Mariańskiego. Wykaz bibliograficzny jest odnotowany w nocie bibliograficznej. W przedłożonych opracowaniach tematycznych Czytelnik spotka się z odsyłaczami, które kierują do haseł szczegółowych. Zostały one zebrane w Słowniku. Wyrazy wpisane w tekst pismem półgrubym informują, że są one tematami opracowań składających się na treść książki. Marek Marczewski 13 J. Mariański. Postawy wobec własności społecznej i prywatnej w społeczeństwie polskim. ŻKat 6:1987 nr 5 s ; A. Grad, J. Mariański, R. Szwed. Własność jako wartość. W: Własność jako odpowiedzialność. Publikacja pokonferencyjna. Red. K. Czachorowski. Lublin 2010 s

10

11 Wprowadzenie Obserwujemy nieustanny proces specjalizacji i fragmentaryzacji w nauce, który polega na stopniowym wyodrębnianiu się nowych subdyscyplin naukowych, ogniskujących swoje zainteresowania wokół określonych problemów oraz uzyskujących teoretyczną i metodologiczną promocję. Pojawienie się nowych subdyscyplin, działów i specjalności jest swoistym znakiem czasu w nauce współczesnej. Tendencje specjalistyczne wydają się w dalszym ciągu narastać także w naukach społecznych. Zaznaczają się przekształcenia zmierzające do ponaddyscyplinarnej czy międzydyscyplinarnej integracji, co Piotr Sztompka określa jako burzenie murów i przekraczanie granic. Obie te tendencje nie przeczą sobie, są do pewnego stopnia komplementarne 14. Psychologia, psychologia społeczna, socjologia, pedagogika, politologia i inne szczegółowe subdyscypliny naukowe wypracowały własne problemy, teorie, metody i techniki badawcze. Normatywne nauki o człowieku nie stały się w ten sposób zbędne, ale ubogaciły się o nowe, empiryczne widzenie człowieka, jego postaw i działań. Socjologia, podobnie jak psychologia, rozpoczyna swój samodzielny start w drugiej połowie XIX wieku, uwalniając się stopniowo od filozofii, wypracowując własny przedmiot i metodę badań naukowych. Zagadnienia moralne o charakterze socjologicznym, które implicite można było odnaleźć wcześniej w filozofii prawa i w filozofii moralności, przekształcają się w odrębną dziedzinę wiedzy, należą do opisowych nauk o moralności. Socjologia analizuje strukturę społeczną działań moralnych, wskazuje na empiryczne przyczyny kształtowania się określonych form współżycia i współdziałania ludzi. Także wartości i normy, które współokreślają ludzkie działania, bada w sposób analityczno-deskryptywny, nie zaś normatywny, czyli jako pewną obiektywną rzeczywistość. Moralność będąca przedmiotem socjologii jest mówiąc językiem socjologii wiedzy rzeczywistością społecznie konstruowaną. 14 P. Sztompka. Współczesna socjologia wśród innych nauk społecznych: burzenie murów i przekraczanie granic. W: Władza, naród, tożsamość. Studia dedykowane Profesorowi Hieronimowi Kubiakowi. Red. K. Gorlach, M. Niezgoda, Z. Seręga. Kraków 2004 s

12 Socjolog bada wzajemne związki tych zjawisk i ich rozwój. Określenie wpływu środowiska społecznego na moralność jest pierwszorzędną i niewątpliwie największą przysługą, jaką socjologia może oddać normatywnym naukom o moralności 15. Przedmiotem naszych zainteresowań jest socjologia moralności, zwana niekiedy socjologią obyczajów. Jako nauka empiryczna bada moralność od strony jej społecznego tworzenia się i funkcjonowania (moralność jako społeczny konstrukt), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które składają się na dziedzinę moralności. Diagnozuje społeczne warunki jej rozwoju, zróżnicowania lub regresu. Moralność rozumiana jako zewnętrznie funkcjonujący zespół wartości, norm i wzorów zachowań oraz wewnętrzny składnik indywidualnej świadomości jest empirycznie dostępna i stanowi właściwy przedmiot badań dla socjologii, a także innych dyscyplin empirycznych (na przykład psychologii). Poza zasięgiem jej zainteresowań pozostaje wpływ czynników nadprzyrodzonych na działania moralne jednostek i grup społecznych. Socjolog nie potrafi sformułować jakichkolwiek twierdzeń dotyczących kwestii teologicznych. Nie odpowiada na pytanie, skąd ostatecznie wzięła się moralność oraz na czym polega jej istota. Problemy te stanowią domenę innych nauk, zwłaszcza filozofii moralności. Socjologia moralności pełni funkcje diagnostyczno-wyjaśniające, a nie doradcze czy normatywne. Opisuje zmienność moralności, a także pewne elementy stałe, występujące w moralnościach odmiennych kultur i w różnych okresach historycznych. Koncentruje się na moralności i jej relacjach z innymi dziedzinami życia społecznego. Socjologia jako nauka empiryczna nie może nikogo pouczać, jak powinien on działać, lecz tylko jak faktycznie działa i w pewnym sensie jak chce działać; zajmuje się empirycznym, a nie normatywnym znaczeniem ludzkich działań. W socjologicznym modelu wyjaśniającym wartości, normy i działania moralne są rozpatrywane od strony ich zaistnienia, funkcjonowania i uwarunkowania, nie zaś od strony ich normatywnej obowiązywalności. Wskazuje się na pewne fakty (na przykład stosunki społeczne, systemy polityczne, zaangażowania religijne, doświadczenia z wczesnego dzieciństwa), które tłumaczą moralność jako rzeczywistość faktyczną. Jeżeli socjologia wykracza poza to, co empiryczne, potrzebuje pomocy nauk normatywnych, szczególnie etyki. Mimo że socjologia moralności wzbudzała nieufność w kręgach katolickich ze względu na nadany jej kierunek rozważań w formie socjologizmu etycznego (moralność tylko jako fakt społeczny), to jednak już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych niektórzy etycy katoliccy odnosili się z aprobatą do socjologicznych, psychologicznych i historycznych badań nad moralnością. Etyka normatywna, rozumiana jako metodycznie uporządkowany zespół uzasadnionych twierdzeń o tym, jak należy postępować, by życie ludzkie było zgodne z właściwym jego 15 H. Leclercq. Du droit naturel à la sociologie. Vol Paris 1960 vol. 1 s

13 celem 16, potrzebuje nauk o moralności do pełniejszego uzasadnienia niektórych przesłanek w rozumowaniu etycznym. Dialog etyków z empirykami może przyczynić się do rozbudowy i unowocześnienia etyki normatywnej w tym znaczeniu, że rozszerzy jej horyzonty i umożliwi pełniejsze rozwiązanie pewnych nowych problemów moralnych, wobec których etyka normatywna była dość bezradna 17. W Polsce socjologia moralności wiąże się nierozerwalnie z nazwiskiem Marii Ossowskiej ( ), która sformułowała i realizowała program tak zwanej nauki o moralności, czyli nauki o zjawiskach uważanych za moralne. Program ten, zarysowany w klasycznym dziele Podstawy nauki o moralności (Warszawa 1947), zawiera trzy działy systematycznych i podstawowych zagadnień: (1) refleksję nad charakterem ocen i norm, nad odrębnością ocen i norm moralnych od innych oraz nad sposobami ich uzasadnień (teoria i metodologia badań nad moralnością); (2) zagadnienia psychologii moralności z rozróżnieniem działów szczegółowych; (3) zagadnienia socjologii moralności. Program socjologii moralności zarysowany w Podstawach nauki o moralności, obejmujący usystematyzowanie pojęć moralnych ważnych dla socjologii, ustalenie środowiskowych zjawisk moralnych i innych oraz rozwój moralny grup społecznych, został zrealizowany w jej kolejnej pracy Socjologia moralności. Zarys zagadnień (Warszawa 1963). Według Władysława Piwowarskiego nikt dotychczas nie przedstawił tak całościowego programu badań nad moralnością w aspekcie socjologicznym. Socjologia moralności Marii Ossowskiej jest pewną teoretyczną próbą uprawiania socjologii moralności i stanowi nowość nie tylko w nauce krajowej, ale i światowej 18. Po okresie szybkiego rozwoju w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia polska socjologia moralności poszła częściowo w zapomnienie. Brakuje nowego syntetycznego opracowania zagadnień moralnych z perspektywy socjologicznej. Cenny skrypt pod redakcją Krzysztofa Kicińskiego Socjologia moralności (Warszawa 1984) zawiera omówienie poglądów i stanowisk kilku znaczących socjologów moralności. Ważne są inne teoretyczne opracowania tego autora, jak: Sytuacje zagrożenia a przemiany idei moralnych (Warszawa 1990), Młodzież wobec problemów polskiej demokracji (Warszawa 2001) i Orientacje moralne. Próba systematyzacji (Warszawa 1998). W latach dziewięćdziesiątych opublikowano w języku polskim kilka ważnych dla socjologii moralności prac Zygmunta Baumana. Są to między innymi: Dwa szkice o moralności ponowoczesnej (Warszawa 1994), Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna (Warszawa 1995), Globalizacja i co z tego wynika (Warszawa 2000), Ponowoczesność jako źródło cierpień (Warszawa 2000). 16 F. Bednarski. O empiryczne podstawy etyki normatywnej. Roczniki Filozoficzne 5:1955/1957 nr 4 s Tamże, s W. Piwowarski. Socjologia moralności. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 13:1966 nr 3 s

14 Ważne są prace Jolanty Kopki dotyczące dyspozycji etycznej i postrzegania moralnego 19, Wojciecha Pawlika o grzechu 20, Rafała Boguszewskiego o relacjach religijności i moralności 21, Ireny Borowik i Tadeusza Doktóra o pluralizmie religijnym i moralnym 22, Leona Smyczka o wartościach moralnych młodzieży licealnej 23, Józefa Baniaka o świadomości religijnej i moralnej młodzieży gimnazjalnej 24, Urszuli Swadźby o wartościach społeczności śląskich 25, Grzegorza Adamczyka o moralności i konsumpcji 26, Janusza Mariańskiego o przemianach moralnych w społeczeństwie polskim 27, Sławomira H. Zaręby o dynamice świadomości religijno-moralnej młodzieży 28, Mirosława Rewery o autorytetach w świadomości młodzieży licealnej 29, Tadeusza Sakowicza o systemach normatywnych w świadomości osób uwięzionych 30, Onderja Štefaňka o wartościach moralnych maturzystów słowackich 31, Ewy Budzyńskiej o ładzie moralnym 32, Cezarego Kostro o teorii moralności Niklasa Luhmanna 33, Mariana Zemło o systemie aksjonormatywnym w szkole 34. Na- 19 J. Kopka. Społeczny wymiar postrzegania moralnego. Studium socjologiczne. Łódź W. Pawlik. Grzech. Studium z socjologii moralności. Kraków R. Boguszewski. Religijność i moralność w społeczeństwie polskich: zależność czy autonomia? Studium socjologiczne. Toruń I. Borowik, T. Doktór. Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Raport z badań. Kraków L. Smyczek. Dynamika przemian wartości moralnych w świadomości młodzieży licealnej. Studium panelowe. Lublin J. Baniak. Między buntem i sprzeciwem a potrzebą akceptacji i zrozumienia. Kryzys tożsamości osobowej a świadomość religijna i moralna młodzieży gimnazjalnej. Studium socjologiczne. Kraków U. Swadźba. Wartości pracy, rodziny, religii ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium społeczności śląskich. Katowice G. Adamczyk. Moralność i konsumpcja we współczesnym społeczeństwie polskim. Studium socjologiczne. Lublin 2013; tenże. Wartości społeczne w świadomości młodzieży niemieckiej i polskiej. Studium socjologiczne. Lublin J. Mariański. Moralność w procesie przemian. Studium socjologiczne. Warszawa 1990; tenże. Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomości maturzystów. Lublin 1995; tenże. Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne. Lublin 2001; tenże. Przemiany moralności polskich maturzystów w latach Studium socjologiczne. Lublin 2011; J. Mariański, W. Zdaniewicz. Wartości religijne i moralne młodych Polaków (raport z badań ogólnopolskich). Warszawa S. H. Zaręba. Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży w warunkach przemian ustrojowych w Polsce ( ). Warszawa M. Rewera. Autorytety w świadomości młodzieży licealnej. Stalowa Wola T. Sakowicz. Systemy normatywne w świadomości osób uwięzionych. Studium socjopedagogiczne. Kraków O. Štefaňek. Wartości moralne maturzystów słowackich. Lublin E. Budzyńska. Ład moralny w zmieniającym się społeczeństwie. Socjologiczne studium wartości moralnych mieszkańców Katowic. Katowice C. Kostro. Funkcjonalna teoria moralności Niklasa Luhmanna. Kraków M. Zemło. Szkoła w stanie agonii. Białystok 2006; tenże. Między szkołą a domem. Konteksty socjalizacyjne młodzieży szkół ponadpodstawowych. Lublin

15 leży także wspomnieć o wydaniu polskiej bibliografii socjologii moralności za lata oraz ekspertyzie Komitetu Socjologii PAN Kondycja moralna społeczeństwa polskiego 36. W pierwszej dekadzie XXI wieku opublikowano kilka interesujących prac zbiorowych dotyczących różnych problemów moralnych w życiu społecznym 37. Wydanie niniejszej książki poprzedziły dwie prace autora. Pierwsza to Wprowadzenie do socjologii moralności (Lublin 1989), będąca owocem własnych przemyśleń i lektur, składała się z kilku wyraźnie wyodrębnionych części. W rozdziale pierwszym omówiono podstawowe problemy teoretyczne i metodologiczne związane z historycznym rozwojem socjologii moralności jako odrębnej dyscypliny socjologicznej. W drugim przedstawiono ogólną problematykę socjologii moralności (przedmiot i cel). W rozdziale trzecim omówiono związek socjologii moralności z innymi naukami zajmującymi się badaniem moralności (autonomiczność oraz zależność wobec dyscyplin pokrewnych). W rozdziale czwartym zajęto się tematem metod badań stosowanych w socjologii moralności. W kolejnych trzech poświęcono wiele miejsca socjologicznej koncepcji moralności, wartościom, normom i ocenom moralnym oraz ich uwarunkowaniom społecznym. W rozdziale ostatnim (ósmym) przedstawiono psychologiczne i socjologiczne typologie moralności. Całość materiałów można traktować jako prolegomena do socjologii moralności, na podstawie której można wyrobić w sobie podstawową orientację w przedmiocie i zakresie badań tej gałęzi wiedzy naukowej. Po upływie piętnastu lat przedstawiłem drugą pracę, nowy podręcznik Socjologia moralności (Lublin 2006), o walorze akademickim, zachowując zasadniczy plan i główne tezy Wprowadzenia do socjologii moralności. Obecne wydanie 35 J. Mariański. Socjologia moralności wprowadzenie i bibliografia prac polskich Poznań Warszawa Kondycja moralna społeczeństwa polskiego. Red. J. Mariański. Kraków Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków w jednoczącej się Europie. Red. A. Jasińska- -Kania. Warszawa 2012; Wartości, postawy i więzi moralne w zmieniającym się społeczeństwie. Red. J. Mariański, L. Smyczek. Kraków 2008; Moralne dylematy Polaków w ponowoczesności. Wybrane problemy. Red. A. Maksymowicz. Kraków 2009; Moralność współczesnego społeczeństwa polskiego. Założenia i rzeczywistość. Red. J. Baniak. Poznań 2008; problemy współczesnej demokracji i moralności. Red. J. Kopka, G. Matuszak. Łódź 2010; Wartości i postawy młodzieży polskiej. T Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2009; Etyka a moralność. Aksjonormatywny kontekst współczesnej pracy i wybranych zawodów. Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2010; Przemiany wartości i stylów życia w ponowoczesności. Red. J. Daszykowska, M. Rewera. Warszawa 2010; Style życia, wartości, obyczaje. Stare tematy, nowe spojrzenia. Red. A. Jawłowska, W. Pawlik, B. Fatyga. Warszawa 2012; Ład czy bezład moralny ku społeczeństwu bez moralności. Red. J. Mariański, D. Walczak-Duraj. Łódź 2012; Wartości i ich przemiany. Red. A. Pawełczyńska. Warszawa 1992; Wartości etyczne w kampaniach wyborczych 2005 roku. Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2006; Labor czy opus? Socjopedagogiczne konteksty ludzkiej pracy. Red. P. Prüfer. Zielona Góra 2012; Bóg, szatan, grzech. Studia socjologiczne. T. 2: Dzieje grzechu. Obszary grzechu. Red. J. Kurczewski. Kraków

16 książki Moralność w kontekście społecznym niesie ze sobą nowy sposób ujęcia zagadnień stanowiących trzon niezbędnych materii w zakresie socjologii moralności, pomnożony o kwestie szczegółowe, opracowane przez mnie wcześniej w publikacjach książkowych i artykułach (Nota bibliograficzna), a przede wszystkim wzbogacone przemyśleniami moich Mistrzów oraz Koleżanek i Kolegów. Janusz Mariański