PAN TADEUSZ ADAMA MICKIEWICZA W ESPERANTO

Transkrypt

1 Zbigniew Galor PAN TADEUSZ ADAMA MICKIEWICZA W ESPERANTO Autor, który podejmuje problem tłumaczeń dzieł Adama Mickiewicza na esperanto znajduje się w o wiele trudniejszej sytuacji niż inni omawiający przekład Pana Tadeusza na języki narodowe. Wynika to stąd, że języki te postrzegane są nie tylko jako coś naturalnego lecz i codzienna wiedza na ich temat jest większa, nawet jeśli one same w indywidualnych przypadkach nie są znane. Podczas gdy esperanto w zdroworozsądkowej, potocznej świadomości - sytuuje się w krainie egzotyki, często po stronie związanych z nią stereotypów i uprzedzeń. Egzotyka ma jednak to do siebie, że jest na ogół czymś nieznanym, lecz pociągającym. W 1998 roku zbiegły się prawie dwie daty: 200. rocznica urodzin Adama Mickiewicza oraz 111. powstania esperanta - języka międzynarodowego, którego ideę przedstawił Ludwik Zamenhof w 1887 roku w publikacji La Unua Libro (Pierwsza Książka) 1. Miejscem urodzin Mickiewicza, tak jak Zamenhofa, była Litwa, kraj od XV wieku związany z Polską umową państwową, którą unieważnił rozbiór Polski w XVIII wieku. Kryjące się pod kartkami kalendarza fakty i wydarzenia historyczne odnoszą się zarówno do polskiej kultury narodowej, z którą tak silnie związane jest dzieło Mickiewicza, jak i do kultury międzynarodowej reprezentowanej m. in. przez ruch esperantystów. Zasadnicze cechy obydwu form kultury trafnie scharakteryzował W. Auld 2 Jego zdaniem kultura narodowa jest kulturą ekskluzywną (podkreślającą własną odrębność, a poprzez to wykluczającą), podczas gdy międzynarodowa kultura esperancka - inkluzywną (włączającą w swoisty dla siebie sposób wartości kultur narodowych i tym samym wzbogacającą się). Wraz z upowszechnianiem się językowej propozycji Zamenhofa coraz większego znaczenia nabierała potrzeba tworzenia własnego księgozbioru, posiadania własnego dorobku literackiego. Zaczęły ukazywać się tłumaczenia oraz dzieła oryginalne pisane w esperanto. O ile w rok od opublikowania La Unua Libro pojawiło się ogółem 28 książek, to w 1895 było ich już 75, w tym 12 przetłumaczonych utworów beletrystycznych, a wśród nich Hamlet, Borys Godunow. Dla porównania: w latach ukazało się ogółem 1 Dr Esperanto, Mieżdunarodnyj jazyk. Priedisłowije i połnyj uczebnik,, Warszawa (Pseudonim: Dr Esperanto oznacza: Dr Mający Nadzieję, skrywał nazwisko Ludwika Zamenhofa; książkę tę zwykło się nazywać: La Unua Libro ( Pierwsza Książka ); szybko ukazały się jej wydania: polskie - Dr Esperanto, Język międzynarodowy, Warszawa 1887 ; francuskie i niemieckie). 2 W. Auld, Kulturo kaj internacia lingvo.( Kultura i język międzynarodowy ), Chapeco

2 416 nowych pozycji, z tego 42 książki z zakresu poezji, w tym 19 prac oryginalnych 3. Adresariusz pierwszych esperantystów z 1889 roku zawierał tysiąc nazwisk. Wśród nich nazwisko Antoniego Grabowskiego - przyszłego tłumacza Pana Tadeusza. Poniższe zestawienie pozwala porównać czas, jaki minął od ukazania się Pana Tadeusza do publikacji jego tłumaczenia autorstwa A. Grabowskiego. Esperanckie tłumaczenie ukazało się 74 lata później. Jednak tylko 21 lat po ogłoszeniu przez Zamenhofa La Unua Libro. ADAM MICKIEWICZ ( ) Pan Tadeusz 1834 LUDWIK ZAMENHOF ( ) La Unua libro 1887 ANTONI GRABOWSKI ( ) Sinjoro Tadeo 1918 Mickiewicz a Zamenhof Litwa, kraj urodzin Mickiewicza i Zamenhofa, od XV wieku związany był państwowym przymierzem z Polską. Rozbiór Polski z końcem XVIII wieku rozdzielił obydwa kraje i narody. Mickiewicz dzięki swojemu poetyckiemu geniuszowi stał się symbolem cierpiących z powodu rozbioru Polski. Zamenhof - pisze Zofia Banet-Fornalowa 4 - zrobił krok dalej, zwracając się do wszystkich ludzi, oddzielonych nie tylko politycznymi, lecz również kulturowymi - językowi barierami z projektem języka międzynarodowego, który - w jego przeświadczeniu - granice te mógłby pokonać. Rozwijając spostrzeżenia Zofii Banet-Fornalowej, można wysnuć wniosek, że jeżeli dla Mickiewicza sposobem na pokonanie zaistniałych odrębności politycznonarodowych stała się poezja i jej mesjanistyczne - oparte na filozofii 3 Esperanto en perspektivo. Faktoj kaj analizoj pri la internacia lingvo ( Esperanto w perspektywie. Fakty i analizy na temat języka międzynarodowego ), red.: I. Lapenna, T. Carlevaro, U. Lins, London - Rotterdam 1974, s Z. Banet-Fornalowa, Felicxo komuna, jen celo komuna,, Literatura Foiro ( Rynek Literacki ), 1999, nr 179,

3 Towiańskiego - przesłanie, o tyle dla Zamenhofa taką samą rolę pełniła idea języka międzynarodowego i związana z nią koncepcja homaranizmu. Zakładała ona, aby każdy traktował i kochał ludzi pochodzących z różnych krajów tak jak swoich braci. W pierwszych punktach Deklaracji homaranizmu jej autor stwierdza, że: Jestem człowiekiem i całą ludzkość traktuję jak jedną rodzinę; podział ludzkości na różne wzajemnie nienawidzące się ludy i narodowo - religijne wspólnoty traktuję jako jedno z największych nieszczęść (...) W każdym człowieku widzę tylko człowieka i oceniam go tylko według jego osobistej wartości i czynów. Jako barbarzyństwo traktuję każdą obrazę i ucisk człowieka tylko z tego powodu, że należy on do innego narodu, innej grupy językowej albo do innej klasy społecznej niż ja.. 5 Nad doktryną homaranizmu Zamenhof pracował przez całe życie. Zdają się mieć rację ci interpretatorzy, którzy uważają, iż głównym jego celem było stworzenie ruchu homaranistów, co zresztą się nie udało. Natomiast język międzynarodowy miał być tylko środkiem dla realizacji tej idei. Z perspektywy historycznej, środek okazał się jednak celem, wbrew intencjom autora. Mickiewicz w esperanto Zamenhof był zapewne pierwszym - jak zauważa Zofia Banet-Fornalowa - tłumaczem Mickiewicza na esperanto. Ballada Mickiewicza - Wojewoda jest zamieszczona jako pierwsze z tłumaczeń Zamenhofa w Fundamenta krestomatio 6 ( Podstawowej antologii ) - wydanej w 1903 roku klasycznej pozycji, która wywarła bardzo duży wpływ na kształtowanie się języka zdobywającego sobie coraz większą popularność. Wśród pierwszych tłumaczy szczególne miejsce przypada Antoniemu Grabowskiemu, zafascynowanemu polską poezją romantyczną, autorowi przekładu Pana Tadeusza. Także inni polscy esperantyści w początkowym okresie rozwoju ruchu byli autorami wartościowych tłumaczeń Mickiewicza: Stanisław Czarnowski ( Mara silento, Ekfluis larmoj miaj ); Michał Chmieliński ( Fluis miaj larmoj ); Leo Belmont ( Al Marila, Karesulino mia ); Roman Dobrzański - tłumacz Wielkiej Improwizacji z III części Dziadów Mickiewicza oraz Antoni Stankiewicz, który przełożył fragmenty Ksiąg pielgrzymstwa polskiego (1914) i Odę do młodości (1926). Ten utwór Mickiewicza doczekał się także drugiego tłumaczenia. Węgier Kalman Kalocsay, będący pod wrażeniem przekładu Pana Tadeusza przez A. Grabowskiego, oprócz Ody do młodości przyswoił esperantystom trzy Sonety krymskie : Mara silento, Sipveturo oraz Ventego. Znajdują się one w wydanym w 1981 tomie drugim Tutmonda Sonoro. 5 Por.: Enciklopedio de Esperanto, Budapest 1986, s L. Zamenhof, Fundamenta krestomatio, Paryż

4 W 1925 roku Roman Dobrzański powrócił raz jeszcze do Mickiewicza, przekładając Wstęp do Pana Tadeusza. O obecności i zainteresowaniu twórczością Mickiewicza wśród polskich esperantystów świadczy opracowane przez Z. Banet-Fornalową zestawienie tłumaczeń utworów autora Pana Tadeusza, jakie ukazały się na łamach najbardziej prestiżowego w Polsce czasopisma: Pola Esperantisto (Polski Esperantysta) w latach : Tłumaczenia utworów Mickiewicza, które ukazały się w POLA ESPERANTISTO w latach: Tytuł Data Tłumaczył 1. La vojevodo 1906 L. Zamenhof 2. Mara silento 1907 S. Czarnowski 3. Ekfluis larmoj miaj 1911 S. Czarnowski 4. Improvizacio de Konrado 1914 S. Czarnowski 5. El la libroj de pola pilgrimeco 1922 A. Stankiewicz 6. Antauxparolo al. Sinjoro Tadeo 1925 R. Dobrzański 7. Odo al. juneco 1926 A. Stankiewicz 8. Fluis miaj larmoj 1939 M. Chmieliński 9. Koncerto de Jankiel 1976 A. Grabowski 10. Sinjorino Twardowska 1976 A. Grabowski 11. Karesulino mia 1976 L. Belmont 12. Al. Marila 1976 L. Belmont 13. El la krimeaj sonetoj 1976 K. Kalocsay Mara silento, Sipveturo Ventego 14. La vojevodo 1976 L. Zamenhof Obecność Mickiewicza w esperanto to nie tylko tłumaczenia jego utworów. Zofia Banet- Fornalowa zwraca uwagę na rolę szwajcarskiego esperantysty Edmonda Privat w upowszechnianiu wiedzy o autorze Dziadów. W lipcowym numerze Esperanto z 1927 roku, w artykule La devo ne forgesi ( Obowiązek nie zapomnieć ) pisał on m.in.: Celem doktora Zamenhofa było wychowanie ludzi dla międzynarodowego porozumienia się i wzajemnej współpracy. Pół wieku wcześniej inny wielki i sławny syn Polski - Adam Mickiewicz ukazał ten szlachetny ideał swoim nieszczęśliwym i 4

5 prześladowanym rodakom. W tym samym roku E. Privat, z okazji Światowego Kongresu Esperanta w Warszawie, przemawiając przed pomnikiem Mickiewicza, stwierdził m.in.: Dzięki esperantu, dzięki mistrzowskim tłumaczeniom Grabowskiego, zapoznałem się z dziełami Mickiewicza tak jak tysiące innych ludzi. Dzięki temu pomocniczemu językowi, także owocowi bogatej polskiej ziemi, mogła upowszechnić się na całym świecie wielka inspiracja poety dla ogólnoludzkiego porozumienia i harmonii. 7 Antoni Grabowski jako tłumacz Pana Tadeusza W pierwszym okresie rozwoju esperanta (lata ) pionierami stawali się przede wszystkim Polacy i Rosjanie. Dlatego też w tym czasie występuje bogactwo tłumaczeń z języka polskiego. Antoni Grabowski ( ), inżynier - chemik, władał mniej lub bardziej biegle około 30 językami, w tym volapükiem 8. Uważany jest za pierwszego, który odbył rozmowę z Zamenhofem w esperanto 9. Stał się nie tylko przyjacielem twórcy tego języka, ale i autorem pionierskich opracowań. Należą do nich m.in. pierwsze zbiory tłumaczeń wierszy poetów różnych krajów np. Postrikolto ( Po żniwach ), Pogłębione zainteresowania A. Grabowskiego literaturą światową sięgają czasów studenckich. We Wrocławiu, gdzie studiował na uniwersytecie filozofię i nauki przyrodnicze, stał się członkiem Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego. Zapewne także w tej działalności tkwią źródła postawy tłumacza Pana Tadeusza wyrażającej się w przeświadczeniu, że literatura może ożywić zaplanowany przez L. Zamenhofa język międzynarodowy. Język bowiem rozwija się dzięki literackim próbom, a literatura wzbogaca się wraz z rozwojem języków. Doświadczenie tego rodzaju stało się udziałem esperanta. Grabowski, zanim przystąpił do pracy nad przekładem Pana Tadeusza, miał za sobą własne próby poetyckie w esperanto, tłumaczenia zarówno dzieł innych pisarzy, poetów, jak i niektórych utworów Mickiewicza: La liro de la esperantistoj ( Lira esperantystów ), pierwsze wydanie tłumaczeń poezji w esperanto pod red. Grabowskiego, El Parnaso de popoloj ( Z Parnasu narodów ), międzynarodowa antologia poetycka. Z utworów Mickiewicza: Tri Budrisoj ( Trzech Budrysów ), 7 Z. Banet-Fornalowa, praca cyt. 8 Volapük - wersja języka międzynarodowego przed esperantem, której autorem był V. Schleyer. W latach ten system językowy ze względu na ewidentny swój sukces ukazał, że język zaplanowany jest użyteczny i efektywny w stosunkach międzynarodowych. Jego szybki zmierzch łączony jest z takimi cechami, jak m.in: subiektywne decyzje jego twórcy eliminujące normalną ewolucję języka. 9 Por.: Gvidlibro por supera ekzameno. Historio, literaturo, metodologio, Budapest

6 Pracę nad przekładem mickiewiczowskiej epopei Grabowski rozpoczął krótko po wybuchu I wojny światowej Pozostając sam w warszawskim domu przy ul. Hożej 42 (rodzina ewakuowała się do Rosji), kontynuował tłumaczenie w czasie trzech następnych lat. W 1918 roku ukazało się ono drukiem. Momentem, który decydująco przyczynił się do sfinalizowania rozpoczętego przekładu było spotkanie w sierpniu 1916 roku z Zamenhofem. Według świadectwa Stanisława Karolczyka, znanego poety esperanckiego, kiedy Grabowski skończył czytać pierwszą przygotowaną przez siebie część epopei Zamenhof uściskiem dłoni pogratulował Grabowskiemu znakomitego tłumaczenia i wyraził opinię, że Sinjoro Tadeo koniecznie musi zostać w całości przełożony na esperanto. 10 W przedmowie do pierwszego wydania tłumaczenia Pana Tadeusza A. Grabowski wspomina ten moment w związku ze swoim wcześniejszym przekonaniem, że przetłumaczenie całego poematu na esperanto wydawało mi się, ze względu na ogromne trudności, rzeczą prawie niemożliwą; przynajmniej nigdy nie odważyłem się myśleć, że moje siły dla tego zadania mogą wystarczyć. 11 Podkreśla przy tym, że w 1916 roku kilka fragmentów dzieła Mickiewicza zdecydował się - po długich wahaniach - włączyć do El Parnaso de popoloj pod wpływem argumentacji S. Karolczyka. W czasie wspomnianych odwiedzin chorego mistrza tłumacz przedstawił także swoje obiekcje. Był zdania, że zaprezentowane fragmenty przekładu są jedyne i ostatnie. Przy takim nastawieniu, gdy usłyszał zdanie Zamenhofa: Przetłumacz całość, roześmiał się, gdyż - jak przyznaje - wydawało się jemu, że mistrz naiwnie wymaga czegoś niemożliwego. Odtąd każdej wizycie u Zamenhofa towarzyszyło przekonywanie Grabowskiego, ażeby doprowadził tłumaczenie do końca. Perswazje przyniosły skutek i w grudniu 1916 roku rozpoczął on tłumaczenie całości epopei, jednak - jak pisze - z niewiarą w to, że kiedykolwiek je ukończy. Ukończył jednak, a Zamenhof przed śmiercią przeczytał prawie cztery pierwsze księgi poematu. Doprowadziwszy dzieło do końca, autor przekładu wyraża przekonanie, że zrobił dobrą przysługę ojczyźnie i międzynarodowej sprawie esperantystów. Twórca esperanta nie dożył ukazania się tłumaczenia Pana Tadeusza. Zmarł 14 kwietnia 1917 roku. Przekład Pana Tadeusza W przedmowie do Sinjoro Tadeo zawarta jest zwięzła autocharakterystyka przekładu i podejścia do niego przez tłumacza. Mówi ona o pietyzmie w traktowaniu oryginału i języka przekładu w celu jak najlepszego 10 A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, wyd. III, przedmowa tłumacza - A. Grabowskiego, Varsovio 1986, s. X. 11 Tamże. 6

7 oddania treści i formy poematu. Grabowski zauważa przy tym, że choć słowa w esperanto są zazwyczaj dłuższe niż w polskim, to fleksyjność oraz elastyczność esperanta pozwala zachować ich wzajemną zgodność prawie bez zmian ilości wersów (dziesięciozgłoskowiec). Przekład ma charakter ekwimetryczny Inna - zdawałoby się nie do pokonania trudność - dotyczyła rytmiki wiersza. Stały akcent w esperanto, padający zawsze na przedostatnią sylabę, byłby źródłem monotonii wbrew muzyczności oryginału. Tłumacz znalazł wyjście z tej sytuacji, odwołując się do swoich doświadczeń przy przekładach zawartych w El Parnaso. Model trzynastosylabicznego wersu ze stałym akcentem na szóstej i dwunastej sylabie jest w jego przekonaniu najlepszym rozwiązaniem pozwalającym czytelnikowi odczuć w zmienności rytmu ruch myśli poety i następstwo opisywanych obrazów. Oto, jak przy powyższych założeniach, przedstawia się w tłumaczeniu początkowy fragment Pana Tadeusza : Litvo!Patrujo mia! simila al sano; Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie; Vian grandan valoron ekkonas litvano, Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Vin perdinte. Belecon vian mi admiras, Dziś piękność twą w całej ozdobie Vidas gin kaj priskribas, car mi hejmsopiras. Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. Sankta Virgin`! Vi gardas Censtkohovon helan, Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy En Ostra-Brama lumas! Vi, kiu kastelan I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy Novogródek defendas kaj pian urbanon! Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem! Kiel Vi al infano redonis la sanon Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem 13 Specyficzną cechą esperanta w tłumaczeniach poetyckich jest łatwość występowania hiatusu - zetknięcia się dwóch samogłosek, jednej w wygłosie 12 A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, praca cyt. s A.Mickiewicz, Pan Tadeusz, Warszawa 1988, s. 9. 7

8 wyrazu i drugiej w nagłosie następnego 14 (np. la autuno - jesień, elizja wyraża się w formie: l autuno). Przekład Pana Tadeusza (oprócz pierwszego wydania z roku 1918, ukazały się dotąd dwa następne: w 1955 i 1986 roku) wywarł bardzo duży wpływ na kształtowanie się zarówno języka jak i teorii poezji esperanckiej. Kalman Kalocsay, Węgier, uznawany za jednego z najbardziej genialnych poetów i teoretyków literatury esperanckiej specjalnie podkreśla wartość tłumaczenia Pana Tadeusza, stwierdzając zarazem, że przekład ten należy do największych osiągnięć esperanckiej sztuki translatorskiej, a Grabowski dzięki temu przekładowi stał się ojcem poezji esperanckiej. Kalocsay w 1930 roku, podczas Światowego Kongresu Esperanta w Oxfordzie o tłumaczeniu Pana Tadeusza powiedział m.in.: Wymagało ono talentu tłumacza największej precyzji stylu, stosowania form uderzająco krótkich, odważnych, kilkakrotnie zbyt odważnych, lecz właściwych i poprzez ich odwagę eleganckich oraz niespodziewanie interesujących. Niestety, tłumaczenie nie jest powszechnie znane, chociaż musiałoby być ono omawiane podczas każdego wyższego kursu, studiowane przez każdego tłumacza poezji. Tylko poprzez językowe zdobycze zawarte w tym dziele język naszej poezji może osiągnąć taką zdolność, że z powodzeniem będzie mógł podjąć wyzwanie w postaci przekładu takich głównych dzieł literatury jak np. Boska Komedia - Dantego, Faust - Goethego, czy tragedii Schakespeare`a. W tym dziele odnosi prawdziwy triumf taka odważna i elegancka forma stylu, którą (...) porównałem do impresjonizmu w malarstwie. 15 Podobna ocenę wystawia Lajos Tarkony, którego zdaniem A.Grabowski jest inżynierem rytmu i rymu, odważnym wynalazcą nowych wyrażeń. Podstawę tych opinii stanowi nie kwestionowane nowatorstwo A. Grabowskiego w zakresie słowotwórstwa. Spośród ponad 209 neologizmów, które wprowadził w swoim przekładzie więcej niż połowa weszła do Plena vortaro 16 - podstawowego słownika esperanta wydanego po raz pierwszy w 1930 roku. Specjalne miejsce zajmują te słowa, które usunęły poprzednie, np.: konkiri - podbić - (konkeri), tredi - tratować - (treti) traco - ślad - (spuro). Kilka innych innowacji to m. in.: ci zamiast ci tiu (tu) bezpośrednie tworzenie formy czasownikowej od rzeczowników i przymiotników, 14 E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Ziętara, Zarys poetyki, Warszawa 1972, s K.Kalocsay, Lingvo Stilo Formo, wyd.iii, Oosaka E. Grosjean-Maupin, A. Esselin, Grenkamp- S. Kornfeld, G. Waringhien, Plena vortaro de Esperanto, Paryż

9 przymiotnikowe używanie kończących się na e rzeczowników np. ekde (odtąd) itp. Innowacje te stały się powszechnie używane, głównie w poezji. Kształtowanie się stylu poetyckiego Jednym z wcześniejszych doświadczeń Grabowskiego w zakresie sztuki translatorskiej na esperanto stał się problem oddania specyfiki stylu poetyckiego oryginału w ramach reguł języka przekładu. Oprócz typowych dla każdego tłumacza kwestii, stanął on również wobec takich zagadnień, które są wyjątkowe w obrębie języka międzynarodowego. Zawarte w nim normy dyktują określone rozstrzygnięcia morfologiczne (np. dotyczące stosowania przedimka), czy stylistyczne (np. z zakresu interpunkcji). Dla esperantystów początkowego okresu - jak zauważa Blazio Vaha 17 - styl był bardziej trwałą częścią języka daną w gramatyce (lecz wprost nie wyrażoną) niż przyszłą jej cechą uzależnioną od praktyki użytkowników. Przy czym to, co w jakimś momencie było dodatkowym elementem indywidualnej formy językowej, wkrótce stawało się fragmentem codziennej zbiorowej komunikacji. Rola pierwszych dzieł ukazujących się w tym okresie w esperanto - zauważmy -polegała głównie na ukazywaniu praktycznych możliwości i barier zastosowań języka, kształtowaniu jego stylu. Styl ten nie jest jednak ślepym naśladownictwem stylu innych języków (łaciny, francuskiego, włoskiego itd.), lecz posiada całkowicie specyficzny, samodzielny charakter. W czasach esperanckiej działalności Grabowskiego pogląd o swoistości stylu języka międzynarodowego dopiero się kształtował. Dla tłumacza Pana Tadeusza miał on szczególne znaczenie. Pod wpływem krytyk zarzucających, że nie jest możliwe przetłumaczenie ekwimetryczne na esperanto bajek Lafontaine` a, ponieważ w tym języku rymują się tylko słowa tej samej kategorii, Grabowski publikuje wiersz pod znamiennym tytułem: Defendo de l` rimo ( Obrona rymu ) 18, w którym rymują się tylko słowa należące do różnych kategorii gramatycznych. Od Grabowskiego pochodzi termin adasismo dla rymów przyrostkowych. Oznacza on zwyczaj rymowania przyrostkami, np. amadas, vidadas. (kocha, widzi). Rymowanie tego rodzaju jest akceptowane tylko wtedy, gdy przyrostek jest poprzedzany przez rymujące się spółgłoski, np. amaro, homaro (gorycz, ludzkość). Wtedy rytm taki w systemie metrycznym esperanta nazywany jest rymem bogatym (rica rimo). Tłumacz Pana Tadeusza we wierszu Defendo de l rimo występuje przeciwko opinii, że esperancki poeta może rymować tylko adasismami. 17 B. Vaha, La stil-idealo de Grabowski, maszynopis. 18 Publikacje Chaux-de Fonds, Centrum Kultury Esperanckiej,

10 Tego rodzaju doświadczenia pozwoliły Grabowskiemu na bardziej elastyczne podejście do języka przekładu Pana Tadeusza. Dla osiągnięcia krótkości form Grabowski stosuje m.in. następujące środki 19 : 1. Bardzo odważne bezpośrednie tworzenie czasowników od rzeczowników; np. patri (dosł.: ojcować komu ; patro - ojciec; -i końcówka czasownika w bezokoliczniku). 2. Bezpośrednie nadanie formy czasownikowej od przymiotników: np. juni (dosł. młodzieć ; od juna - młod(a)y). 3. Bezpośrednie tworzenie czasowników od imiesłowów przymiotnikowych: np. malpermesitas (dosł. zabraniający się ; od malpermesita - zabroniony). 4. Zastosowanie całkowicie swobodnego porządku słów: np. de l patrino al Vi oferite. 5. Swobodne użycie rzeczowników odimiesłowowych: np. La veninto (osoba, która przyszła). 6. Rezygnacja ze stosowania rodzajnika w nie budzących wątpliwości przypadkach odróżnień. 7. Stosowanie liczby mnogiej w złożeniach: np. sanktuloj - vivo (życie świętych). 8. Jednoczesne używanie wariantów imion zaasymilowanych i nie zaasymilowanych: np. Sinjoro Tadeo, Tade, Tadeus. Kalocsaya ocena tłumaczenia Pana Tadeusza przez Grabowskiego zawiera także momenty krytyczne: Można powiedzieć, że jest on bardziej artystą języka i zdania niż poetą, że bardziej zadowala się rozwiązaniem formalnym, pozwalając usunąć się co intymniejszym uczuciom, że jego językowe mistrzostwo często rządzi nim samym dlatego - niekiedy - męczy; lecz nawet najbardziej surowa krytyka musi zamilknąć przed licznymi partiami Pana Tadeusza (...koncert Jankiela itp.), które na zawsze pozostaną najpiękniejszymi stronami naszej tłumaczonej poezji 20 Duża możliwość zachowania poetyckiej onomatopei oryginału porzez słowa w esperanto, zauważalna jest szczególnie w koncercie Jankiela. Tiam Vojski ekkaptis sian pasamente Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty Ligitan bubalkornon, boaoserpente Swój róg bawoli, długi, cętkowany, kręty Tordigan, longan, strian; al busxo gin metis, Jak wąż boa, oburącz do ust. go przycisnął, Plenblovis vangojn, sange en okul` briletis, 19 Wg: B. Vaha, podsumowującego ocenę K. Kalocsaya, maszynopis. 20 Por.: Enciklopedio de Esperanto, praca cyt. 10

11 Wzdął policzki jak banię, w oczach krwią zabłysnął, Duonfermis palpebrojn, la ventron entiris Zasunął wpół powieki, wciągnął w głąb pół brzucha En pulmojn tutprovizon de l` aero spiris I do płuc wysłał z niego cały zapas ducha, Kaj ekludis. La korno, kiel vent` senhalta, I zagrał: róg jak wicher, wirowatym dechem Portis muzikon ehe tra l` arbaro alta. 21. Niesie w puszczę muzykę i podwaja echem. 22 Pan Tadeusz na tle innych przekładów Mickiewicza w esperanto Tak, jak Pan Tadeusz nie jest jedynym utworem Mickiewicza przetłumaczonym na esperanto, tak też A. Grabowski nie jest ich jedynym tłumaczem. W internecie znajdują się strony poświęcone esperanckim przekładom z zakresu literatury 23. Zawierają one tylko część tłumaczeń, gdyż jeszcze nie wszystkie zostały wprowadzone do dostępnego tą drogą zestawu. Według stanu z roku na liście przetłumaczonych utworów Mickiewicza znajdowały się: Malcerteco ( Niepewność ), tł. SHA Ya-lo Mara silento ( Cisza morska ), tł. Kalman Kalocsay Odo al. la juneco ( Oda do młodości ), tł. K. Kalocsay Sur la Alpoj en Splugen ( Na Alpach w Splugen ), tł. K. Kalocsay Sipveturo ( Podróż statkiem ), tł. K. Kalocsay Ventego ( Burza ), tł. K. Kalocsay Tri Budrisoj ( Trzech Budrysów ), tł. A. Grabowski Wpływ przekładu Pana Tadeusza na literaturę esperanta zaznaczył się zarówno w rozwoju języka jak i upowszechnieniu się zawartego w nim kanonu poetyckiego. Zasadnicze cechy kanonu poetyckiego ukształtowanego w literaturze esperanckiej lat 20. i 30. pod wpływem tłumaczenia Pana Tadeusza zostały rozwinięte w teorii i praktyce poezji tłumaczonej i oryginalnej K. Kalocsaya. Numer polski czasopisma literackiego Literatura Mondo ( Świat Literacki ) z 1932 roku otwierał wiersz tego autora zatytułowany Stelo super la Wawel 21 A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, praca cyt., s A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, praca cyt., s Strony te znajdują się w internecie: Tradukita literaturo, en la reto, en Esperanto. Administras Don Harlow: 11

12 ( Gwiazda nad Wawelem ), napisany - jak zauważa Wojciech Usakiewicz - trzynastozgłoskowcem w uznaniu roli, jaką dla kształtowania się esperanckiego języka literackiego miał przekład Pana Tadeusza 24 Wewnątrz znajdowały się m.in. Trzy sonety krymskie w tłumaczeniu Kalocsaya trzynastozgłoskowcem, uznawanym przez tzw. szkołę budapesztańską za esperancki odpowiednik heksametru. Współczesne znaczenie przekładu Pana Tadeusza Recepcja przekładu Pana Tadeusza w esperanto może być wyrażona za pomocą teorii różnic międzykulturowych Antoniny Kłoskowskiej 25. W sytuacji, gdy tłumaczenie to - co oczywiste - ma różne znaczenie dla esperantystów i dla nie esperantystów, wówczas pojawia się pytanie o miejsce, jakie zajmuje ono w ramach uniwersum kulturowego przedstawicieli tych dwóch kategorii. Z punktu widzenia teorii uniwersum kulturowego jest to pytanie o to, jakie miejsce w wyniku przekazywania wiedzy związanej z esperanckim przekładem Pana Tadeusza ( głównie w procesach edukacji) zajmuje kultura innych. Czy przysługuje jej miano kultury obcej czy nie? Dla nie esperantystów - przedstawicieli różnych narodów - kultura esperanta wraz z przekładem Pana Tadeusza pozostaje - w najlepszym razie - w sferze kultur peryferyjnych. A w istocie rzeczy sytuuje się w kręgu kultur egzotycznych. Dla współczesnych esperantystów przekład Pana Tadeusza stanowi element ich dziedzictwa kulturowego. Posiada on co najmniej dwa znaczenia. Jest w nim zawarty wręcz modelowy wyraz możliwości praktycznego rozwoju języka zaproponowanego przez Zamenhofa. Zarazem treść poematu kieruje ich uwagę na opisywany w nim fragment polskiej historii ze specyficzną nie tylko dla tego okresu kulturą. Pytanie o to, jak współcześnie wśród esperantystów zagranicznych przedstawia się znajomość zarówno nazwiska Mickiewicza jak i samego Pana Tadeusza stanowiło cel sondażu internetowego, który został przeprowadzony przeze mnie w listopadzie 1998 roku. W ciągu 12 dni nadeszło 105 odpowiedzi z 27 krajów (w 6 przypadkach rozpoznanie kraju pochodzenia osoby odpowiadającej nie było możliwe). Zestawienie według liczby respondentów z danego kraju przedstawia się następująco: 14 - Francja 24 W.Usakiewicz, Diskuto kiu ne okazis ( Dyskusja, która się nie odbyła ), w: Literatura na Świecie, 1989, nr 8-9, s A. Kłoskowska, Sąsiedztwo kultur i uniwersalizacja kultury, w: Kultura i Społeczeństwo 1991, nr 4. 12

13 13 - Włochy 12 - Niemcy 7 - Belgia 6 - Węgry 5 - USA 4 - Holandia Po jednakowej liczbie odpowiedzi: 3 - Finlandia, Hiszpania, Japonia, Rosja 2 - Anglia, Brazylia, Chiny, Czechy, Szwecja, Szwajcaria 1 - Argentyna, Bułgaria, Dania, Izrael, Kanada, Korea Południowa, Kuba, Rumunia, Ukraina Nazwisko Adama Mickiewicza znane było 92 odpowiadającym (obce było 13 respondentom). Poznali je głównie poprzez esperanto (69), m.in. 3 osoby poprzez esperantojęzyczne audycje Polskiego Radia. Nauczanie szkolne w języku narodowym było źródłem wiedzy o Mickiewiczu tylko dla 9 osób. W inny, nie poprzez esperanto, sposób (np. w wyniku wizyt w Polsce, lektur gazet w języku ojczystym itp.) imię Mickiewicza poznało 14 esperantystów, którzy wzięli udział w sondażu. 80-ciu spośród wszystkich odpowiadających wiedziało, że autorem Pana Tadeusza jest Adam Mickiewicz. Z tej liczby 63 osoby znały poemat Mickiewicza z własnej jego lektury, w tym czytały go: w oryginale - 1; w oryginale i w tłumaczeniu na esperanto - 2; w tłumaczeniu na własny język narodowy - 4; w tłumaczeniu na własny język narodowy i w esperanto - 2; tylko w przekładzie na esperanto Ponadto 12 uczestników sondażu zadeklarowało znajomość innych, oprócz Pana Tadeusza, utworów Mickiewicza poznanych poprzez esperanto. Wyniki sondażu ukazują, że wiedza o Panu Tadeuszu w środowisku zagranicznych esperantystów oparta jest na lekturze jego tłumaczenia na język międzynarodowy, bądź też na informacji o istnieniu przekładu Antoniego Grabowskiego. Sondaż ten ujawnił również kilka interesujących okoliczności związanych z recepcją Pana Tadeusza : mimo istnienia przekładów w języku narodowym, obiektem lektury jest tylko tłumaczenie w esperanto (np. odpowiedzi esperantystów z Włoch, Bułgarii) esperanto występuje jako język - most ( ponto-lingvo ) między różnymi językami, kulturami, co w omawianym przypadku wyraża fakt, że na język wietnamski Pan Tadeusz przełożony został z esperanta wiedza o Mickiewiczu jako autorze Pana Tadeusza pochodzi także z wydanych w esperanto omówień jego twórczości; szczególną rolę pełni 13

14 tu historycznoliterackie dzieło Mieczysława Jastruna - Adam Mickiewicz (1955) Oceniając wpływ omawianego przekładu Pana Tadeusza, należy odróżnić jego oddziaływanie na kształt samego języka oraz funkcję kulturową dokonanego tłumaczenia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze zmianami, których przekład stał się źródłem w: metryce, leksyce i stylistyce esperanta. W drugim z jego wartością dla esperanckiej kultury i teorii literackiej, a także z rolą nośnika wartości kultury polskiej przekazywanej w ramach kulturowego uniwersum. BIBLIOGRAFIA Auld W., Kulturo kaj internacia lingvo ( Kultura i język międzynarodowy ). Chapeco Banet-Fornalowa Z., Adam Mickiewicz omago - okaze de 200-a naskigdeveno ( Ku czci Adama Mickiewicza z okazji 200 rocznicy urodzin ), w: Literatura Foiro, 1999, nr 6. Benczik V., Z teorii literatury esperanckiej, w: Literatura na Świecie, 1989, nr 8-9. Dr Esperanto, Mieżdunarodnyj jazyk. Priedisłowije i połnyj uczebnik,, Warszawa Enciklopedio de esperanto ( Encyklopedia esperanta ), Budapest Esperanto en perspektivo. Faktoj kaj analizoj pri la internacia lingvo ( Esperanto w perspektywie. Fakty i analizy na temat języka międzynarodowego ), red.: I. Lapenna, T. Carlevaro, U. Lins, London - Rotterdam Galor Z., Esperanto - movado kaj gxia kulturo. Kelkaj sociologiaj rimarkoj ( Esperanto ruch i jego kultura. Kilka uwag socjologicznych ), w: Struktura kaj socilingvistika esploro de esperanto, praca zbior. pod red. I. Koutny i M. Kovacs, Budapest Grosjean-Maupin E., Esselin A., Grenkamp Kornfeld S., Waringhien G., Plena vortaro de Esperanto, Paryż Gvidlibro por supera ekzameno. Historio, literaturo, metodologio, Budapest

15 Harlow D.: Tradukita literaturo en la reto en esperanto. Administras Don Harlow : ml Jastrun M., Adam Mickiewicz, Warszawa Kalocsay K., Lingvo Stilo Formo ( Język, Styl Forma. ), wyd.iii, Oosaka Kłoskowska A., Sąsiedztwo kultur i uniwersalizacja kultury, w: Kultura i Społeczeństwo 1991, nr 4. Mickiewicz A., Sinjoro Tadeo, esperanta traduko de Antoni Grabowski, wyd. III, Warszawa Mickiewicz A., Pan Tadeusz, Warszawa Miodońska-Brookes E., Kulawik A., Ziętara M., Zarys poetyki, Warszawa 1972, Pettyn A., Esperanto laux amuz-metodo ( Esperanto poprzez zabawę ), Warszawa Publikacje Chaux-de Fonds, Centrum Kultury Esperanckiej, Usakiewicz W., Diskuto kiu ne okazis ( Dyskusja, która się nie odbyła ), w: Literatura na Świecie, 1989, nr 8-9. Usakiewicz W., Prozaiczne kłopoty esperantystów, w: Literatura na Świecie, 1989, nr 8-9. Vaha B., La stil-idealo de Grabowski ( Grabowskiego ideał stylu ), maszynopis. Zamenhof L., Fundamenta krestomatio ( Podstawowa antologia ), Żytyński J., Esperanto i esperantyści, Warszawa INDEKS NAZWISK AULD W. BANET-FORNALOWA Z. BELMONT L. BENCZIK V. CARLEVARO T. CHMIELINSKI M. CZARNOWSKI S. DANTE A. DOBRZANSKI R. ESSELIN A. GALOR Z. GRABOWSKI A. GOETHE J. W. GRENKAMP - KORNFELD S. 15

16 GROSJEAN-MAUPIN E. HARLOW D. JASTRUN M. KALOCSAY K. KAROLCZYK S. KŁOSKOWSKA A. KOUTNY I. KOVACS M. KULAWIK A. LAPENNA I. LINS U. MIODOŃSKA-BROOKES E. MICKIEWICZ A. PETTYN A. PRIVAT E. SCHAKESPEARE W. SCHLEYER V. SHA Ya-lo STANKIEWICZ A. TARKONY L. TOWIANSKI USAKIEWICZ W. VAHA B. WARINGHIEN G. ZAMENHOF L. ZIĘTARA M. ŻYTYNSKI J. 16