DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ. Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski

Transkrypt

1 1

2

3 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ZAMOŚĆ Wiesław Bondyra Ewa Lorentz Ewa Prusicka Kołcon Mariusz Korzeniowski Zamość 2010

4

5 Szanowni Państwo, Dzieje miejscowości Gminy Zamość są pierwszym dziełem, które w tak obszerny sposób opowiada o wydarzeniach i ludziach w nich uczestniczących, a które miały miejsce w ciągu wieków na terenach tworzących dziś Gminę Zamość. Cieszymy się jego powstaniem, możliwym dzięki pozyskaniu wsparcia ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego. Książka jest integralną częścią międzynarodowego projektu Zielone serca Europy promocja walorów kulturowych i turystycznych terenów Gminy Zamość. Nasz dorobek należy do skarbnicy wielkiego europejskiego dziedzictwa. Bogata historia 35 ciu miejscowości, wciąż napływające przekazy, materiały, relacje, prowadzone badania, skłaniają do kontynuowania dalszych prac nad rozszerzeniem wydawnictwa. Dziękuję autorom i wszystkim osobom, dzięki którym mogło powstać to dzieło. Zapraszam do lektury i włączenia się w kolejny etap odkrywania nieznanych kart z dziejów miejscowości Gminy Zamość. Ryszard Gliwiński Wójt Gminy Zamość

6

7 SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Środowisko geograficzne Ogólny zarys dziejów na tle losów regionu Gmina Zamość dzisiaj Dzieje miejscowości Białobrzegi Białowola Borowina Sitaniecka Bortatycze Hubale Hyża (Chyża) Jatutów Kalinowice Lipsko Lipsko Kosobudy Lipsko Polesie Łapiguz Mokre Płoskie Pniówek Siedliska Sitaniec Sitaniec Błonie Sitaniec Kolonia Sitaniec Wolica Skaraszów Skokówka Szopinek Topornica Wieprzec Wierzchowiny Wólka Panieńska Wólka Wieprzecka Wychody Wysokie Zalesie Zarzecze Zawada Zwódne Żdanów Żdanówek KRAJOBRAZ KULTUROWY BIAŁOBRZEGI BIAŁOWOLA BOROWINA SITANIECKA BORTATYCZE I KOLONIA BORTATYCZE HUBALE HYŻA JATUTÓW KALINOWICE LIPSKO LIPSKO KOSOBUDY LIPSKO POLESIE ŁAPIGUZ MOKRE PŁOSKIE PNIÓWEK SIEDLISKA SITANIEC SITANIEC BŁONIE KOLONIA SITANIEC SITANIEC WOLICA SKARASZÓW SKOKÓWKA SZOPINEK TOPORNICA WIEPRZEC WIERZCHOWINY WÓLKA PANIEŃSKA WÓLKA WIEPRZECKA WYCHODY WYSOKIE ZALESIE ZARZECZE ZAWADA ZWÓDNE ŻDANÓW ŻDANÓWEK BIBLIOGRAFIA INDEKS OSÓB ANEKS MAPY

8

9 Wstęp Historia niniejszego wydawnictwa rozpoczęła się jeszcze w 1993 r., kiedy ówczesne władze Gminy Zamość wystąpiły z inicjatywą opracowania dziejów miejscowości, wchodzących do tej jednostki samorządowej. W pracach nad powstaniem wydawnictwa wzięli udział: E. Lorentz, E. Prusicka-Kołcon, M. Korzeniowski i W. Bondyra. Inicjatywa ta była ze wszech stron cenną, a na tamte czasy wręcz pionierską, przynajmniej na skalę regionu. Okazała się sensowna i konieczna, choćby ze względu na ówczesny brak poważniejszych historycznych monografii obszarów Zamojszczyzny 1, może poza bardzo ogólnym i hasłowym Słownikiem historycznym miejscowości woj. zamojskiego 2. Miała służyć popularyzacji i pogłębieniu wiedzy - w tym historycznej - o terenie obecnej Gminy i zamieszkującej ją społeczności (co ukrywa się pod tak modnym dziś pojęciem małej ojczyzny ). Miała być pomocna instytucjom koordynującym sprawy społeczne, a nade wszystko prezentacji Gminy na zewnątrz. Ponadto podjęcie takiej tematyki było potrzebne dla wyjaśnienia specyfiki regionu na etniczno kulturowym pograniczu polsko ruskim oraz dziejowych relacji z dawną Ordynacją Zamojską 3 i miastem Zamość. O ile o tym ostatnim wiemy stosunkowo dużo, to już o okolicznych wsiach częstokroć o historii daleko odleglejszej i bogatszej aniżeli samego Zamościa wiemy raczej niewiele, a o niektórych z nich zgoła nic. Naprawienie takiego stanu rzeczy stawiała sobie za cel właśnie ta publikacja. Okazało się, iż perspektywa tej edycji również spotkała się z życzliwością wśród społeczności Gminy, regionalistów oraz kręgów naukowych. Jakież więc było nasze zdziwienie i rozczarowanie, gdy ta publikacja w 1994 r. ukazała się, lecz zaledwie w postaci powielonego maszynopisu. W następnych latach ukazało się kilka kolejnych wydawnictw, zarówno popularnych, jak i popularno naukowych, o zbliżonej tematyce, a przy tym często wzorowanych na powyższej. Opisy we fragmentach pojawiły się także w prasie i w internecie. Ich autorzy co zrozumiałe czerpali z naszych ustaleń, niekiedy przepisując treści dosłownie, lecz co gorsza powielając niektóre ówczesne błędy i niedociągnięcia. W ostatnich dwóch latach nowe władze Gminy, na czele z Wójtem Ryszardem Gliwińskim, wystąpiły z nową inicjatywą reedycji pierwotnej publikacji, tym razem jako pozycji prawdziwie książkowej, poprawionej i poszerzonej, z bogatą szatą graficzną, z wykorzystaniem dostępnych dziś możliwości technicznych. Jej cele pozostały praktycznie te same, a prace nad nią podjęła trójka z dawnych autorów. W efekcie E. Prusicka-Kołcon opracowała znaleziska archeologiczne, środowisko geograficzne i dzieje powojenne, E. Lorentz opracowała krajobraz kulturowy, zaś W. Bondyra opracował ogólny zarys dziejów i dzieje poszczególnych miejscowości od początków do 1945 r. 4 W części poświęconej krajobrazowi kulturowemu Gminy Zamość, podjęta została próba zdefiniowania elementów składających się na tożsamość kulturową tego terenu. Na ukształtowanie krajobrazu kulturowego gminy wpłynęły warunki geograficzne, przyrodnicze oraz działalność człowieka. Dziedzictwo człowieka w tej konkretnej przestrzeni uzyskało swój wymiar materialny i niematerialny. Specyfika krajobrazu kulturowego otuliny Zamościa wiąże się z zagospodarowaniem tej okolicy przez rozbudowę wsi i założeń dworsko-folwarcznych Ordynacji Zamojskiej. Od funkcjonowania organizmu gospodarczego jakim była Ordynacja, uzależniona była sieć drożna, położenie i układ wsi, powiązania widokowe i funkcjonalne ośrodków dworskich i wiejskich z otaczającym terenem oraz stan zachowania architektury i zadrzewienia. Zmienność struktury materialnej krajobrazu kulturowego, dała o sobie znać zwłaszcza w okresie powojennym, który zapoczątkował proces degradacji wartości krajobrazowych i zabytkowych. Minione lata budownictwa socjalistycznego wytworzyły wśród mieszkańców wsi przeświadczenie, że spuścizny dawnego, zgrzebnego życia, należy się czym prędzej pozbyć i zastąpić ją cywilizowaną nowoczesnością. W krajach zachodnich w tym czasie, rolnicy dbali o stare domy, nie rezygnując z nowoczesności. Ta dbałość wynikała 1. Zamojszczyzna jest dziś pojęciem dość nieprecyzyjnym, zwykle kojarzonym z obszarem niedawnego województwa zamojskiego, sprzed reformy z 1999 r. 2. W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin Zamość Poza Jatutowem i Wólką Panieńską, wszystkie pozostałe miejscowości Gminy ongiś wchodziły w skład Ordynacji Zamojskiej. 4. Dane archeologiczne i dzieje po 1945 r. w ogólnym zarysie dziejów uzupełniła E. Prusicka-Kołcon. Natomiast W. Bondyra w części właściwej rozszerzył faktografię dotyczącą XIX i I połowy XX stulecia, wcześniej opracowywaną przez M. Korzeniowskiego, a także poszerzył niektóre z opisów dawnych zabytków, zwłaszcza sakralnych. 7

10 jednak przede wszystkim z faktu, że znali wartość czysto dochodową tych obiektów. W atmosferze tych autentycznych, wiejskich siedzib można gościć turystów, zwabionych możliwością spędzenia ciekawego urlopu. Nasz krajobraz kulturowy z pewnością wyglądałby inaczej, gdybyśmy potrafili respektować proste prawo szacunku dla przyrody i otoczenia. Drewniane domy mają to do siebie, że żyją: jak ludzie starzeją się i umierają. Tym właśnie przemijaniem domy z drewna upodabniają się do otaczającej je przyrody. Drewno w miarę starzenia się zmienia swój koloryt, starzejące się belki domu pokrywają się siecią drobnych pęknięć podobnych do zmarszczek na twarzy człowieka. Z biegiem lat pogłębiają się ślady używania drzwi, podłóg, progów. Zniszczone upływem czasu, wyglądają szlachetnie i stanowią o tożsamości danego miejsca. Krajobraz kulturowy to nie tylko architektura. To także drogi, łąki, pola. Tożsamość miejsca istnieje i trwa w przestrzeni, ale także w ludziach, którzy w tej przestrzeni żyją. Warto znaleźć pomysł na tę tożsamość obecnie, odsłonić ją, wyróżnić. Nikt nie będzie potrafił zrobić tego lepiej od samych mieszkańców, jeżeli tylko nie ulegną modom i pomysłom z zewnątrz, natomiast odkryją to co własne, swoje, zawsze w jakiś sposób unikalne. Naszą intencją jest, aby napisana przez nas książka miała swój udział w odkrywaniu tożsamości regionu przez mieszkańców gminy Zamość. Zachowanie zagrożonego dziedzictwa kultury wymaga bowiem czynnego udziału lokalnych społeczności. Zależy nam, jako autorom, na uświadomieniu wartości, jaką w krajobrazie mają odniesienia do dziedzictwa kulturowego, do jego sfery historycznej. Nie zawsze jest to historia Wielka. Stare, drewniane domy mają swoje historie, mniejsze, skromniejsze, ale często przejmująco prawdziwe. Miejsca wartościowe tworzą się tam, gdzie są ludzie, którzy odczuwają taką symboliczną potrzebę. Ta bardzo ludzka potrzeba uruchamia się tam, gdzie istnieje otwartość na pamięć i dziedzictwo miejsca. Budowaniu tej otwartości i wrażliwości na krajobraz kulturowy ma służyć nasza książka. Promowanie ochrony krajobrazu, gospodarowanie nim i jego planowanie mają podstawowe znaczenie w zrównoważonym rozwoju gmin 5. Toteż rozpoznanie przedmiotu ochrony jest pierwszym i niezbędnym krokiem w tym kierunku. Taki cel ma niniejsze opracowanie. Ważnym etapem pracy nad tematem, była konfrontacja źródeł historycznych z badaniami terenowymi. Ten podniesiony przed laty postulat badawczy, przynajmniej po części staramy się zrealizować 6. Prezentacja krajobrazu kulturowego w niniejszej książce jest pierwszą próbą porównania wyników badań terenowych ze źródłami archiwalnymi. Pomimo, że nie wyczerpuje całości problematyki, daje to w efekcie czytelny obraz stanu zachowania krajobrazu kulturowego gminy, co w przyszłości pomoże w opracowaniu programu jego ochrony. Walory estetyczne zachowanej architektury dawnych chałup nie zawsze są łatwe do zauważenia dla przeciętnego obserwatora. Większość zabudowy wiejskiej nie należy już do klasycznych chat. Są to głównie domy budowane w latach międzywojennych, a ich stan techniczny bywa jeszcze zupełnie dobry. Drewniane budynki mieszkalne i gospodarcze wykonane są w sposób bardzo prosty. Ich piękno tkwi właśnie w tej prostocie i nieukrywaniu elementów konstrukcyjnych. Tradycyjne w formie, niewielkie w skali, wyposażone w najprostszy detal, chałupy oceniane z osobna jako efekt pracy wiejskiego cieśli, wyróżniają się doskonale dobranymi proporcjami. Razem, tworzą niepowtarzalną całość krajobrazu wsi. Stanowią specyficzne zespoły harmonijnie powiązane z otaczającą przyrodą, a czasem wręcz wtopione w krajobraz. Dzięki nim zabudowa każdej wsi, ma swoją spoistość i tożsamość. Istotną wartością krajobrazu kulturowego gminy jest zachowana proporcja, między terenami zielonymi a zabudową. Czytelne są granice wsi. Są to nadal wsie rolnicze. Zbudowane wzdłuż rzek, na osnowie dróg ordynackich, stanowią tylko część malowniczego pejzażu pól, łąk i zieleni wysokiej. Dlatego teren Gminy Zamość można określić mianem zielonego pierścienia wokół miasta. Z tym niezmienionym od wieków charakterem wsi, wiąże się autentyzm zachowanej dawnej architektury. Literatura przedmiotu jedynie z pozoru wydaje się bardzo bogata, ponieważ w rzeczywistości większość wykorzystanych materiałów traktuje omawiane miejscowości zupełnie marginesowo. Do najistotniejszych i najbardziej przydatnych niewątpliwie należą prace K. Sochaniewicza, A. Tarnawskiego, R. Orłowskiego, Z. Klukowskiego oraz znakomite, dotychczas nie wydane drukiem dzieło ordynackiego archiwisty M. Stworzyńskiego 7. W pewnym stopniu korzystano z opracowań M. Stankowej, A. Janeczka, J. Kasperka, W. Śladkowskiego, L. Głowackiego i wielu innych. Ponadto uwzględniliśmy obfitą literaturę z dziedziny archeologii, 5. Zobowiązuje do tych działań Ustawa o Ochronie Zabytków z dnia 23 lipca 2003 r. oraz ratyfikowana przez Polskę w dniu 27 września 2004 r. Europejska Konwencja Krajobrazowa. 6. A. Pawłowska, Materiały do zagadnień etnograficznych w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie, Archeion, t. XC: 1992, s Biblioteka Narodowa, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, sygn [M. Stworzyński, Opisanie statystyczno historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej, z 1834 r.]. Pełne opisy pozostałych prac znajdują się w Bibliografii. 8

11 historii architektury, zabytków i przyrody. Nie stroniliśmy także od popularnych publikacji w lokalnej prasie, jednak z zastrzeżeniem potencjalnej ich niepełnej wiarygodności, z braku oparcia w źródłach. Oczywiście nie mogliśmy pominąć rękopiśmiennych i kartograficznych zbiorów archiwalnych. Wprawdzie znaczna część najstarszych i zapewne najcenniejszych dokumentów uległa zagładzie podczas minionych zawieruch wojennych i pożarów, np. zamków w Szczebrzeszynie w 1583 i Krasnymstawie w 1648 r. oraz kościołów w Żdanowie w 1656 i Sitańcu w 1915 r. Jednak cennych materiałów głównie o charakterze gospodarczym dostarczyły nam lubelskie zbiory rękopiśmienne i kartograficzne dawnej Ordynacji Zamojskiej. Wykorzystano również inne rozproszone źródła w zbiorach w Warszawie, Krakowie, Zamościu oraz we Lwowie. Wielce pomocną była także dokumentacja przechowywana w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Zamościu i Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie. Zamieszczone w układzie słownikowym opisy poszczególnych miejscowości składają się z kilku członów. W części historycznej pierwszy człon ma za zadanie ułatwić Czytelnikowi odnalezienie danej wsi na mapie współczesnej Gminy. W większości przypadków podjęto też próbę wyjaśnienia pochodzenie nazwy miejscowości, w miarę możliwości podając je we wszystkich ongiś występujących formach. Później następuje właściwy szkic dziejów do czasów obecnych, ułożonych chronologicznie i problemowo. Zawiera on także informacje o istotniejszych znaleziskach archeologicznych. Zamieszczone tabele obrazują zmiany w liczbie domostw i mieszkańców na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci. Odrębną część stanowi omówienie tzw. krajobrazu kulturowego, czyli zabytków architektury (również dziś nie istniejących), sztuki i przyrody oraz etnografię. Integralną częścią pracy są załączone reprodukcje, fotografie, plany i mapy, niejednokrotnie niezmiernie ciekawe i cenne. * Pragnęlibyśmy podziękować tym wszystkim, dzięki którym dokonano opracowania i edycji niniejszej publikacji. W szczególności dziękujemy: Muzeum Zamojskiemu w Zamościu, Archiwum Państwowemu w Zamościu, Archiwum Państwowemu w Lublinie oraz Mieszkańcom Gminy Zamość, którzy udostępnili posiadane fotografie, materiały i poświęcili nam swój czas. Autorzy 9

12

13 WYKAZ SKRÓTÓW a - armia AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AJZ - Archiwum Jana Zamojskiego... AK - Armia Krajowa AK Zamojszczyzna - J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie. AOZ - Archiwum Ordynacji Zamoyskich ze Zwierzyńca APL - Archiwum Państwowe w Lublinie APZam. - Archiwum Państwowe w Zamościu ark. - arkusz ASK - Archiwum Skarbu Koronnego AZP - Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski BCh - Bataliony Chłopskie BK - brygada kawalerii Boniecki - A. Boniecki, Herbarz polski CBel. - Castrensia Belzensia (Księgi Grodzkie Bełskie) CCrasnost. - Castrensia Crasnostaviensia (Księgi Grodzkie Krasnostawskie) CGraboviec. - Castrensia Graboviecensia (Księgi Grodzkie Grabowieckie) ChKg-k - Chełmski Konsystorz Greckokatolicki CPAH - Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie cz. - część DP - dywizja piechoty Dz.U. - Dziennik Ustaw Fijałkowski-Kseniak - D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny Inscript. - Inscriptiones (Zapisy) Janeczek - A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego... k. - karta Kasperek - J. Kasperek, Gospodarka folwarczna w Ordynacji Zamojskiej w II połowie XVIII w. Kozicki - Wypisy ks. Z. Kozickiego z ksiąg grodzkich i ziemskich chełmskich i krasnostawskich w Bibliotece PAN w Krakowie ks. - księga (w przypisach) LBN ANU - Lwowska Biblioteka Naukowa Akademii Nauk Ukrainy mjr - major mps - maszynopis MRPS - Matricularum Regni Poloniae Summaria Nosek - S. Nosek, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu oprac. - opracowanie p. - pars (część) Pol.XVI w. - Źródła Dziejowe. Polska XVI wieku pod wzgledem geograficzno--statystycznym Por. - porównaj pp - pułk piechoty ppor. - podporucznik PPS - Polska Partia Socjalistyczna ps. - pseudonim PSOZ - Państwowa Służba Ochrony Zabytków R. - rocznik red. - redakcja Relat. - Relationes (Relacje) rkps - rękopis SDKPiL - Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy SG - Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego... Skorowidz... - Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej SL - Stronnictwo Ludowe stan. - stanowisko Stankowa - M. Stankowa, Dawny powiat szczebrzeski w XIV-XVIII w. Statuta - Statuta Ordynacyi Zamoyskiey Stworzyński - M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej Tabella... - Tabella miast, wsi i osad z 1827 r. tabl. - tablica Tarnawski - A.Tarnawski, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego Ter.Bel. - Terrestria Belzensia (Księgi Ziemskie Bełskie) Ter.Crasnost. - Terrestria Crasnostaviensia (Księgi Ziemskie Krasnostawskie) v. - verso WiN - Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość właśc. - właściciel ZDM - Zbiór dokumentów małopolskich... Zob. - zobacz ZWZ - Związek Walki Zbrojnej 11

14

15 Środowisko geograficzne Gmina Zamość położona jest w południowej części Wyżyny Lubelskiej, w obrębie jej najrozleglejszego obniżenia zwanego Padołem Zamojskim. Południowy skrawek gminy w okolicach Lipska-Polesia, zajmuje Roztocze Środkowe. Ukształtowanie rzeźby Padołu Zamojskiego nastąpiło ostatecznie w okresie czwartorzędu. Jest to teren równinny, miejscami podmokły. Jego podłoże stanowią mało odporne margle górnokredowe i kreda pisząca. Na nich zalegają dość zróżnicowane gleby: brunatne nalessowe, rędziny, bielicoziemne na piaskach, a na znacznych powierzchniach o szerokich dolinach rzek urodzajne zalewowe mady. Charakterystyczne w krajobrazie są niewysokie garby wznoszące się do m ponad doliny rzek, zbudowane z opok marglistych, odporniejszych od kredy na niszczenie przez wodę. Pomiędzy takimi garbami potworzyły się często bezodpływowe zagłębienia, rozlewiska i torfowiska 8. Sieć hydrograficzną bardzo ważny element dla rozwoju środowiska przyrodniczego tworzy na terenie gminy rzeka Łabuńka - prawy dopływy Wieprza. Lewy dopływ Łabuńki, Topornica, łączy się z nią na terenie miasta Zamościa. Szerokie, niegdyś silnie zabagnione doliny obu rzek, stanowiły zabezpieczenie obronne dla miasta i twierdzy. Mniejszy dopływ Łabuńki to Czarny Potok, nieuregulowana struga o niedużym przepływie, która łączy się z Łabuńką na terenie Sitańca -Wolicy. W Wólce Wieprzeckiej swoje źródła ma niewielka rzeczka Wieprzec, prawy dopływ Topornicy 9. Klimat tego terenu jest typowy dla klimatu kontynentalnego, charakteryzującego się mroźnymi zimami i gorącym latem. Opady atmosferyczne należą do stosunkowo dużych i wynoszą w ciągu roku ok. 600 milimetrów. Wklęsłość Padołu w stosunku do obszarów sąsiadujących, wpływa na kształtowanie się ciekawych zjawisk klimatycznych. Napływające tu masy powietrza niezbyt łatwo mogą wydostać się z nieckowatego terenu, co w efekcie przynosi pogłębienie temperatur: w przypadku mrozów jest tu zwykle co najmniej pół stopnia mroźniej niż na sąsiadujących obszarach Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, zaś w przypadku temperatur plusowych jest o około jeden stopień, a nawet więcej, cieplej 10. Roztocze Środkowe, wchodzące nieznacznie od południa na tereny gminy Zamość, to obszar pozbawiony pokrywy lessowej. Spoczywające na płaskiej antyklinie kredowej płaty piaskowców i wapieni mioceńskich, zbudowały tu kulminacje powyżej 300 m n.p.m. Obszar Roztocza Środkowego, w przeciwieństw do Padołu Zamojskiego, jest dość silnie zalesiony 11. Bardzo urozmaicony krajobraz w okolicach Lipska i Lipska-Polesia jest najbardziej malowniczą częścią gminy. Na terenie Roztocza, w okolicach Zwierzyńca, utworzony został Roztoczański Park Narodowy z cennymi borami jodłowymi i buczyną karpacką oraz niezwykle ciekawym światem roślin i zwierząt. Południowo-zachodnie tereny gminy Zamość leżą na obszarze tzw. otuliny, czyli strefy ochronnej Parku. 8. J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1998, s. 12; H. Maruszczak, Geologiczno-morfologiczne warunki rozwoju gospodarczego Zamojszczyzny [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. K. Myśliński, Zamość 1969, s E. Muszyńska, Charakterystyka hydrograficzna [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, s W. Zinkiewicz, Klimat [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, s J. Kondracki, op. cit., s

16 Ogólny zarys dziejów na tle losów regionu Po raz pierwszy człowiek pojawił się na terenie Zamojszczyzny 12 w schyłkowym paleolicie, tj. około XI tysięclecia przed naszą erą. Wówczas klimat po zlodowaceniach zaczął się stopniowo ocieplać, stwarzając dogodne warunki do osiedlania się. Ślady pobytu człowieka w schyłkowym paleolicie znamy głównie z terenów wschodniej Zamojszczyzny ( Gródek Nadbużny, Masłomęcz). Niedawno zarejestrowano je również na terenie dzisiejszej gminy Zamość w Sitańcu-Wolicy. Są to narzędzia krzemienne przypisywane kulturom: lyngbijskiej i świderskiej. Około 8300 lat p.n.e. rozpoczął się następny okres w dziejach, nazwany środkową epoką kamienia (mezolitem). Wówczas po ostatecznym ustąpieniu zlodowacenia tzw. podlaskiego (Günz), nastąpiło dalsze ocieplenie klimatu i w związku z tym przeobrażenie gospodarki ówczesnych społeczeństw. Duże zwierzęta albo wywędrowały na północ (renifer) albo wymarły (mamut), a ich miejsce zajęły zwierzęta mniejsze, lecz za to liczniejsze. Zdobywanie pożywienia stało się łatwiejsze, a tryb życia bardziej osiadły. Stosunkowo gęsta sieć rzek i bagien na tym obszarze umożliwiła rozprzestrzenienie się osadnictwa, związanego ze zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Osady występowały wówczas na terenach piaszczystych i wydmowych w pobliżu rzek. Z terenu gminy Zamość znamy pozostałości obozowisk mezolitycznych w Wólce Wieprzeckiej i Topornicy. Późniejsze chronologicznie zabytki archeologiczne pochodzą z neolitu - młodszej epoki kamienia (około lat p.n.e.). Jest to okres zapoczątkowany licznymi przeobrażeniami, które miały miejsce na początku VI tysiąclecia p.n.e. nad środkowym Dunajem. Przybyłe z Półwyspu Bałkańskiego grupy ludności przyniosły ze sobą umiejętność hodowli zwierząt (wcześniej udomowionych), uprawę roli, produkcji udoskonalonych narzędzi kamiennych oraz lepienia i wypalania naczyń z gliny. Od tej ostatniej umiejętności, tj. lepienia naczyń glinianych, ich form i sposobu zdobienia, przybyłe i osiadłe na dzisiejszych ziemiach polskich społeczności otrzymały, nadane przez archeologów, nazwy: kultury ceramiki wstęgowej rytej, lubelsko-wołyńskiej 13, pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej. Na interesujących nas terenach gminy Zamość pozostałości osadnictwa tych grup odkryto: w Białobrzegach, Białowoli, Borowinie Sitanieckiej, Bortatyczach, Hubalach, Hyżej, Lipsku -Kosobudach, Lipsku-Polesiu, Łapiguzie, Pniówku, Sitańcu-Błoniu i Wolicy, Szopinku, Wieprzcu, Wysokiem i Zarzeczu. Szczególne miejsce wśród zarejestrowanych stanowisk neolitycznych zajmuje cmentarzysko kultury lubelsko-wołyńskiej w Topornicy. Około 2200 r. p.n.e. ziemie dzisiejszej Zamojszczyzny weszły w nową erę dziejową. Za sprawą kaukaskich i bliskowschodnich ośrodków metalurgicznych zaczęły stopniowo napływać nowe idee kulturowe, których nośnikiem był nowy metal brąz. Na terenach dzisiejszej gminy Zamość wczesna epoka brązu ( r. p.n.e.) reprezentowana jest przez sporą ilość zabytków, wśród których udało się wyróżnić przede wszystkim materiały związane z kulturą trzciniecką: w Białowoli, Hubalach, Hyżej, Lipsku, Lipsku-Kosobudach, Lipsku-Polesiu, Pniówku, Sitańcu-Błoniach, Szopinku, Topornicy, Wieprzcu, Wólce Wieprzeckiej, Wysokiem, Zarzeczu, Żdanowie i Zwódnem; z kulturą strzyżowską: w Bortatyczach, Łapiguzie i Hyżej oraz z kulturą mierzanowicką w Pniówku. Na uwagę zasługuje odkrycie w czasie prac wykopaliskowych na terenie dawnego browaru ordynackiego w Żdanowie dwóch obiektów grobowych kultury mierzanowickiej. Liczniejsze prehistoryczne znaleziska w dolinie górnego biegu rzeczki Łabuńki pochodzą z okresu stosunkowo późnego, bo dopiero z czasów kultury łużyckiej (ok lat p.n.e.). Ludy tej kultury powszechnie już użytkowały wyroby z brązu, później także z żelaza, a podstawą utrzymania było rolnictwo. Największe zmiany dokonały się w tym czasie w sferze wierzeń. Naczelnym bóstwem stało się słońce, a konsekwencją tego był kult ognia jako siły oczyszczającej. Ludność kultury łużyckiej swoich zmarłych paliła na stosie, a spalone szczątki wkładała najczęściej do naczyń glinianych, zwanych popielnicami (groby popielnicowe) lub rzadziej bezpośrednio do ziemi (groby jamowe). Cmentarzyska zakładano na stokach wzniesień, często w pobliżu cieków wodnych. Ciałopalne cmentarzyska łużyckie odkryte zostały: w Pniówku, Topornicy i Wieprzcu. Bliżej nieokreślone chronologicznie cmentarzyska, przypuszczalnie związane z epoką brązu, znajdują się w Białobrzegach i Bortatyczach. 12. Nazwa umowna, zwykle utożsamiana z byłym województwem zamojskim. 13. Kultura ta w dotychczasowej literaturze fachowej zwana była kulturą wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Nowe ustalenia badaczy w ostatnich latach wpłynęły na zmianę nazwy tej jednostki kulturowej i obecnie używany jest termin kultura lubelsko-wołyńska. 14

17 W kolejnych stuleciach osadnictwo na terenach dzisiej gminy Zamość postępowało nieustannie, co miało związek z wpływami najpierw celtyckimi (400 r. p.n.e. pocz. n.e.), a później rzymskimi (pocz. n.e. V w.). Oddziaływanie Celtów na ziemie polskie przyczyniło się do powstania kultury przeworskiej. Najstarsze znalezisko tej kultury z terenów Zamojszczyzny datowane jest już na II w. p.n.e. i pochodzi z Lipska. Wśród zabytków rzymskich należy wyróżnić pojedyncze znaleziska monet: w Bortatyczach, Topornicy i Sitańcu ( Mogiła Chmielnickiego ). Na szczególną uwagę zasługuje odkrycie w Wieprzcu grobu kultury wielbarskiej z III-IV w. (dokładnie faza C 2 okresu wpływów rzymskich), który stanowi najdalej wysunięte na południe pewne stanowisko tej kultury w Polsce. Rozwoju osadnictwa nie zahamował chaos wielkich wędrówek ludów koczowniczych w V-VI stuleciu n.e. W wiekach VII-IX n.e. przybywało wiecej osad, wiązanych często z zachodniosłowiańskim plemieniem Lędzian (Lędziców), Wiślan oraz wschodniosłowiańskimi Dulebami-Wołynianami. Obok bardziej znanych znalezisk w Sąsiadce (gród Sutiejsk), Czermnie (domniemany gród Czerwień) i Gródku Nadbużnym (domniemany gród Wołyń), możemy tu wymienić także ślady grodzisk w Guciowie i w Lipsku-Polesiu (Feliksówce). Być może stanowiły one prapoczątek wczesnośredniowiecznych, słynnych i zarazem tajemniczych Grodów Czerwieńskich, poświadczonych w licznych przekazach latopisów ruskich. Położone na zachodnich rubieżach państwa kijowskiego, ustawicznie były terenem spornym pomiędzy Polską i Rusią. Wchodziły nawet w skład państwa piastowskiego do roku 972/981 i w latach Kres ich istnieniu położył wielki najazd mongolski Batuchana w 1240/41 roku. Po tym ciosie Grody Czerwieńskie już nigdy nie podniosły się z upadku. Czternaste stulecie zapoczątkowało zupełnie nową erę w dziejach obszarów dzisiejszej Zamojszczyzny. Dotychczas pozostające pod panowaniem ruskich książąt halicko-włodzimierskich z dynastii Romanowiczów-Rurykowiczów, po ich wymarciu w 1323 (1340) r., stały się areną zaciętych i długotrwałych ( ) walk polsko-litewskich. W 1366 r. ostatecznie zawładnęła nimi Polska, swe nowe nabytki (ziemie chełmska, bełska, lwowska, przemyska, halicka, sanocka) określająca później mianem Rusi Czerwonej. Po przejściowym obcym zarządzie, w latach w końcu spacyfikowano księstwo chełmsko-bełskie (w skład którego wchodziło terytorium dzisiejszej gminy Zamość), ziemię chełmską z powiatem szczebrzeskim wcielając bezpośrednio do Korony Królestwa Polskiego, zaś księstwo bełskie ówczesny król Władysław Jagiełło nadał w dziedziczne lenne władanie księciu płocko-rawskiemu Ziemowitowi (Siemowitowi) IV jako wiano jego żony Aleksandry, siostry Jagiełły. W rękach potomków Ziemowita pozostawało ono do 1462 r., kiedy także i te dzielnice inkorporowano do Korony. Właśnie z epoki wczesnojagiellońskiej posiadamy pierwsze wzmianki historyczne o istniejacych tu miejscowościach. Przypuszczać należy, iż część z nich (mianowicie Bortatycze, Hyża, Mokre, Płoskie, Pniówek, Wieprzec, Żdanów) istniały już dużo wcześniej i były pierwotnie osadami organicznie należącymi do włości (okręgu) ruskiego grodu Grabowiec, reprezentując - wg K. Sochaniewicza - pospolity w tych okolicach typ osad rybacko-pasterskich. Pozostałe miejscowości najpewniej powstały już w czasach przynależności do państwa polskiego. Peryferyjnie położone ziemie Rusi Czerwonej były podówczas stosunkowo słabo zaludnione (w II poł. XVI w. gęstość zaludnienia w ziemi chełmskiej wynosiła 6,68 osób na 1 km 2 ; dla porównania gęstość zaludnienia dla całej ówczesnej Korony sprzed unii lubelskiej wynosiła 9,2 osoby na 1 km 2, zaś na najbardziej zaludnionym Mazowszu aż 21,4 osoby na 1 km 2 ). Ciągłe niepokoje i częste najazdy tatarskie nie sprzyjały większemu rozwojowi krainy. Aktywizacja osadnictwa rozpoczęła się wraz z masowym napływem szlachty, zwłaszcza mazowieckiej, do ówczesnego księstwa bełskiego. Wkraczająca tu głównie średnia własność ziemska była bowiem głównym nośnikiem cywilizacyjnej akcji osadniczej i gospodarczej. Napływowa szlachta szybko wciągnęła nieliczną miejscową szlachtę ruską w orbitę swych wpływów, powodujac rychło jej całkowitą polonizację. W dalece mniejszym stopniu polska kolonizacja wpłynęła na tutejszą tzw. rusińską 14, rdzenną ludność chłopską. Znaczna część obszarów dzisiejszej gminy Zamość do linii rzeki Łabuńki (m.in. Bortatycze, Hyża, Lipsko, Mokre, Płoskie, Pniówek, Wieprzec, Żdanów) w XIV-XV stuleciu należała do prywatnego powiatu szczebrzeskiego, który z czasem - jako prywatny - zatracił swe administracyjne i sądownicze znaczenie na rzecz 14. Ludności tzw. rusińskiej (ruskiej) nie należy tu utożsamiać z ukraińską. Początki ukraińskiej świadomości narodowej to bowiem sprawa dopiero XIX stulecia. Por. S. Gawlas, H. Grala, Nie masz Rusi w Rusi. W sprawie ukraińskiej świadomości narodowej w XVII w. (W związku z książką T. Chynczewskiej-Hennel, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Warszawa 1985), Przegląd Historyczny, t. LXXVII:1986, z. 2, s

18 królewskiego Krasnegostawu. W 1379 roku 15 król Ludwik Węgierski nadał go Dymitrowi z Klecia, Goraja i Kraśnika, marszałkowi Królestwa, z prawem zwierzchności nad miejscową lenną szlachtą. Kompleks dóbr ziemskich Dymitra, złożony z włości szczebrzeskiej, gorajskiej, turobińskiej i kraśnickiej, był największym dominium szlacheckim na tym obszarze, otoczonym przez królewszczyzny oraz dobra szlachty średniej i drobnej. W związku z tym, że sam Dymitr nie miał synów, jego wielkie posiadłości w 1400/05 r. rozdzielono pomiędzy jego córki i bratanków, synów Iwonii ze Stojanic. Bratankowie, otrzymawszy w dziale włość szczebrzeską i część gorajskiej, początkowo zarządzali nimi wspólnie. Jednakże wkrótce potem doszło do podziału: Andrzej Cyryl (Czuryło) objął Stojanice w ziemi przemyskiej, Mikołaj objął Lipsko, Aleksander - Goraj, zaś Prokop (Proć) przejął Szczebrzeszyn. Po Prokopie włością szczebrzeską rządził syn - Zygmunt Prokop, a po nim od około 1457 r. jego małoletnia córka Zygmunta, która w 1471 r. wniosła Szczebrzeszyn w wianie swemu mężowi Janowi Amorowi Tarnowskiemu, późniejszemu kasztelanowi krakowskiemu. Po licznych sporach spadkowych w latach ostatecznie dobra szczebrzeskie przypadły Piotrowi Kmicie, późniejszemu marszałkowi wielkiemu koronnemu, a po bezpotomnej śmierci tegoż w 1553 r., dekret sejmowy z 1555 r. zasądził je wielkopolskim Górkom. W roku 1593 bracia Czarnkowscy, dziedziczący po swym - zmarłym w 1592 r. - wuju Stanisławie Górce, ostatnim przedstawicielu możnego rodu, ostatecznie odstąpili mocno zadłużoną włość szczebrzeską kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu, który niemal natychmiast włączył ją do swej niedawno powstałej Ordynacji Zamoyskiej 16. Pozostałe miejscowości dzisiejszej gminy Zamość, na północ od linii rzeki Łabuńki (m.in. wsie Sitaniec i Szopinek), na przełomie XIV i XV stulecia przynależały do księstwa bełskiego Ziemowita IV Mazowieckiego. Około 1412 r., w nieznanych bliżej okolicznościach, granice posiadłości książąt bełsko-mazowieckich przesunęły się na zachód, wcinając się wgłąb włości szczebrzeskiej Gorayskich (wsie Bortatycze, Janowice, Płoskie, Siedliska, Kulików, a być może nawet i Wielącza). Dopiero 27 stycznia 1430 r. pod naciskiem Jagiełły zawarto akt graniczny, odbierający księstwu bełskiemu wszystkie (poza Szopinkiem) sporne tereny i włączający je do ziemi chełmskiej, później powiatu krasnostawskiego tej ziemi. Na tych obszarach w XV-XVI w. dominowała zrazu gniazdowa szlachta średnia i cząstkowa: Sitańscy, Chomęccy, Snopkowscy, Stabrowscy, Niemierzowie-Ostrowscy, Jan(i)owscy, Łabuńscy (po nich Oleśniccy herbu Radwan) i Horyszowscy. Zdominowana przez sąsiadów - panów na zamku w Szczebrzeszynie - nie odgrywała poważniejszej roli, dopóki w potęgę nie wzrośli przybysze z ziemi łęczyckiej - Zamoyscy herbu Jelita vel Koźlerogi. Pojawili się oni tu w I połowie XV w. Jak pisał w następnym stuleciu heraldyk B. Paprocki, w 1443 r....tomasz z Łaźnina w onym kraju [tj. Rusi Czerwonej] dostał u Andrzeja Piwo Zamościa Starego i Wierzbia [w pow. grabowieckim ziemi bełskiej], za które dał pewną summę pieniędzy, a utwierdzając kontrakt zamianą, jako naonczas był obyczaj, pewne części we wsi swej Wżdżarach, w ziemi łęczyckiej [...] Tegoż Tomasza po wsi Zamościu, Ruś Zamośckim przezwała.... Odtąd włości Zamoyskich nieustannie się rozrastały. Tu szczególne zasługi dla rodu położył Mikołaj Zamoyski ( ), kanonik krakowski i referendarz duchowny koronny. Już w 1554 r. dobra ziemskie wszystkich linii Zamoyskich obejmowały: Skokówkę cum fortalicio, Żdanów, Kalinowice, pół Pniowa, Tworyczów, Łętownię (Kitow), Stary Zamość, Wierzbę, części w Chomęciskach i Tarzymiechach, a także Ruskie Piaski, Krasne, Żuków i Niewirków. Jednak właściwe podstawy potęgi rodu stworzył dopiero Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny, człowiek niewątpliwie wybitny i zdolny, ale także bardzo ambitny i bezwzględny w dążeniu do wyznaczonego sobie celu, jakim była rozbudowa własnego majątku. Konsekwentnie działając, w latach potrafił skupić w swym ręku większość obszarów dzisiejszej Zamojszczyzny (a miejscowości dzisiejszej gminy 15. Tak twierdzi K. Myśliński (Dzieje kariery politycznej w średniowiecznej Polsce. Dymitr z Goraja , Lublin 1981, s ,220). Podobnie M. Stankowa (Dawny powiat szczebrzeski..., s. 20) i L. Bieńkowski (Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej , Roczniki Humanistyczne KUL, t. VII:1958, s. 248), ustalając ten fakt na ok r. Natomiast S. Arnold (Dymitr z Goraja, Teka Zamojska, R. 4:1921, s. 45) wyznacza nadanie włości i powiatu szczebrzeskiego na 1388/89 r., a więc już za panowania Władysława Jagiełły. Znamiennym przy tym jest, że Dymitr był jedynym wówczas Rusinem (poza Iwanem Kustrą z Krzeszowa i Leżajska), który uzyskał tak duże nadanie ziemskie na Rusi Czerwonej. 16. Akt nabycia włości szczebrzeskiej z 19 czerwca 1593 r. wymieniał obok miasta Szczebrzeszyna także wsie: Michalów, Błonie, Rozłopy, Deszkowice, Złocień (Złojec), Zarudzie, Wszepsy, Wysokie, Bortatycze, Białobrzegi, Siedliska, Niedzieliska, Wielącza, Bodaczów, Bród Stary, Bród Wołoski z Wólką Nową, Żurawnica, Wywłoczyca, Topólcza, Kawęczyn, Kosobudy, Obrocz, Wólka przy Hucie, Górecko z Wólką, Wola Wieprzecka i część wsi Wieprzec. Ponadto uwzględniono także nabyte wsie lenne: Topornica, Sułowiec, Powałka, Źrebce, Nielisz, Radecznica i pół Pniowa. Ogółem 27 i ½ wsi poddanych oraz 6 i ½ wsi lennych. APL, Acta Castrensia Szczebrzeszynensia, sygn.1, k Uderza brak w tym zestawieniu wsi Płoskie i Hyża. 16

19 Zamość leżały wówczas na północno-wschodnim krańcu jego latyfundium). Ukoronowaniem starań w tej mierze było utworzenie w 1589 r. Ordynacji Zamojskiej, swoistego państwa w państwie, z własną administracją, własnym ośrodkiem kulturalno-oświatowym i gospodarczym, własnym wojskiem, prawem i sądownictwem. Dzięki inicjatywie kanclerza, w mniejszym stopniu także jego nastepców, rozbudowa Ordynacji przebiegała bardzo szybko. Z chwilą utworzenia liczyła ona 3 miasta i 39 wsi, zaś w chwili śmierci twórcy w 1605 roku już 6 miast, 149 wsi, 42 folwarki na obszarze 3.830,2 km 2. Miała łanów ziemi uprawnej. W 1688 r. na prawie tym samym obszarze (doszły tu tylko dobra lipskie, włączone po 1631 r.) było już 9 miast, 168 wsi i 60 folwarków; zaś w końcu XVIII stulecia - 10 miast, 221 wsi i osad stałych oraz 97 folwarków, z ludnością (w 1798 r.) 103 tysięcy osób, w tym 83,2 % ludności chłopskiej. Konstytucja sejmu z 1589 r., zezwalająca na utworzenie Ordynacji Zamojskiej. (Volumina Legum, t. II, Warszawa 1783, s. 1282). Pod względem gospodarczym Ordynacja przeżyła swą świetność po raz pierwszy za życia twórcy, po raz wtóry dopiero w II połowie XVIII w., za rządów Andrzeja Zamoyskiego. Mimo prób ustanawiania sprawnego bezpośredniego zarządu, zdecydowana większość majątków ordynackich tradycyjnie oddawana była w dzierżawę osobom z zewnątrz. Szybko postępującej akcji osiedleńczej i gospodarczej towarzyszyły duże jej zaburzenia. Położone na południowo-wschodnich kresach ówczesnej Rzeczypospolitej, tereny owe były narażone na częste rabunkowe najazdy tatarskie. Klęski połowy XVII stulecia i niszczycielskie wyprawy kozackie B. Chmielnickiego w 1648 r., moskiewsko-kozackie w 1655 r., szwedzkie Karola Gustawa w 1656 r., siedmiogrodzkie Jerzego Rakoczego w 1657 r., szwedzkie, saskie, rosyjskie i kozackie (Mazepy) w dobie wojny północnej , oraz przemarsze własnych niepłatnych i niekarnych wojsk, doprowadziły do tego, iż przez długie lata wsie i miasteczka ordynackie nie mogły wydźwignąć się z wielkiego upadku. Ruinę gospodarczą powodowały też gorszące konflikty zbrojne i zajazdy pomiędzy pretendentami do zarządu Ordynacją w latach i Jeśli dodamy do tego zwykle wiernie towarzyszące wojnom zarazy i głód oraz pożary w znakomitej większości drewnianych budowli, to otrzymamy dość niemiły obraz tych czasów, tuż przed upadkiem szlacheckiej Rzeczypospolitej. Herb Jelita rodu Zamoyskich (K. Niesiecki, Herbarz polski, Lipsk 1839, s. 482). 17

20 18 W wyniku pierwszego i trzeciego rozbioru (w 1772 i 1795) tereny dzisiejszej Zamojszczyzny zostały zagarnięte przez Austrię. Austriacy zaprowadzili tu własne porządki. Między innymi ordynatom zamojskim zakazano utrzymywania prywatnych wojsk nadwornych, a ich miejsce w Zamościu zajął garnizon austriacki. Zgodnie z linią polityki tzw. józefińskiej (absolutyzmu oświeconego cesarza Józefa II), instytucjom kościelnym odebrano większość posiadanych dotychczas majątków, a nowe austriackie sądownictwo rządowe poczęło wypierać dominialne ordynackie. W 1809 r., po krótkiej zwycięskiej wojnie z Austrią i pokoju w Schönbrunn, tereny Zamojszczyzny w większości weszły w skład wasalnego wobec Napoleona Księstwa Warszawskiego, po 1815 r. zamienionego w Królestwo Polskie, przyłączone do carskiej Rosji. Jedynie południowe skrawki pozostały przy Austrii, w obrębie tzw. Galicji i Lodomerii. Zarówno podczas konfederacji i powstań XVIII stulecia, jak również i w powstaniach narodowych XIX wieku, Ordynacja wzięła udział znikomy. Najwidoczniej nieaktywna postawa ordynatów wynikała z tego, iż mieli oni zbyt wiele do stracenia, aby ryzykować pełne uczestnictwo w niepewnych, a właściwie z góry skazanych na niepowodzenie przedsięwzięciach. Najistotniejszą wówczas rolę odgrywała ciągle twierdza zamojska, ważny obiekt strategiczny w skali całego kraju. O panowanie nad nią zabiegały wszystkie opcje polityczne i militarne tego okresu. Dlatego po 1772 r. rychło zajęli ją Austriacy (choć początkowo planowali likwidację twierdzy), po wojska Księstwa Warszawskiego, w Rosjanie, a po 1815 r. wojska Królestwa Polskiego. W końcu, w roku 1821, na żądanie wielkiego księcia Konstantego Romanowa, miasto i twierdza zostały wykupione od ordynatów przez skarb kongresowego Królestwa Polskiego. W 1823 r. Ordynacja otrzymała w zamian 2 całe wsie i 5 części wsi oraz pałac w Warszawie. Od tego czasu twierdza była nieustannie rozbudowywana, a życie okolicznych wsi zostało jej podporzadkowane. Między innymi w latach w związku z nowym rozplanowaniem fortecy i wytyczeniem szerokiego na 1,2 km pasa przedpola fortyfikacji - zlikwidowano w tym obrębie wszystkie zabudowania, przenosząc nawet całe osady (np. Janowice czy Przedmieścia Lwowskie i Hrubieszowskie). Upadek znaczenia twierdzy zamojskiej nadszedł w II połowie XIX w., wraz z rozwojem wielkokalibrowej broni palnej. Twierdza okazała się przestarzała i dekret carski z 1866 r. zadecydował o jej likwidacji oraz częściowym wyburzeniu fortyfikacji. Rezygnacja z militarno-strategicznego znaczenia Zamościa zmieniła nie tylko życie miasta, lecz także i okolicznych wsi. Jednakże w tym samym czasie rozpoczęły sie znaczne niepokoje na wsi. Sytuacja tu komplikowała się coraz bardziej. Wprawdzie już w II polowie XVIII stulecia próbowano w Ordynacji zaprowadzić gospodarkę czynszową w miejsce pańszczyźnianej, lecz gdy okazało się to niekorzystne dla prac w folwarkach, natychmiast z tego zrezygnowano. Jeszcze raz gospodarkę czynszową zaprowadzono w latach (od 1833 r. dobrowolną w formie okupu, od obowiązkową), lecz i wówczas często okazywało się, iż było to bardziej niekorzystne dla chłopów, niźli dawny system. Dopiero carski ukaz uwłaszczeniowy rozwiązywał - zdawało się - problem chłopski. Reforma uwłaszczeniowa z 19 lutego 1864 r. znosiła wprawdzie ostatecznie system pańszczyźniany, ale nie likwidowała ciągłych zależności wsi od dworu. Przysłowiową kością niezgody pomiędzy chłopami a dworem pozostały bowiem tzw. prawa serwitutowe. Ponadto chłopi za otrzymane na własność grunty zmuszeni byli do spłat pieniężnych, rozłożonych na dłuższy okres czasu. Choć początkowo sytuacja w okolicach Zamościa nie była najgorsza, ponieważ w 1870 r. przeważały tu gospodarstwa duże (powyżej 15 mórg, czyli 8,4 ha, stanowiące ok. 54 % ogółu gospodarstw) i średnie (od 3 do 15 mórg, ok. 37 % ogółu). Jednakowoż postępujące przeludnienie wsi i niemożność znalezienia pracy w słabo pod względem przemysłowym rozwiniętym rejonie, powodowało rozdrabnianie gospodarstw. W wyniku tego do 1904 r. zmniejszyła się liczba gospodarstw dużych (do 15,5 %), a wzrosła liczba gospodarstw średnich (do 79,2 %). Bezrolni chłopi mogli znaleźć zatrudnienie tylko jako najemni robotnicy w majątkach ziemskich, najczęściej ordynackich, na warunkach korzystnych dla właścicieli, którzy zdawali sobie sprawę z nikłej podaży pracy. Dodatkowo ciągłe napięcia istniały na tle niezrealizowania przez Ordynację serwitutów, głównie leśnych (do roku 1912 w pow. zamojskim tylko w 90 na 194 wszystkich wsi i osiedli uregulowano prawa serwitutowe). Napięcia owe znajdowały swe ujście w masowych wystąpieniach chłopskich. Postulatów wiejskich - wskutek oporu Ordynacji - nie zrealizowano w pełni, mimo obietnic, także w okresie międzywojennym. Sytuację załagodzono dopiero po reformie rolnej z 6 września 1944 r., choć wówczas - pomimo innego stanowiska chłopów - upaństwowiono wszystkie lasy ordynackie, a zamiast dużych pełnowartościowych gospodarstw, dla doraź-