Granice nieruchomości

Transkrypt

1

2 Granice nieruchomości i sposoby ich ustalania Dariusz Felcenloben Wydanie 1 Warszawa 2011

3 Opracowanie redakcyjne: Hanna Czerniewska, Joanna Tchorek Redakcja techniczna: Małgorzta Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa, tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów Wprowadzenie CZĘŚĆ PIERWSZA Dawne procesy graniczne ROZDZIAŁ I. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości i metodach dokumentowania ich przebiegu Formowanie się pojęcia granic własności Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości gruntowych Zasady procesowe rozstrzygania sporów granicznych w prawie rzymskim Uwagi ogólne Rozpoczęcie procesu Postępowanie in iure Postępowanie apud iudicem Zakończenie sporu Środki prawne i egzekucja wyroku O wybranych procedurach przenoszenia praw do nieruchomości powiązanych z koniecznością wydania i okazania granic sprzedawanych nieruchomości ROZDZIAŁ II. Procesy graniczne w dawnej Polsce Początki kształtowania się prawa granicznego w Polsce Uwagi ogólne Sposoby oznaczania granic własności ziemskich Sposoby rozstrzygania sporów granicznych Organizacja sądownictwa w sprawach granicznych Przebieg procesu sądowego w sprawie granicznej Okres zastępowania prawa zwyczajowego prawem stanowionym Uwagi ogólne Formowanie się norm prawa ustalających zasady przebiegu procesu granicznego Przebieg procesu granicznego Granica jako istotny element oznaczenia zbywanej nieruchomości gruntowej

5 Spis treści ROZDZIAŁ III. Okres kształtowania się formalnych zasad ustalających przebieg procesów granicznych od Statutu Warckiego do Sejmu Czteroletniego Pierwsze próby formalnego definiowania procesu granicznego okres od Statutu Warckiego do Statutu Piotrkowskiego Proces graniczny ukształtowany w latach Uwagi ogólne Rodzaje procesów granicznych Zasady inicjowania procesu granicznego Formułowanie pozwu i zasady jego doręczania Zasady przyznawania prawa do powództwa w procesie granicznym Proces podkomorski Czynności geometry w czasie sądowej wizji granic na gruncie Ugoda graniczna Sąd arbitrów Koszty postępowania rozgraniczeniowego i sankcje za naruszenie granic Zasady rozgraniczania gruntów kościelnych Zasady rozgraniczania gruntów położonych na granicy województw Zasady rozgraniczania gruntów leżących na granicy państwa Zasady rozgraniczania dóbr królewskich sądy komisarskie Prawo graniczne na Litwie ROZDZIAŁ IV. Prawo graniczne uchwalone na Sejmie Czteroletnim w 1791 r Prawo o powszechnym rozgraniczeniu dla Litwy Prawo o powszechnym rozgraniczeniu dla Korony ROZDZIAŁ V. Prawo o rozgraniczeniu dóbr w prowincjach koronnych Zasady normalnego rozgraniczania gruntów uchwalone w 1818 r Rozgraniczenie gruntów w trybie bezspornym i polubownym Proces graniczny Postępowanie odwoławcze w sprawie granicznej przed sądem apelacyjnym Postępowanie odwoławcze w sprawie granicznej przed Trybunałem Najwyższym Tryb przymusowego rozgraniczenia normalnego Sposoby oznaczania granic posiadłości ziemskich o znakach granicznych Koszty postępowania rozgraniczeniowego Osoby uprawnione do wykonywania pomiaru granic o geometrach Archiwa graniczne ROZDZIAŁ VI. Zasady rozgraniczania nieruchomości w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim Uwagi ogólne Organizacja sądownictwa cywilnego w Księstwie Warszawskim Zasady rozgraniczania nieruchomości według Kodeksu Napoleona Organizacja sądownictwa cywilnego w Królestwie Polskim Przebieg procesu granicznego według francuskiego prawa cywilnego Skarga posesoryjna Treść pozwu posesoryjnego i zasady jego składania Wyroki przedstanowcze i przygotowawcze w sprawie posesoryjnej Proces inkwizycyjny w postępowaniu posesoryjnym

6 Spis treści 5.5. Wyrok stanowczy w sprawie posesoryjnej Proces zaoczny Apelacja od wyroku Kary za naruszenie cudzej nieruchomości Zasady pomiaru i rozgraniczenia gruntów uwłaszczonych włościan Zasady rejestrowania i oznaczania praw do nieruchomości ROZDZIAŁ VII. Zasady rozgraniczania gruntów w zaborze austriackim Prawo graniczne w zaborze austriackim Pomiar granic nieruchomości na potrzeby katastru austriackiego ROZDZIAŁ VIII. Zasady rozgraniczania gruntów w zaborze pruskim Prawo graniczne w zaborze pruskim Przebieg procesu w sprawie granicznej Przebieg procesu w sprawie posesoryjnej Zasady rozgraniczania nieruchomości na podstawie niemieckiego kodeksu cywilnego z 1900 r Pomiar granic własności na potrzeby zakładanego katastru pruskiego ROZDZIAŁ IX. Okres międzywojenny Systemy prawa cywilnego obowiązujące w Polsce w okresie międzywojennym Rozgraniczanie i wznawianie granic gruntów objętych reformą rolną Zasady ustalania granic zewnętrznych gruntów objętych przebudową ustroju rolnego Zasady stabilizacji granic Zasady rozgraniczania gruntów objętych przebudową ustroju rolnego z 1928 r Zasady ustalania granic nieruchomości ziemskich przy przebudowie ustroju rolnego z 1934 r ROZDZIAŁ X. Okres po II wojnie światowej Zasady rozgraniczania nieruchomości Dekret o rozgraniczeniu nieruchomości z 1946 r Inne szczególne tryby rozgraniczania nieruchomości CZĘŚĆ DRUGA Obowiązujące zasady wznawiania i ustalania granic nieruchomości ROZDZIAŁ XI. Pojęcie granicy nieruchomości i sposoby jej definiowania Wprowadzenie Granice przestrzenne nieruchomości Granice nieruchomości w ujęciu materialnoprawnym Pojęcie stanu prawnego nieruchomości Pojęcie granic nieruchomości w ujęciu geodezyjnym Ochrona prawna znaków granicznych Regulacje prawne dotyczące ochrony znaków granicznych Przedmiot ochrony i jej zakres

7 Spis treści 4.3. Krąg osób podlegających sankcji za zniszczenie znaku granicznego Przestępstwo niszczenia znaków granicznych Zawiadomienie o przestępstwie niszczenia znaków granicznych Zasady stabilizacji punktów granicznych Urządzenia graniczne i prawa z nimi związane ROZDZIAŁ XII. Obowiązujące zasady rozgraniczania nieruchomości Wprowadzenie Administracyjnosądowy model rozgraniczania nieruchomości Charakterystyka istniejącego modelu postępowania rozgraniczeniowego Uwagi ogólne Rozgraniczenie po rozgraniczeniu Dopuszczalność weryfikacji prawomocnej decyzji rozgraniczeniowej w postępowaniu cywilnym Spór o położenie znaków granicznych ROZDZIAŁ XIII. Wszczęcie postępowania rozgraniczeniowego w trybie administracyjnym Charakter prawny postępowania wyjaśniającego Podmioty postępowania rozgraniczeniowego Przesłanki uzasadniające wszczęcie postępowania Określenie przedmiotu postępowania rozgraniczeniowego Wszczęcie postępowania rozgraniczeniowego z urzędu Postanowienie o wszczęciu postępowania rozgraniczeniowego Przesłanki wykluczające możliwość prowadzenia postępowania Charakter prawny upoważnienia dla geodety ROZDZIAŁ XIV. Przesłanki zawieszenia administracyjnego postępowania rozgraniczeniowego Wprowadzenie Przesłanki obligatoryjnego zawieszenia postępowania Podmiotowe przesłanki zawieszenia postępowania Przedmiotowe przesłanki zawieszenia postępowania Fakultatywne zawieszenie administracyjnego postępowania rozgraniczeniowego Obowiązki procesowe organu w przypadku zawieszenia postępowania ROZDZIAŁ XV. Doręczenia pism w postępowaniu rozgraniczeniowym jako warunek skuteczności podejmowanych czynności procesowych Uwagi ogólne Charakter prawny instytucji doręczenia Przedmiot doręczenia Podmioty doręczeń w administracyjnym postępowaniu rozgraniczeniowym Sposoby doręczeń w postępowaniu administracyjnym

8 Spis treści 6. Doręczenie właściwe Doręczenie zastępcze właściwe Doręczenie zastępcze subsydiarne Skutki prawne doręczenia zastępczego Odmowa przyjęcia przesyłki doręczenie konkludentne Szczególne przypadki doręczeń ROZDZIAŁ XVI. Przebieg rozprawy granicznej Charakter prawny rozprawy granicznej Czynności przygotowawcze poprzedzające rozprawę graniczną Czynności ustalenia przebiegu granic Uwagi ogólne Wywołanie sprawy Sprawdzenie obecności i tożsamości stron Przedstawienie przedmiotu sprawy Przyjęcie oświadczeń stron w sprawie zebranych środków dowodowych Wywiad terenowy ustalenie stanu faktycznego na gruncie Sposoby ustalania przebiegu granic nieruchomości w administracyjnym postępowaniu rozgraniczeniowym Uwagi ogólne Ustalenie przebiegu granic na podstawie istniejących dokumentów Ustalenie przebiegu granic na podstawie zgodnego wskazania stron Ustalenie przebiegu granic w wyniku zawartej ugody granicznej Zamknięcie rozprawy granicznej Charakter prawny ugody granicznej Rola geodety w postępowaniu rozgraniczeniowym ROZDZIAŁ XVII. Administracyjny tryb zakończenia postępowania rozgraniczeniowego Decyzja administracyjna o rozgraniczeniu nieruchomości Uwagi ogólne Włączenie dokumentacji technicznej z rozgraniczenia do zasobu geodezyjnego Czynności sprawdzające przed wydaniem decyzji Wydanie decyzji zatwierdzającej ustalone granice nieruchomości Termin wniesienia żądania przekazania sprawy sądowi Prawo żądania przekazania sprawy sądowi Byt prawny decyzji rozgraniczeniowej po złożeniu żądania przekazania sprawy sądowi Prawo żądania weryfikacji decyzji rozgraniczeniowej Rektyfikacja decyzji zatwierdzającej granice nieruchomości Decyzja o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowego Uwagi ogólne Decyzja o umorzeniu postępowania w związku z przekazaniem sprawy sądowi powszechnemu

9 Spis treści 2.3. Decyzja o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowe go w związku z zawartą ugodą graniczną Umorzenie postępowania rozgraniczeniowego z innych powodów Koszty postępowania rozgraniczeniowego ROZDZIAŁ XVIII. Wznowienie znaków i wyznaczanie punktów granicznych Charakter prawny postępowania w sprawie wznowienia znaków granicznych Pojęcie jednoznaczności danych Geodezyjna procedura wznawiania znaków granicznych ROZDZIAŁ XIX. Inne tryby ustalania granic nieruchomości Ustalenie granic działek ewidencyjnych w trybie aktualizacji operatu ewidencji gruntów Przyjęcie granic do podziału nieruchomości Rozgraniczenie gruntów pokrytych naturalnymi wodami powierzchniowymi ROZDZIAŁ XX. Propozycje zmian istniejącego modelu rozgraniczania nieruchomości CZĘŚĆ TRZECIA Wzory pism i orzeczeń wydawanych w postępowaniu rozgraniczeniowym Wzór nr 1. Postanowienie o wszczęciu postępowania rozgraniczeniowego na wniosek strony (art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 2. Postanowienie o wszczęciu postępowania rozgraniczeniowego z urzędu (art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 3. Decyzja o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowego ze względu na jego bezprzedmiotowość (art. 105 k.p.a. w zw. z art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 4. Upoważnienie dla geodety do przeprowadzenia czynności ustalenia granic rozgraniczanych nieruchomości (art. 31 ust. 1 pr. geod. i kart.) Wzór nr 5. Wezwanie do stawienia się na gruncie w celu ustalenia granic nieruchomości (art. 32 ust. 1 pr. geod. i kart.) Wzór nr 6. Postanowienie o zawieszeniu postępowania administracyjnego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości z powodu śmierci strony (art pkt 1 k.p.a. w zw. z art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 7. Postanowienie o zawieszeniu postępowania administracyjnego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości z powodu konieczności rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ (art pkt 4 k.p.a. w zw. z art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 8. Postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania administracyjnego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości (art k.p.a. w zw. z art. 30 pr. geod. i kart.)

10 Spis treści Wzór nr 9. Postanowienie o zawieszeniu postępowania administracyjnego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości z wniosku osoby, na żądanie której postępowanie zostało wszczęte (art pkt 1 k.p.a. w zw. z art. 30 pr. geod. i kart.) Wzór nr 10. Decyzja o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowego i przekazaniu sprawy sądowi powszechnemu (art. 34 pr. geod. i kart.) Wzór nr 11. Decyzja o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowego w związku z zawartą ugodą graniczną (art. 31 ust. 4 pr. geod. i kart.) Wzór nr 12. Decyzja o rozgraniczeniu nieruchomości (art. 33 pr. geod. i kart.) Wzór nr 13. Postanowienie o ustaleniu kosztów administracyjnego postępowania rozgraniczeniowego i sposobie ich rozdziału (art k.p.a. w zw. z art. 33 pr. geod. i kart.) Wzór nr 14. Zawiadomienie o czynnościach wznowienia znaków granicznych (art. 39 ust. 3 pr. geod. i kart.) Wzór nr 15. Protokół z czynności wznowienia znaków granicznych (art. 39 ust. 4 pr. geod. i kart.) Wzór nr 16. Zawiadomienie o czynnościach przyjęcia granic do podziału nieruchomości ( 6 ust. 4 i 5 rozp. podz. nier.) Wzór nr 17. Protokół przyjęcia granic nieruchomości podlegającej podziałowi (art. 97 ust. 5 u.g.n. i 7 rozp. podz. nier.) Wzór nr 18. Protokół wyznaczenia i utrwalenia na gruncie nowych punktów granicznych ujawnionych w operacie ewidencji gruntów i budynków (art. 39 ust. 5 pr. geod. i kart. w zw. z 14 ust. 2 i 15 rozp. podz. nier.) Wzór nr 19. Zawiadomienie o czynnościach ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych ( 38 ust. 1 rozp. ewid. gr i bud.) Bibliografia

11 Wykaz ważniejszych skrótów Źródła prawa d.r.n. dekret z 13 września 1946 r. o rozgraniczeniu nieruchomości (Dz.U. Nr 53, poz. 298 ze zm. uchylony) k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c.kp Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1 czerwca 1825 r. (Dziennik Praw Królestwa Polskiego t. 10, Nr 4) k.c.nap. Kodeks cywilny Napoleona z 1804 r. k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.g. i p. Kodex Kar Głównych i Poprawczych (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 40, Nr 123) k.k.k.kp Kodex karzący dla Królestwa Polskiego (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 5, Nr 20) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.c.f Francuski kodeks postępowania cywilnego z 1806 r. k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555; zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 200, poz. 1471; Dz.U. z 2009 r. Nr 114, poz. 946 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ustawa z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483, sprost. Dz.U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319) p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przez sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz ze zm.) pr. geod. i kart. ustawa z 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst. jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz ze zm.) pr. rzecz. dekret z 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 uchylony) pr. wod. ustawa z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz ze zm.) rozp. ewid. gr. i bud. rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz.U. Nr 38, poz. 454) rozp. podz. nier. rozporządzenie Rady Ministrów z 7 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu i trybu dokonywania podziałów nieruchomości (Dz.U. Nr 268, poz. 2663) 13

12 Wykaz ważniejszych skrótów rozp. rozgr. nier. rozporządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 14 kwietnia 1999 r. w sprawie rozgraniczenia nieruchomości (Dz.U. Nr 45, poz. 453) u.g.n. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) u.k.kp Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z 15 listopada 1815 r. (Dziennik Praw Królestwa Polskiego t. 1, Nr 1) u.k.ks.w Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 r. (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 1, Nr 1) u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz ze zm.) Czasopisma i inne publikatory AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN. Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego BMS Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości Dz.u.p.austr. Dziennik Ustaw Praw Austriackich M.Praw. Monitor Prawniczy MG Magazyn Geoinformacyjny Geodeta NP Nowe Prawo ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego (1942 r r.) OSNAP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (1994 r r.) OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (1995 r r.) OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (1963 r r.) OSNIC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2004 r.) OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego; Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.) OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (do końca 1989 r.) OSS Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal. Palestra PG Przegląd Geodezyjny PiP Państwo i Prawo POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Sam. Teryt. Samorząd Terytorialny SP Studia Prawnicze SPE Studia Prawnicze i Ekonomiczne ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 14

13 Wykaz ważniejszych skrótów Inne CBOSA Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych Dz.P. Dziennik Praw Dz.P.KP Dziennik Praw Królestwa Polskiego Dz.P.KW Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego Dz.U. Dziennik Ustaw Lex system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis NSA Naczelny Sąd Administracyjny SKO Samorządowe Kolegium Odwoławcze SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny vol.leg. Volumina Legum wydawnictwo prawa polskiego obejmujące konstytucje (uchwały) sejmowe od XIV w. do końca istnienia I Rzeczypospolitej WSA wojewódzki sąd administracyjny

14 Prawo własności do ziemi byłoby nader wątłem i niepewnem, gdyby nie miało ściśle oznaczonych granic S. Łaguna, O prawie graniczném polskiém, Warszawa 1875 Wprowadzenie Prawo własności do wyodrębnionego obszaru ziemi, stanowiące fundament każdego społeczeństwa, byłoby niepewne, a tym samym trudne do fizycznej, ale także prawnej ochrony, gdyby nie miało ściśle oznaczonych granic wyznaczających obszar, w którym właściciel z wyłączeniem innych osób może korzystać z przysługujących mu praw. Z tego też powodu tak istotne jest, aby granice nieruchomości wyznaczone były w taki sposób, aby dawały każdoczesnemu posiadaczowi poczucie pewności, w jakim obszarze przysługujące mu prawo może wykonywać, i w jakim zakresie podlega ono formalnej ochronie. Od czasu kiedy człowiek zaczął prowadzić osiadły tryb życia, a ziemia stała się rzadkim dobrem o mierzalnej ekonomicznej wartości, granice użytkowanych gruntów oznaczane były przez ich posiadaczy widocznymi znakami (kopcami, kamieniami, naciosami na drzewach itd.), a przebieg linii rozdzielających sąsiednie nieruchomości ustalany był w sposób zwyczajowo przyjęty w danej społeczności, co z czasem doprowadziło do wykształcenia się stanowionych norm prawa procesowego, będących podstawą rozstrzygania sporów granicznych i powstających na ich tle międzysąsiedzkich konfliktów. W książce zostało przedstawione zagadnienie dotyczące formowania się na przestrzeni wieków norm prawa zwyczajowego, a następnie stanowionego, umożliwiających ustalanie granic posiadłości ziemskich, jak i określających procesowe zasady postępowania w spornych sprawach granicznych, a także rozstrzygania sporów o charakterze posesoryjnym i petytoryjnym. Książka podzielona jest na dwie części. W pierwszej, zawierającej dziesięć rozdziałów, przedstawiono historię kształtowania się pojęcia granic własności i sposobów ich oznaczania, ze szczególnym uwzględnieniem obowiązujących w prawie rzymskim norm procesowych rozstrzygania sporów granicznych. W kolejnych rozdziałach tej części omówiono początki kształtowania się prawa granicznego, poczynając od momentu tworzenia się państwa polskiego i formowania się w tym zakresie prawa zwyczajowego, a więc od okresu, w którym były po- 17

15 Wprowadzenie dejmowane pierwsze próby formalnego definiowania procesu granicznego, aż do czasów przyjęcia stanowionego prawa określającego zasady ustalania granic nieruchomości i rozstrzygania sporów granicznych. Problematyka kształtowania się instytucji rozgraniczania nieruchomości została przedstawiona z uwzględnieniem zmian o charakterze ustrojowym, związanym z utratą państwowości i koniecznością respektowania systemów prawnych państw zaborczych, a także okresem istnienia Księstwa Warszawskiego, w którym zostało przeniesione na grunt polski francuskie prawo cywilne. Zostały omówione także zasady ustalania granic gruntów objętych reformą rolną (okres międzywojenny), a także obowiązujące od 1946 r. aż do 1989 r. zasady rozgraniczania nieruchomości. W części drugiej, zawierającej dziewięć rozdziałów, zostały przedstawione zagadnienia prawne dotyczące obowiązującego dwuetapowego administracyjnosądowego modelu postępowania rozgraniczeniowego, w którym cechą charakterystyczną jest łączenie procedur administracyjnych z typowymi dla prawa cywilnego rozwiązaniami procesowymi, czego przykładem jest możliwość zawarcia przed geodetą ugody granicznej kończącej spór, mającej moc ugody sądowej. Poddano również szczegółowej analizie poszczególne etapy administracyjnego postępowania rozgraniczeniowego, z uwypukleniem tych jego elementów procesowych, które zarówno w praktyce, jak i orzecznictwie sądowoadministracyjnym są rozbieżnie interpretowane i sprawiają, że przyjęte zasady są niejednoznaczne, a przez to stwarzają problemy decyzyjne przy podejmowaniu rozstrzygnięć procesowych w sprawie. Wyrażam nadzieję, że zaprezentowana w książce tematyka będzie stanowić pomoc i inspirację zarówno dla tych Czytelników, których interesuje teoria zagadnienia, jak i dla tych, którzy szukają pomocy w praktycznym stosowaniu ustalonych norm określających instytucję rozgraniczania nieruchomości, w tym geodetów, prawników czy też osoby prowadzące w imieniu właściwych organów postępowania administracyjne w tym zakresie, a także legislatorów decydujących o kształcie przyszłego modelu rozgraniczania nieruchomości.

16 CZĘŚĆ PIERWSZA Dawne procesy graniczne Rozdział I Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości i metodach dokumentowania ich przebiegu 1. Formowanie się pojęcia granic własności Problematyka ustalania granic nieruchomości, oznaczania punktów granicznych, jak i dokumentowania ich przebiegu do celów dowodowych towarzyszy od wieków rozwojowi społecznemu i mimo upływu czasu jest ciągle aktualna. W ujęciu historycznym i społecznym pojęcie granicy nieruchomości było nierozerwalnie związane z kształtowaniem się instytucji samego prawa własności. Gdy ludzie nauczyli się uprawiać ziemię, i zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, pojawiła się potrzeba ochrony ich pól i osad, w których zamieszkiwali i produkowali okreś lone dobra. Konieczność wytyczania granic swojego władztwa nad obszarem nabytym w sposób pierwotny przez zawłaszczenie była także efektem kształtowania się pojęcia prawa własności w ujęciu ekonomicznym. Ziemia, jako rzadkie dobro, stanowiła bowiem wartość użytkową, którą należało wyodrębnić i w tych granicach chronić przed innymi. Jean Jacques Rousseau ( ), definiując pojęcie prawa własności, odwoływał się do ludzkiej chciwości, jako cechy stanowiącej główną przyczynę pierwotnego zawłaszczania 1 określonych dóbr społecznych, w tym w szczególności ziemi, jedynie na własny użytek. Granica wyznaczająca zasięg tego zindywidualizowanego prawa określała tym samym obszar, w którym jej posiadacz, z wyłączeniem innych osób, mógł czerpać z tego tytułu różnego rodzaju pożytki 2. 1 Por. F. Maciejowski, Zasady prawa rzymskiego pospolitego podług instytucji justyniańskich, Warszawa 1865, s Por. J.J. Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, w: H. Elzenberg, Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, s ; por. J.J. Rousseau, Umowa społeczna, Warszawa, 2010, s

17 Część pierwsza. Dawne procesy graniczne W okresie społeczeństwa pierwotnego granice określające zasięg faktycznego władztwa nad wyodrębnionym obszarem ziemi miały charakter prowizoryczny, bo niechronione były sformalizowanymi zasadami egzekwowanymi przez obiektywne instytucje prawa, lecz bezpośrednio przez samego zainteresowanego, który często z użyciem siły był zmuszony bronić obszaru swego posiadania 3. Pierwotnie, jak twierdził angielski filozof Thomas Hobbes ( ), odwołując się do idei prawa naturalnego, wszyscy mieli równe prawa do ziemi i jej dóbr. Na tej też podstawie każdy mógł zawłaszczać jej część lub odbierać ją innym 4. Dopiero z chwilą zawarcia umów społecznych i pojawienia się organizacji państwa zaistniała możliwość formalnego uznania władztwa prawnego nad rzeczą, w postaci zdefiniowanego prawa własności i ustalonych procedur ochrony jego granic. Instytucja prawa własności wymagała zatem, jak zauważa Richard Pipes, istnienia pewnej formy władzy publicznej 5. Posiadanie, jako pierwotna (naturalna) forma władztwa nad określoną i wyodrębnioną granicami częścią powierzchni ziemi, odnosiło się do fizycznej kontroli zawłaszczonego obszaru i wykonywane było bez formalnego tytułu prawnego do używanej rzeczy. Miało ono zatem charakter de facto, a nie de iure w odróżnieniu od prawa własności, co nie umniejszało uprawnień posiadacza nieruchomości do formułowania roszczenia o jego przestrzeganie i ochronę, w tym przez instytucje państwa 6. Tak uformowane i chronione prawo własności dawało dopiero możliwość korzystania i rozporządzania rzeczą z wyłączeniem innych osób. W tym rozumieniu własność postrzegana była jako nabyte prawo, a nie rzecz zawłaszczona w wyniku przemocy 7. Zdaniem Immanuela Kanta ( ), w stanie natury posiadanie miało charakter prowizorycznego prawa, bo nie istniały instytucje sprawiedliwości rozdzielczej utożsamiane z władzą sądowniczą, gwarantujące ochronę przyjętych za publiczne praw obowiązujących wszystkich członków danej społeczności. Z tego też powodu osoba, której władztwo nad wyodrębnionym fizycznie obszarem było zagrożone, miała naturalne prawo bronić granic swego posiadania, stawiając opór agresorom 8. I. Kant, w przeciwieństwie do J.J. Rousseau, twierdził także, że wytyczenie granic swojego faktycznego władztwa nad określoną częścią powierzchni ziemi nie może 3 Por. P. Szymaniec, Problematyka własności w filozofii prawa Immanuela Kanta, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, Wrocław 2009, z. 3, s Por. Z. Cieplucha, Własność prywatna, Poznań 1910, s Por. R. Pipes, Własność a wolność, tłum. L. Niedzielski, Warszawa 2000, s. 15 i Ibidem. 7 Z. Cieplucha, op.cit., s Por. I. Kant, Metafizyczne podstawy nauki prawa, tłum. W. Galewicz, Kęty 2006, s

18 Rozdział I. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości stanowić wyłącznego tytułu do jego formalnego nabycia 9. Zawłaszczenie (occupatio), jako pierwotna forma sprawowania kontroli nad wyodrębnioną częścią powierzchni ziemi, wynikało bowiem jedynie z jednostronnej woli osoby, która wyznaczała w ten sposób granice swego posiadania. W tego rodzaju przypadkach o skuteczności wykonywania przyznanego samemu sobie władztwa nad rzeczą decydowało wyłącznie pierwszeństwo w czasie i zdolność utrzymania zawłaszczonego obszaru w wytyczonych przez siebie granicach. Podstawą wtórnego nabycia prawa własności mogła być natomiast zdaniem I. Kanta wyłącznie odrębna realna czynność prawna (umowa traditio) lub zasiedzenie, dziedziczenie czy też wyrok sądu, które jako instytucje prawa mogły być skuteczne jedynie w społeczeństwie respektującym ustanowione normy prawa 10. Prawo do wyłącznego użytkowania wyodrębnionego obszaru ziemi jednak byłoby niepewne, a tym samym trudne do fizycznej, ale także prawnej ochrony, gdyby nie miało ściśle wyznaczonych granic. Z tego też powodu od niepamiętnych czasów posiadacz ziemi w sposób naturalny dążył do oznaczenia użytkowanej przez siebie przestrzeni pewnymi znakami granicznymi, a instytucje państwa przyjmując odpowiednie normy określające zasady rozstrzygania sporów granicznych dawały gwarancje procesowe umożliwiające obronę posiadanych praw, a posiadaczom sąsiadujących gruntów poczucie pewności i trwałości ustalonego stanu faktycznego i prawnego. Bezpośrednim skutkiem instytucjonalnej ochrony prawa własności było wykształcenie się przepisów granicznych, które z biegiem czasu przekształciły się w specjalny proces służący wyłącznie do rozstrzygania tego rodzaju spraw. W ukształtowanym na przestrzeni wieków procesie granicznym można wyróżnić dwa jego zasadnicze kierunki: pierwszy, w którym władza instytucjonalna chroniła własność, wskazując środki prawne pozwalające na zachowanie jej w całości, a także ustalając zasady procesowe odzyskiwania utraconych części, pozostawiając jednocześnie osobom prywatnym decyzję o pojęciu działania lub pozostaniu bezczynnym, drugi, w którym władza publiczna występowała czynnie, rozstrzygając bezpośrednio spory graniczne, dokonując zamiany gruntów, prostując przebieg granic czy też przeprowadzając innego rodzaju regulacje w ramach administracyjnych uprawnień. Kierunek pierwszy został ukształtowany w rozwiniętych społecznościach, które wykształciły procesowe normy ustalające tryb zakończenia sporów granicznych, w ramach których istniała możliwość odzyskania naruszonego prawa przed sądem cywilnym, tj. utrzymania własności w dawnych jego granicach. Przykładem ta- 9 Por. J.J. Rousseau, Umowa społeczna, s I. Kant, op.cit., s , 82 86,

19 Część pierwsza. Dawne procesy graniczne kiego rozwiązania była zapisana w prawie rzymskim możliwość złożenia skargi acito finium regundorum, stanowiącej rodzaj powództwa (skargi działowej) o uregulowanie (rozgraniczenie) granicy między gruntami (nieruchomościami) 11. Przebieg granic wyznaczających zasięg prawa własności był chroniony od wieków sankcjami za zniszczenie znaków granicznych, świadome przywłaszczenie części przyległej nieruchomości, naruszenie cudzego posiadania i wyrażał się m.in. w przyjęciu fundamentalnej zasady procesowej, dającej każdemu właścicielowi nieruchomości prawo do żądania rozgraniczenia ze swym sąsiadem. Zmaterializowana na gruncie, w postaci widocznych znaków, granica wyznaczająca zasięg posiadanych praw zatem stanowi jeden z elementów uniwersalnej definicji pojęcia własności uwzględniającej naturę tego prawa, granice jego ochrony, a także przestrzeń i czas jego trwania. 2. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości gruntowych Dzięki odkryciom archeologicznym wiemy dziś, że np. na terenach istniejącego w czasach babilońskich miasta Nuzi informacje zawierające opisy, jak i wymiary działek gruntów, oraz ceny ich sprzedaży zapisywane były na tablicach z wypalonej gliny 12, które miały stanowić dowód nabycia uprawnień do posiadania rzeczy i korzystania z jej pożytków. Odkrycia dokonane w dolinie Eufratu i Tygrysu, datowane na ok lat p.n.e., stanowią z kolei dowód na to, że prawo własności do ziemi chronione było w tamtym regionie w ten sposób, że punkty graniczne wyznaczające zasięg tego prawa były stabilizowane odpowiednio przygotowanymi kamieniami (stelami) granicznymi. Natomiast na glinianych tablicach zapisywano dane dotyczące tych gruntów, w tym ich powierzchnię i wymiary, a także informacje identyfikujące ich posiadacza oraz zaklęcia mające chronić zarówno granice posiadania, jak i ich właściciela 13. Obowiązek zapisywania aktów przeniesienia własności na glinianych tabliczkach i ich przechowywania został ustalony wprost w Kodeksie Hammurabiego 14. Pu- 11 Por. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1997, s W rejonie tym odkryto około 200 takich tablic, które datowane były na ponad 6500 lat J. Wolski, Kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich, Przegląd Geograficzny 2001, nr 73, poz. 1 2, s Ibidem. 14 Kodeks Hammurabiego jest jednym z najstarszych kodeksów świata. Został on sporządzony przez króla Hammurabiego ( p.n.e.), szóstego przedstawiciela dynastii babilońskiej. Odnalazła go w Suzie w 1901 r. naukowa ekspedycja francuska. Tekst kodeksu został wyryty na bloku diorytu o wysokości przeszło 2 m, pismem klinowym B. Lesiński, w: K. Krasowski, B. Lesiński, K. Sikorska-Dzięgielewska, J. Walachowicz, Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993, s

20 Rozdział I. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości bliczne złamanie tabliczki z umową kupna-sprzedaży było równoznaczne z unieważnieniem całej transakcji ( 37 Kodeksu). Wyodrębnione nieruchomości, stanowiące własność indywidualną, były oznaczane na gruncie kamiennymi głazami (stelami) o wysokości do 1 m, zwanymi kadurru, które miały stanowić dowód nadania ziemskiego przez władcę. Na kamieniach tych były wykute napisy zawierające informacje o akcie nadania i przejściu własności na rzecz określonej osoby, a także różnego rodzaju zaklęcia, które miały chronić ich posiadacza przed ingerencją osób trzecich. Każdy kamień graniczny kadurru miał swoją kopię, która była przechowywana w świątyni jako niezależny dowód potwierdzający nabyte prawa na wypadek ich kwestionowania 15. Kamienie kadurru zatem pełniły zarówno funkcję dokumentu potwierdzającego na gruncie zasięg posiadanych praw, jak i dokumentu, który złożony w świątyni (rejestrze publicznym) miał stanowić gwarancję ochrony własności 16. W starożytnych Atenach granice własności były oznaczane kamiennymi głazami zwanymi horoi 17, na których umieszczano nie tylko informacje, pozwalające zidentyfikować posiadacza nieruchomości, ale także wzmianki o udzielonych pożyczkach, które zostały zabezpieczone na nieruchomości (słupy zastawne) 18. Inskrypcje umieszczone na kamieniach granicznych miały świadczyć m.in. o tym, że tak oznaczona działka gruntu była obciążona prawem odkupu w przypadku jej sprzedaży. Rys. 1. Babilońskie kamienie kadurru Źródło: www. landsurveyor.us/learn_fla.htm. 15 Por. T. Stawecki, Rejestry nieruchomości, księgi hipoteczne i księgi wieczyste od czasów najdawniejszych do XXI wieku, Studia Iuridica XL/2002, s Ibidem, s Por. T. Stawecki, Rejestry publiczne. Funkcje instytucji, Warszawa 2005, s Słupy zastawne usunął dopiero Solon ( p.n.e.) i anulował wszystkie długi wobec polis, co zostało nazwane strząśnięciem ciężarów. 23

21 Część pierwsza. Dawne procesy graniczne Jak ważny był to w przeszłości problem, może świadczyć fragment instrukcji wydanej około 1400 lat p.n.e. przez Departament Pomiarów w ówczesnym Państwie Faraonów, w którym zapisano: Nie usuwać kamieni granicznych na polach i nie zmieniać pozycji taśm mierniczych (Amenhotope, syn Kanakhta, Nauczania, Rozdział VI) 19. W przywołanej instrukcji opisano tryb, jak i procedury załatwiania sporów granicznych na podstawie sporządzanej wówczas dokumentacji, czego potwierdzeniem może być zawarty w niej zapis: Kiedy petent przychodzi i oznajmia: Nasze znaki graniczne zostały usunięte musi uzyskać wgląd do informacji zapisywanych i zapieczętowanych przez odpowiedniego urzędnika i w konsekwencji odzyskać to, co zostało mu odebrane przez zgromadzenie, które usunęło znaki graniczne 20. O roli i znaczeniu prowadzonych w tamtym czasie rejestrów, ale także egipskich mierniczych, może świadczyć zapis Herodota: jeżeli okazało się, iż poddanemu woda zabrała część pola, wówczas król wysyłał swoich urzędników, aby skonfrontowali wielkość pola i odpowiednio zmniejszyli podatek 21. Przywołane zapisy mogą stanowić dowód świadczący o tym, jaką wagę przywiązywano wówczas do aktualności tego rodzaju danych i jakie pełniły one ważne funkcje publicznoprawne. Rejestrowanie przeniesienia praw, gromadzenie dowodów dokonanych czynności, jak i stabilizacja granic nieruchomości miały służyć zagwarantowaniu pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego, ale także możliwości jednoznacznego ustalenia osób zobowiązanych do świadczenia danin publicznych na rzecz władcy (do celów podatkowych). Rozwój miernictwa w starożytnym Egipcie wynikał z konieczności zapewnienia możliwości jednoznacznego odtworzenia położenia znaków granicznych wyznaczających zasięg wyodrębnionych działek gruntów podlegających opodatkowaniu, niszczonych corocznymi wylewami Nilu, w taki sposób, aby zagwarantować każdemu posiadaczowi poczucie pewności co do możliwości prawidłowego oznaczenia przedmiotu jego własności. Kiedy woda opadała, niszcząc przy tym znaki graniczne (miedze, kamienie itp.), dochodziło często do powstawania sporów, które były rozstrzygane przez inspektorów uprawnionych do odtwarzania granic na gruncie, umieszczania kamieni granicznych i ich pomiaru. Sceny przedstawiające pracę inspektorów z udziałem tzw. napinaczy sznurów można odnaleźć m.in. na ścianach grobowców, w których pochowani zostali staroegipscy miernicy (ok r. p.n.e.) Por. Johan F. Brock, Who Were the First Surveyors, Four Surveyors of the Gods: In the XVIII Dynasty of Egypt New Kingdom c B.C., International Federation of Surveyors. Article of the Month, March Ibidem. 21 Por. T. Stawecki, Rejestry nieruchomości, s Miernicy staroegipscy, zwani także napinaczami sznurów, byli wysokimi funkcjonariuszami urzędu katastralnego, którym przysługiwało prawo noszenia białej lnianej peruki jako oznaki ich godności. Byli 24

22 Rozdział I. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości Rys. 2a. Scena z grobu Djeserkeresonb Rys. 2b. Scena z grobu Menna Źródło: I. Salmon, Geodezja w starożytnym Egipcie, Na rysunku 2a jest przedstawiona scena obchodu granicy i jej pomiaru z wykorzystaniem sznura mierniczego o długości 100 łokci i laski (trzciny) służącej do sprawdzania jego długości, a na fresku obok scena związana z wymierzaniem należnych podatków, których wielkość była uzależniona od rozmiarów działki gruntu. Rysunek 3 zaś przedstawia inspektora dokonującego kontroli poprawności położenia kamienia granicznego. Rys. 3. Kontrola położenia kamienia granicznego Źródło: I. Salmon, Geodezja w starożytnym Egipcie, dobrze opłacanymi urzędnikami faraona, czego dowodem mogą być okazałe grobowce, na których ścianach zostały przedstawione sceny z ich życia, w tym stosowane wówczas techniki wykonywania pomiarów por. K. Sawicki, Pięć wieków geodezji polskiej, Warszawa 1964, s. 8 9; I. Salmon, Geodezja w starożytnym Egipcie, 25

23 Część pierwsza. Dawne procesy graniczne W Egipcie w I w. n.e. funkcjonował już pierwszy, we współczesnym tego słowa rozumieniu, rejestr nieruchomości nazwany archiwum akt posiadania (bibliotheke enktesenon), którego podstawową rolą było gromadzenie dowodów potwierdzających posiadanie praw do nieruchomości i rzeczowego zabezpieczenia udzielonych wierzytelności (obciążenia jej hipoteką). W prowadzonych rejestrach były zapisywane także inne ważne informacje przedmiotowe i podmiotowe dotyczące bezpośrednio samej nieruchomości i jej właściciela, jak również pośrednio z nią związane, a dotyczące np. liczby niewolników wykonujących określone prace związane z opisywaną rzeczą, a wszystko po to, aby żadna osoba nabywająca prawa nie mogła zostać oszukana w wyniku swojej niewiedzy 23. Warto odnotować także, że czynności te były wykonywane za pośrednictwem sieci specjalnych biur, które były zobowiązane do prowadzenia ksiąg zwanych diastromata, w których zapisywano wszelkie dane podlegające z urzędu ujawnieniu. Analizując obowiązujący wówczas system rejestrowania praw do ziemi, należy zauważyć, że wpis do księgi (diastromata) był dokonywany w ramach określonej procedury 24 zwanej katagraphe, w trakcie której był sporządzany akt przeniesienia praw do ziemi (dziś zwany aktem notarialnym), który następnie na wniosek urzędnika (notariusza), który go sporządził był przekazywany do biura prowadzącego księgi, które wydawało zarządzenie potwierdzające ważność dokonanej transakcji. Wydane zarządzenie stanowiło dopiero podstawę ujawnienia nabytych praw w księdze (wpis konstytutywny). W Rzymie, podobnie jak i w innych rejonach świata, nieruchomość gruntowa była oznaczana przez ustawianie głazów granicznych, a sama treść aktu przeniesienia własności była spisywana publicznie, na drewnianych tabliczkach (tabula cerata) 25, przed przedstawicielem władzy publicznej (pretorem lub gubernatorem) w trybie procesowym, w którego wyniku dochodziło do odstąpienia prawa, lub w wyniku czynności prywatnych, ale wymagających obecności świadków, a także osoby odpowiedzialnej za rzetelne ustalenie zapłaty zwanej libriepens ( trzymającej wagę ) 26. Określone czynności formalne i ceremonialne związane z przeniesieniem praw do nieruchomości miały służyć utrwaleniu w świadomości osób przy tym obecnych wagi dokonanych czynności i gwarantować jednocześnie ich wieczyste trwanie Por. T. Stawecki, Rejestry nieruchomości..., s Dziś zwanej instytucją wpisu do rejestru. 25 Ibidem, s Por. K. Kolańczyk, op.cit., s Gaius Institutiones księga I, cz. 18, s Jest bowiem mancipatio, jak i to wyżej powiedzieliśmy, jakąś udawaną sprzedażą; jest to też prawo właściwie obywatelom rzymskim; a rzeczy tej tak się dokonuje: w obecności nie mniej niż pięciu dojrzałych obywateli rzymskich, a poza tym jeszcze jednego tego samego stanu, który trzyma spiżową wagę i zwany jest libripensem, ten który otrzymuje rzecz w mancipium trzymając rzecz, tak rzecze: Ego hominem ex iure quiritium meum esse aio isque mihi emptus esto hoc aere aeneaque libra; potem uderza wagę spiżem i ten spiż daje temu, od kogo przyjmuje 26

24 Rozdział I. Pierwsze wzmianki o sposobach oznaczania granic nieruchomości Jak ważny był to problem dla ówczesnych rzymian, może świadczyć fakt, że do ochrony granic własności między prywatnymi posiadłościami ustanowiono boga zwanego Terminusem, którego posąg znajdował się w świątyni Jowisza na Kapitolu, a święto zwane Terminaliami ku jego czci obchodzono 23 lutego 28. W tym dniu kamienie graniczne dekorowane były kwiatami, a wokół nich składano ofiary. Jak istotnym i zarazem ponadczasowym problemem wymagającym uregulowania w każdym ustawodawstwie był problem ochrony granic własności, może świadczyć także tekst Starego Testamentu, w którym można odnaleźć m.in. zapiski o tym, że: Przeklęty, kto przesuwa miedzę swojego bliźniego Księga Powtórzonego Prawa (27:17) 29, Nie przesuniesz miedzy swego bliźniego, postawionej przez przodków na dziedzictwie otrzymanym w kraju, który dał ci w posiadanie Pan, Bóg twój Księga Powtórzonego Prawa (19:14) 30, Nie przesuwaj pradawnej miedzy, ustalonej przez twoich przodków Księga Przysłów (22:28) 31. Procedurę transakcji kupna pola wraz z jego symboliką opisaną w Księdze Jeremiasza (32:9 14) Starego Testamentu potwierdzają z kolei znaleziska papirusów z Elefantyny, żydowskiej kolonii nad Nilem. Polegała ona na tym, że na jednej karcie zapisywano dwa razy ten sam kontrakt w taki sposób, aby możliwe było zwinięcie jednej części w rulon, który związywany był następnie sznurem i pieczętowany, podczas gdy druga część papirusu z powtórzoną treścią kontraktu była jedynie zwijana. Przyjęty sposób zawierania kontraktu miał dawać zaintresowanym z jednej strony możliwość jego swobodnego czytania, z drugiej zaś gwarancję wykluczającą możliwość ingerencji w jego treść. Rulony te były przechowywane w glinianych naczyniach, by zachowały się przez długi czas 32. Problematyka oznaczania granic własności ziemskich znalazła także swoje miejsce w spisanej w latach p.n.e. ustawie XII tablic (lex tabularum), zajmującej wyjątkowe i szczególne miejsce w ustawodawstwie rzymskim 33. W ułamku 69 tablicy ósmej przywołanej ustawy zapisano, że aby granice własności gruntowych nie były wątpliwe, pięć stóp odległości na wzór prawa Solona, wolne miejsce między gruntami właściciele zostawić powinni; a przedawnienie temu rozporządzeniu szkodzić nie ma. Kolejny przepis (ułamek 70 tablicy 8) zaś stanowił, że w spraw mancipium, jakby w miejsce ceny. Dostęp: -ksiega-i-cz18.html. 28 Por. T. Czacki, O litewskich i polskich prawach, o duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym statucie dla Litwy 1529 roku wydanym, Warszawa 1801, t. 2, s Biblia dla każdego, t. II, red. H. Witczyk, Kielce 1997, s Ibidem, s Biblia dla każdego, t. VI. Księga przysłów, red. W. Chrostowski, Kielce 2003, s Biblia dla każdego, t. VII, red. W. Chrostowski, Kielce 2004, s Por. K. Kolańczyk, op.cit., s