3. Klimatologia i meteorologia

Transkrypt

1 72 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Żołnierz A., 1991, Morfologia doliny Lipnicy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s Żółkiewski M., 1970, W sprawie genezy Bramy Wilkowickiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s Żółkiewski M., 1974, Katastrofalne powodzie w dorzeczu górnej Wisły w latach , Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s Żychowski J., 1995, Zagrożenie dla środowiska geograficznego eksploatacją żwirów na Jasiołce, [w:] Człowiek a Środowisko, 44 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Toruń, sierpnia. Żychowski J. 2002, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej bilans dokonań, 50 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. 3. Klimatologia i meteorologia Klimatologia jako jedna z nauk fizyczno-geograficznych znalazła się w kręgu zainteresowań geografów, chociaż w Krakowie pierwsze obserwacje instrumentalne pogody były wykonane przez astronomów (Trepińska 1992). Dopiero niektóre prace W. Pola ( ) poświęcone były zagadnieniom klimatycznym (Obrębska-Starklowa, Trepińska 1999). Ważną datą w rozwoju klimatologii krakowskiej był rok 1952, kiedy w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w ramach Katedry Geografii Fizycznej, utworzono Zakład Klimatologii i Meteorologii. Dało to podstawy do dynamicznego rozwoju badań naukowych z zakresu klimatologii i meteorologii oraz kształcenia kadry naukowej, która w kolejnych latach zasilała szeregi pracowników naukowo-dydaktycznych w rozwijającej się sieci wyższych uczelni, mających w swym programie nauki o Ziemi. Dotyczyło to także dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego, w której to uczelni najpierw w Pracowni Geograficznej (1947/48), następnie w Zakładzie Geografii (do 1953 r.), Katedrze Geografii Fizycznej (do XII 1971 r.), Zakładzie Geografii Fizycznej (do 1994 r.), a w końcu w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego realizowano nie tylko programy dydaktyczne (Rajman 1996). Początkowo podstawowe treści z zakresu meteorologii i klimatologii były przekazywane na zajęciach z geografii fizycznej. Od 1952 r. przedmiot ten był już realizowany oddzielnie w formie wykładów i ćwiczeń. Treści te były wykładane także okresowo na kierunku biologicznym, w ramach specjalizacji ochrona środowiska. Ważnym uzupełnieniem studiów geograficznych były terenowe ćwiczenia przedmiotowe z meteorologii i klimatologii, w czasie których studen-

2 3. Klimatologia i meteorologia 73 ci mogli rozwijać praktyczne umiejętności prowadzenia pomiarów oraz obserwacji i metod opracowania zebranego materiału. W pierwszym okresie istnienia geografii, zajęcia z klimatologii i meteorologii prowadził doc. dr Władysław Milata, pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po jego przedwczesnej śmierci (1954 r.) dydaktyką zajmowali się klimatolodzy pracujący etatowo w innych krakowskich uczelniach wyższych: Jerzy Michalczewski (prof. w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej), Mieczysław Hess (późniejszy prof., kierownik Zakładu Klimatologii), Anna Czemerda (dr, później adiunkt w Instytucie Ochrony Przyrody PAN). Zainteresowania badawcze sprawiły, że zajęcia z klimatologii na studiach geograficznych powierzono mgr Eleonorze Janikowskiej-Wilczyńskiej (do 1992 r.). Ćwiczenia okresowo prowadzili także dr Bronisław Pydziński oraz mgr Roman Malarz. Od 1984 r. okresowo, a w latach jako etatowy pracownik, zajęcia dydaktyczne z zakresu meteorologii i klimatologii prowadziła prof. dr hab. Maria Morawska-Horawska. Po jej przejściu na emeryturę kształceniem z meteorologii i klimatologii zajmują się do dziś dr Piotr Lewik i dr Eligiusz Brzeźniak. Zagadnienia klimatologiczne nie były początkowo przedmiotem rozważań i analiz naukowych. Pracownicy prowadzący wówczas zajęcia dydaktyczne byli zatrudnieni w innych jednostkach badawczych i placówkach naukowo-dydaktycznych. Prace W. Milaty, M. Hessa, J. Michalczewskiego i A. Czemerdy powstawały na bazie badań prowadzonych w macierzystych instytucjach i w tychże dokonywano analizy dorobku naukowego wspomnianych autorów. Nieliczne prace związane tematycznie z klimatologią były efektem szczególnych zainteresowań bądź badań prowadzonych w uprzednim miejscu zatrudnienia (Brzeźniak, Malarz 1980; Janikowska-Wilczyńska 1970; Rajman 1960, 1963). Prace naukowe z zakresu meteorologii i klimatologii zostały podjęte dopiero z chwilą rozpoczęcia pracy w pełnym wymiarze godzin w ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej przez prof. M. Morawską-Horawską. Jej główne zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół zagadnień związanych z klimatologią urbanistyczną, klimatami górskimi, prognozami meteorologicznymi i były kontynuacją prac wcześniej podjętych w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Specjalne znaczenie miały studia nad zanieczyszczeniem powietrza nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym (Morawska-Horawska, Kuroś 1992b) i Krakowem (Lach i in. 1992, 1992/1993), a zwłaszcza próby konstrukcji stochastycznych modeli prognozy stężeń SO 2 w powietrzu (Morawska-Horawska i in. 1986, 1993). Warunki aerosanitarne mieszkańców były także przedmiotem rozważań zespołu z udziałem klimatologów z innych ośrodków (Morawska-Horawska i in. 1984, Powroźnik i in. 1991). W kręgu zainteresowań znalazły się także badania nad wybranymi elementami klimatu Krakowa, którego specyficzne położenie akcentuje się szczególnymi cechami temperatury, jej fluktuacjami w wieloleciu, ustalonymi na podstawie danych z sieci stacji meteorologicznych działających wówczas na terenie Krakowa (Morawska- Horawska 1992b, 1996, Morawska-Horawska, Lewik 1997a, 1997b). Wyniki

3 74 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych obserwacji prowadzonych na uczelnianej meteorologicznej stacji pomiarowej (ASM 94) posłużyły do oceny struktury termicznej powietrza w Krakowie (Brzeźniak 2001). Ostatnie lata znaczone są zainteresowaniami dotyczącymi określenia zmienności usłonecznienia i zachmurzenia w Krakowie (Matuszko i in. 2008, Morawska-Horawska 1984, 1985, 1993, Morawska-Horawska, Olecki 1994/1995). Problematyka współczesnych badań klimatycznych koncentruje się często na zagadnieniach zmian klimatu w skali czasowej, gdzie wyznacznikami różnych form niestabilności są temperatura powietrza i opady atmosferyczne. Zmiany i wahania tych elementów szczególnie wyraźnie zaznaczają się na obszarach górskich. W Instytucie Geografii szczególną pozycję mają zatem studia z zakresu klimatologii górskiej. Fluktuacjami temperatury w Karpatach polskich lub ich częściach zajmowali się: E. Brzeźniak (2002), E. Brzeźniak, D. Limanówka (1999, 2001), E. Brzeźniak, P. Lewik (1999) oraz M. Morawska-Horawska (1994). Istotna jest zwłaszcza praca dotycząca możliwości prognozowania średniej temperatury powietrza na obszarach o urozmaiconej rzeźbie (Morawska-Horawska, Kuroś 1992a). Katastrofalne wydarzenia hydrologiczne w ostatnim 15-leciu zwróciły uwagę wielu badaczy na opady atmosferyczne, ich okresowe nadmiary lub niedobory. Zagadnienia te znalazły się w profilu badawczym Instytutu Geografii, a dotyczyły fluktuacji opadów, tendencji ich zmian oraz anomalii w skali czasowej, w części Karpat polskich, na wschód od doliny Białej Dunajcowej (Brzeźniak 2003, 2006, 2007a, 2007b, 2008; Brzeźniak, Lach 2003, Żychowski 1996). Studia nad problematyką klimatów górskich dotyczyły także stosunków anemologicznych Karpat polskich, głównie genezy wiatru halnego i często kontrowersyjnego jego północnego zasięgu (Morawska-Horawska 1992a, Morawska-Horawska, Lewik 2000). Badania klimatologiczne są prowadzone w różnych skalach przestrzennych i w różnych obiektach przyrodniczych, także w naturalnych (groty, jaskinie) i antropogenicznych (kopalnie) systemach podziemnych. Jednymi z nich są Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, objęte ochroną prawną w formie rezerwatu przyrody. Krystaliczny wystrój obu grot podlegał wyraźnej destrukcji, wywołanej jak się okazało przez nadmierną wilgotność powietrza wypełniającego te obiekty. Prowadzone ciągłe pomiary i analizy pozwoliły na ustalenie podstawowych cech warunków mikroklimatycznych, wyznaczenie optymalnych dla tego środowiska parametrów termiczno-wilgotnościowych i określenie zabiegów chroniących je przed gwałtownymi zmianami, a także organizację monitoringu środowiska gazowego grot. Zadania te były realizowane, między innymi, w Instytucie Geografii przez E. Brzeźniaka (Alexandrowicz, Brzeźniak , 2000; Brzeźniak 2000b, 2000c, 2000d; Brzeźniak, Bednarczyk 2000). W Instytucie Geografii podjęte zostały także studia nad metodycznymi podstawami wyznaczania termicznych pór roku, zgodnie z zasadami i procedurami

4 3. Klimatologia i meteorologia 75 klasyfikacji stosowanymi w taksonometrii. Pozwoliły one na precyzyjne definiowanie okresów termicznych i określenie ich struktury (Bednorz i in. 2003; Lewik 1995, 1996a, 1996b, 2000, 2001). Wśród zadań z zakresu klimatologii, realizowanych w ostatnich latach, są opracowania klimatu o charakterze monograficznym, w których dokonano oceny zróżnicowania przestrzennego poszczególnych elementów klimatu, wywołanego zwłaszcza przez procesy cyrkulacyjne (Brzeźniak 2005) i czynniki lokalne. Terytorialnie obejmowały one zarówno pogórską (Lewik 1992), górską (Brzeźniak, Czemerda 2000), jak i wyżynną (Brzeźniak, Partyka 2009) część Polski oraz fragment Wyżyny Podolskiej na Ukrainie (Brzeźniak 2005a). Eligiusz Brzeźniak Literatura Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., , Zagrożenie środowiska Grot Kryształowych w Kopalni Soli Wieliczka, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 28, Kraków, s Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., 2000, Wpływ zabiegów ochronnych na warunki termiczno-wilgotnościowe grot, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s Bednorz E., Bielec-Bąkowska Z., Bokwa A., Kicińska B., Kolendowicz L., Lewik P., Nowosad M., Ustrnul Z., Żelazny M., 2003, Regionalizacje, typologie i wyznaczanie sezonów klimatycznych z zastosowaniem analizy skupień, Przegląd Geofizyczny, 1 2, s Brzeźniak E., 1998, Wybrane cechy bioklimatu polskiej części doliny Popradu, Wiadomości Ziem Górskich, 7 (11), s Brzeźniak E., 2000a, Wahania opadów atmosferycznych w dorzeczu Wisłoka w latach , Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 46, s Brzeźniak E., 2000b, Antropogenne zmiany mikroklimatu Grot Kryształowych w Kopalni Soli Wieliczka, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Brzeźniak E., 2000c, Warunki termiczno-wilgotnościowe w grotach, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s Brzeźniak E., 2000d, Antropogeniczne oddziaływania na mikroklimat grot, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s Brzeźniak E., 2001, Badania termicznej struktury powietrza w Krakowie za pomocą Automatycznej Stacji Meteorologicznej ASM 94, [w:] Problematyka pomiarów i opracowań elementów meteorologicznych, red. Sz. Mrugała, Lublin, s Brzeźniak E., 2002, Anomalne temperatury powietrza w Beskidzie Sądeckim w drugiej połowie XX wieku, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka i A. Jelonek, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, s Brzeźniak E., 2003, Anomalne opady atmosferyczne w dorzeczu Wisłoka w półwieczu , Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 49, s

5 76 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Brzeźniak E., 2005a, Klimat, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Brzeźniak E., 2005b, Cyrkulacja atmosferyczna nad Polskimi Karpatami Zachodnimi w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 51, s Brzeźniak E., 2006, Opady atmosferyczne w karpackiej części doliny Sanu w drugiej połowie XX wieku, Rocznik Sanocki, IX, Sanok, s Brzeźniak E., 2007a, Tendencje zmian opadów atmosferycznych w Karpackim Wschodnim regionie opadowym, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 54, s Brzeźniak E., 2007b, Zmiany opadów atmosferycznych w Karpackim Wschodnim regionie opadowym w drugiej połowie XX wieku, [w:] Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych, red. K. Piotrowicz, R. Twardosz, Kraków, s Brzeźniak E., 2008, Opady atmosferyczne o anomalnej wysokości w karpackiej części dorzecza Sanu, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s Brzeźniak E., Bednarczyk J., 2000, Parametry termiczno-wilgotnościowe powietrza wschodniego rejonu wentylacyjnego, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s Brzeźniak E., Czemerda A., 2000, Klimat, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego, red. J. Staszkiewicz, Stary Sącz, s Brzeźniak E., Lach J., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków, s Brzeźniak E., Limanówka D., 1999, Zmiany temperatury powietrza w Beskidzie Sądeckim w latach , Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 45, s Brzeźniak E., Limanówka D., 2001, Temperatura powietrza w Beskidzie Sądeckim w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 47, s Brzeźniak E., Lewik P., 1999, Profil termiczno-wilgotnościowy w zlewni Rzyczanki w Beskidzie Małym, Wiadomości Ziem Górskich, 8 (12), s Brzeźniak E., Malarz R., 1980, Warunki klimatyczne doliny Sugnugurin-gol w okresie letnim (Climatic conditions in the Sugnugurin-gol valley within summer season), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s Brzeźniak E., Partyka J., 2008, Warunki klimatyczne Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego, red. A. Klasa, J. Partyka, Ojców, s Janikowska-Wilczyńska E., 1970, Genetyczna klasyfikacja klimatu wg P.B. Alisowa, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach , [w:] Geografia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu, PTG, Kraków, s

6 3. Klimatologia i meteorologia 77 Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992/1993, Tendencje zmian w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr. -Phys., 26/27, s Lewik P., 1992, Klimat otoczenia zbiornika wodnego Dobczyce na Rabie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s Lewik P., 1995, Metody wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Człowiek a środowisko, Toruń, s Lewik P., 1996a, Taksonomiczne metody wyznaczania pór roku, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, Słupsk Ustka, s Lewik P., 1996b, Thermal seasons of the year in southern Poland tendencies of the terms and duration, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 102, s Lewik P., 2000, Rozwój i ocena metod wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Lewik P., 2001, Zastosowanie taksonomii numerycznej do wyznaczania termicznych pór roku na przykładzie południowej Polski, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 31/32, s Matuszko D., Lewik P., Morawska-Horawska M., 2008, Circulatory conditions of the segmentation of the multi-annual course of cloudiness and sunshine duration in Krakow, [w:] Advances in weather and circulation type classifications & applications, Kraków, s. 62 Morawska-Horawska M., 1984, Współczesne zmiany w zachmurzeniu i usłonecznieniu Krakowa na tle 120-lecia, Przegląd Geofizyczny, 29, 3, s Morawska-Horawska M., 1985, Cloudiness and sunshine in Cracow, and its contemporary tendencies, Journal of Climatology, 5, 6, s Morawska-Horawska M., 1991a, Wpływ rozwoju miasta i globalnego ocieplenia na wzrost temperatury powietrza w Krakowie w 100 leciu , Przegląd Geofizyczny, 36, 4, s Morawska-Horawska M., 1991b, Czy warunki termiczne w dniu św. Barbary mogą być prognostykiem dla świąt Bożego Narodzenia?, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s Morawska-Horawska M., 1991c, Fale ciepła i chłodu w Krakowie w Krakowie w stuleciu , Wiadomości IMGW, 14, s Morawska-Horawska M., 1992a, Warunki powstawania wiatru halnego i próba oceny jego zasięgu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 23, s Morawska-Horawska M., 1992b, Niektóre właściwości przebiegu temperatury powietrza w Krakowie w latach , Wiadomości IMGW, 15, 1 2, s Morawska-Horawska M., 1993, The comparison of the evening cloudiness in Cracow and on Lubomir in the period from 1922 till 1931, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 95, s Morawska-Horawska M., 1994, Trendy temperatury powietrza w Tatrach, w Niżnych Tatrach i Karkonoszach w okresie , Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s Morawska-Horawska M., 1995, Meteorologiczna interpretacja zjawiska atmosferycznego w Jerzmanowicach, Przegląd Geofizyczny, 4, s

7 78 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu , Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 24, s Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992a, Metoda prognozy średniej dobowej temperatury powietrza dla obszaru dorzecza Dunajca, Wiadomości IMGW, 15, 2, s Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992b, Specyfika kształtowania się wielkości emisji SO 2 na obszarze GOP (Górniczy Okręg Przemysłowy) i możliwości prognozowania średnich dobowych stężeń SO 2, Ochrona Powietrza, 26, 6, s Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997a, Ekstremalne gradienty temperatury w przyziemnej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997b, Termiczne warstwy hamujące w przyziemnej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, Folia Turistica, 7, s Morawska-Horawska M. Lewik P., 2000, Rozprawa meteorologiczna o naturze, przyczynach, liczbie i ruchu wiatrów (przyczynek do dziejów meteorologii w Polsce), Przegląd Geofizyczny, 3 4, s Morawska-Horawska M., Lewik P., 2003, Wpływ wysokości i ukształtowania terenu na zróżnicowanie warunków meteorologicznych w Krakowie, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków, s Morawska-Horawska M., Olecki Z., 1994/1995, Wieloletnie zmiany w zachmurzeniu, usłonecznieniu i dopływie promieniowania słonecznego w Krakowie, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 26/27, s Morawska-Horawska M., Rysz M., Mokrzycki E., Tumidajski T., 1984, Wpływ niektórych zanieczyszczeń powietrza na zdrowie mieszkańców Krakowa, Ann. Acad. Med. Siles., 8, s Morawska-Horawska M., Tumidajski T., 1986, Stochastyczne modele prognoz średniego dobowego stężenia SO 2 dla Krakowa, Wiadomości IMGW, 9, s Morawska-Horawska M., Tumidajski T., Kuroś E., 1993, Stochastyczne modele prognozy stężeń SO 2 dla sterowania emisją zanieczyszczeń powietrza w Krakowie, Arch. Ochr. Środow., 19, 1 2, s Powroźnik M., Tumidajski T., Morawska-Horawska M., 1991, Wpływ warunków pogodowych oraz zanieczyszczeń powietrza na liczbę interwencji pogotowia ratunkowego w Krakowie, Folia Medica Cracoviensia, 32, 1 2, s Rajman J., 1960, Katastrofalne zjawiska klimatyczne w roku 1959, Gazeta Obserwatora PIHM, 6, s Rajman J., 1963, Bibliografia z zakresu meteorologii i klimatologii polskiej do roku 1939, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa, s (Bibliography of Polish Meteorology and Climatology up to 1939, Warszawa (wyd. angielskie na zlecenie U.S. Departament of Commerce Clearringhouse for Federal Scientific and Technical Information, Springfield, Virginia dla czytelnika amerykańskiego) Żychowski J., 1996, Ocena porównawcza reprezentatywności posterunków opadowych w Beskidzie Niskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s