I. Podstawy prawne wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na lata

Transkrypt

1 I. Podstawy prawne wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na lata Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa /Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz.1590 z późn. zm./ 2. Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi /Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, Nr 167, poz oraz z 2003 r. Nr 80, poz. 719, Nr 122, poz.1143/. 3. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie /Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz 874 z późn. zm./. 4. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym /Dz. U. z 2003 r., Nr 122, poz. 1143/. 5. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej /Dz. U. Nr 91, poz. 408 z późn zm./. 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 grudnia 1999 roku w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzaju zakładów lecznictwa odwykowego oraz udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowanie opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu /Dz. U. z 2000 r., Nr 3, poz. 44/ 7. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata

2 II. Charakterystyka problemów alkoholowych 1. Charakterystyka problemów alkoholowych w Polsce Alkoholizm jest nadal jednym z głównych problemów współczesnej Polski. Szacuje się, że w Polsce jest 800 tys. osób uzależnionych od alkoholu. Zespół uzależnienia od alkoholu jest choroba społeczną, której konsekwencji doświadczają członkowie rodzin osób uzależnionych oraz środowisko społeczne. Do mniej lub bardziej regularnego pici alkoholu przyznaje się 30 % nastolatków. W ambulatoryjnych zakładach lecznictwa odwykowego zarejestrowano ok. 180 tys. osób i blisko 63 tys. w zakładach stacjonarnych. W rodzinach z problemem alkoholowym, tj. w takich, w których co najmniej jedna osoba pije w sposób szkodliwy dla niej i członków rodziny, żyje 3-4 mln osób, połowa to dzieci. W co najmniej 2/3 tych rodzin dochodzi do aktów przemocy Nietrzeźwi uczestnicy ruchu spowodowali w 2005 r wypadków, tj. 11,9 % wszystkich kolizji. Oszacowanie ekonomicznego aspektu polskich problemów alkoholowych, czyli wysokości strat związanych z obecnością alkoholu w naszym życiu, jest trudnym zadaniem. Zdaniem ekspertów straty ekonomiczne (koszty leczenia, wypadków drogowych, zaangażowania wymiaru sprawiedliwości, systemu opieki społecznej i ubezpieczeń; przedwczesna umieralność; spadek wydajności pracy i wiele innych) związane z nadużywaniem alkoholu szacuje się w krajach Europy Zachodniej i w USA na poziomie 3-5 % produktu krajowego brutto. Uzależnienie od alkoholu jest postępującą i śmiertelna chorobą bio-psycho-społeczną. W wyniku toksycznego działania alkoholu etylowego i jego metabolitów na organizm pojawiają się liczne schorzenia mające ujemny wpływ na funkcjonowanie organizmu, osłabienie odporności, zwiększona podatność na choroby. Od kilku lat nie posługujemy się już słowem alkoholizm jako centralną kategorią ujmującą wszystkie szkody związane z nadużywaniem alkoholu. Zgodnie z terminologią międzynarodową taką kategorią są problemy alkoholowe, co ułatwia bardziej precyzyjne określanie szkód i metod zmniejszania lub usuwania tych szkód. 2

3 Do najważniejszych polskich problemów alkoholowych można zaliczyć: a. Samoniszczenie osób uzależnionych od alkoholu Jest to około 800 tys. osób, czyli około 2% całej populacji. Wzrosła skuteczność terapii uzależnienia od alkoholu, ale faktyczne możliwości skorzystania z nowoczesnej i skutecznej terapii ma tylko około 33% zarejestrowanych pacjentów z powodu deficytów kadrowych i lokalowych w lecznictwie odwykowym oraz nie zakończonego procesu modernizacji usług świadczonych przez lecznictwo odwykowe. b. Uszkodzenia zdrowia u dorosłych osób nadmiernie pijących Znaczna część pacjentów leczących się w placówkach podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej z powodu zaburzeń układu trawiennego, krążenia, neurologicznego, chorób płuc, nowotworów, urazów itd., nadużywa alkoholu szacuje się, że dotyczy to ok. 2,5 3 mln osób. Stanowi to bardzo poważne obciążenie ekonomiczne dla polskiego systemu ochrony zdrowia, ponieważ leczenie tych pacjentów trwa dłużej i jest mniej efektywne. W latach rozpoczęto wdrażanie metod wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji dla tego rodzaju pacjentów, ale postępy w tej dziedzinie nie są zadawalające. c. Uszkodzenia rozwoju psychofizycznego pijącej młodzieży Zdaniem ekspertów poważne szkody związane z piciem alkoholu przez dzieci i młodzież występują u około 10 15% populacji w wieku między 15 a 18 rokiem życia, ale rozmiary realnych zagrożeń są znacznie wyższe. W ciągu ostatnich lat zwiększyła się ilość pijącej i upijającej się młodzieży, w szczególności dziewcząt, oraz zmniejszyła ilość abstynentów. W okresie dynamika wzrostu spożycia napojów alkoholowych należała do najwyższych w Europie. Badania rynkowe pokazują, że wzrost spożycia w populacji od 15 do 19 roku życia jest istotnym źródłem wysokich zysków przemysłu piwnego. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych i środowiskowych programów profilaktycznych, ale nie stanowią one wystarczająco skutecznej przeciwwagi dla ekspansji biznesu alkoholowego. Zbyt wolno rozwija się także profilaktyka rodzinna inicjowana programami szkolnymi. d. Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym Występują one u około 3 4 mln osób (dorosłych i dzieci) i obejmują przede wszystkim schorzenia psychosomatyczne i zaburzenia emocjonalne spowodowane chronicznym stresem 3

4 i przemocą oraz demoralizację, ubóstwo i obniżenie szans osiągnięcia kariery zawodowej. Programy pomocy rodzinom prowadzone w placówkach odwykowych obejmują tylko około 30 tys. współuzależnionych osób dorosłych oraz DDA (głównie kobiet). Ponad 77 tys. dzieci alkoholików otrzymuje pomoc w placówkach socjoterapeutycznych. Potrzeby w tym zakresie są co najmniej 10 krotnie większe. e. Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych Szkody związane z piciem alkoholu w miejscu pracy obejmują przede wszystkim absencję, wypadki i obniżanie wydajności pracy. Wprawdzie spożycie alkoholu w miejscu pracy zmniejszyło się w sposób istotny, jednak w dalszym ciągu stanowi to problem. Obserwuje się coraz większą alkoholową patologizację populacji bezrobotnych, co poważnie ogranicza szanse na skuteczną pomoc w przezwyciężaniu bezrobocia i nędzy. Na terenach o wysokim stopniu bezrobocia brakuje placówek odwykowych i profilaktycznych. f. Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe Do najważniejszych problemów należą tu przede wszystkim: o wpływ nietrzeźwości na popełnianie przestępstw o przemoc w rodzinach alkoholowych i nietrzeźwość w miejscach publicznych 4

5 g. Naruszenia prawa związane z handlem napojami alkoholowymi Najważniejsze zjawiska problemowe to: o nielegalny import, produkcja i sprzedaż napojów alkoholowych (wielkość tego zjawiska szacuje się na około 30% legalnego obrotu wyrobami spirytusowymi i winnymi), o sprzedaż alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym. Nie ulega wątpliwości, że istnieją istotne powiązania między używaniem i nadużywaniem alkoholu a ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Jednak powiązania te są złożone i różnią się stopniem bezpośredniości wpływu picia alkoholu na ubóstwo i wykluczenie oraz zasięgu tego wpływu. Na szczególne podkreślenie zasługują następujące zjawiska i procesy występujące w różnych populacjach: 1. Uzależnienie od alkoholu jako zespół objawów klinicznych (choroba) obejmuje populację około 800 tysięcy osób w Polsce. Powoduje ono różnorodne szkody: a. Osoby uzależnione a praca i sytuacja społeczno-ekonomiczna: Osoby uzależnione na skutek postępującej degradacji psychofizycznej tracą zdolność do efektywnego funkcjonowania w rolach społecznych i zawodowych, tracą posiadane miejsca pracy i mają ograniczone zdolności do skutecznego poszukiwania zatrudnienia. Proces ten w istotny sposób wpływa na rozmiary zjawiska bezrobocia i ubóstwa. W części przypadków prowadzi to do radykalnego zrywania więzów z najbliższym otoczeniem, utraty podstawowych źródeł wsparcia, a także bezdomności. b. Osoby uzależnione a rodzina: Zachowanie osób uzależnionych często nacechowane przemocą, agresją, zaniedbywaniem podstawowych obowiązków rodzinnych przyczynia się do destrukcji życia ich rodzin, obejmującej zjawisko pauperyzacji, zaburzeń zdrowia somatycznego i psychicznego oraz stygmatyzacji społecznej. c. Alkoholowy Zespół Płodowy (FAS) i inne problemy zdrowotne: Nadużywanie alkoholu przez uzależnione kobiety ciężarne często powoduje organiczne uszkodzenie dzieci w okresie prenatalnym, którego skutkiem jest upośledzenie umysłowe i opóźnienia rozwojowe o różnym stopniu ciężkości. Skutkują one w przyszłości niepełnosprawnością społeczną i zawodową. Należy zwrócić również uwagę na podwyższoną śmiertelność w populacji 5

6 osób uzależnionych i jej wpływ na pogorszenie warunków materialnych ich rodzin. Osoby nadużywające alkoholu bez klinicznych objawów uzależnienia tworzą w Polsce populację między 2-3 mln osób. Nadużywanie alkoholu a praca: Nadużywanie alkoholu jest częstym źródłem obniżenia zdolności do sprawnego wykonywania pracy zawodowej, zwiększa ryzyko utraty pracy i obniża zdolność do skutecznego poszukiwania zatrudnienia. Może więc przyczyniać się do powstawania i utrwalania ubóstwa, a co za tym idzie do podlegania procesom wykluczenia społecznego. Nadużywanie alkoholu a rodzina: Nadużywanie alkoholu prowadzące do zaburzeń zachowania może również powodować istotne i okresowe zaburzenia życia rodzinnego, podobnie jak w rodzinach osób uzależnionych (pauperyzacja, przemoc itp.). Alkoholowy Zespół Płodowy FAS i inne problemy zdrowotne: Należy również zwrócić uwagę na trudne do zdiagnozowania zjawisko picia alkoholu w okresie ciąży przez kobiety, które nie są uzależnione, ale nie posiadają wiedzy o szkodliwości tego zjawiska albo ją lekceważą. Dorośli członkowie rodzin alkoholowych, tzn.: takich, gdzie nadużywanie alkoholu zaburza życie rodzinne stanowią w Polsce populację liczącą 1,5-2 mln osób. Sytuacja ekonomiczna dorosłych członków rodzin alkoholowych: Małżonkowie i najbliżsi osób uzależnionych często doświadczają niedostatku materialnego z powodu utraty zdolności do pracy lub niskich wynagrodzeń czy dużych wydatków na alkohol. Często również dochodzi do marnotrawienia środków uzyskiwanych od pomocy społecznej. d. Sytuacja psychospołeczna dorosłych członków rodzin alkoholowych: Życie w chronicznym stresie i zagrożeniu przemocą w przypadku np.: żon alkoholików często prowadzi do znacznego obniżenia ich sprawności psychofizycznej i do zaburzeń emocjonalnych. Przyczynia się to do obniżenia zdolności funkcjonowania na rynku pracy oraz do utraty lub mniejszych możliwości zarobkowania. 6

7 2. Dzieci i młodzież żyjące w rodzinach alkoholowych to w Polsce populacja licząca 1,5-2 mln osób. a. Sytuacja ekonomiczno-społeczna dzieci w rodzinach alkoholowych: Dzieci w rodzinach alkoholowych często doświadczają nie tylko ubóstwa, ale również istotnych zaburzeń emocjonalnych i zakłóceń rozwoju psychofizycznego. Przyczynia się to do powstawania problemów w nauce, w części przypadków do obniżenia poziomu wykształcenia, z czego wynikają potem ograniczone zdolności do aktywnego funkcjonowania na rynku pracy. b. Sytuacja psychospołeczna dzieci w rodzinach alkoholowych: W części przypadków życie w chronicznym stresie, zagrożeniu i przemocy prowadzi do zaburzeń zachowania i związanych z nim naruszeń prawa i porządku publicznego, które sprzyjają procesowi wykluczenia społecznego. c. Ryzyko uzależnień: Należy również podkreślić, że przy braku wsparcia i pomocy socjoterapeutycznej dzieci alkoholików tworzą grupę najwyższego ryzyka uzależnienia od alkoholu i narkotyków i wiele z nich zostaje alkoholikami. 3. Upijające się nastolatki tworzą populację obejmującą ok. 20% młodzieży w przedziale wiekowym rż. Nadużywanie alkoholu w okresie dojrzewania destrukcyjnie wpływa na karierę edukacyjną i zwiększa ryzyko poważnego obniżenia zdolności funkcjonowania na rynku pracy. Należy również zwrócić uwagę, że osoby z tej grupy cechuje wysokie ryzyko zaburzeń zachowania, konfliktów z prawem i przyszłego uzależnienia od alkoholu i narkotyków. Mimo istnienia wyraźnych powiązań między procesami zachodzącymi w opisanych powyżej populacjach zasługują one na odrębną uwagę ze względu na pragmatykę prowadzonych działań profilaktycznych, korekcyjno-interwencyjnych i terapeutycznych. Oczywiście problemy istniejące w tych populacjach daleko wykraczają poza zagadnienia związane z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W wielu przypadkach mamy do czynienia przede wszystkim z podstawowymi zagrożeniami zdrowia psychicznego i fizycznego oraz porządku i bezpieczeństwa publicznego. Całość tych zagrożeń tworzy wyzwanie podejmowane przez instytucje rządowe, samorządowe, profesjonalne oraz organizacje pozarządowe w ramach Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Program ten realizowany jest od 1997 roku i aktualnie obejmuje zadania określone do roku

8 2. Charakterystyka problemów alkoholowych w Województwie Podkarpackim Podstawą do sporządzenia diagnozy problemów alkoholowych na terenie Województwa Podkarpackiego jest badanie przeprowadzone przez Sopocką Pracownię Badań Społecznych sp.z o.o. Badanie zostało zrealizowane w listopadzie 2005 roku na reprezentatywnej 505-osobowej próbie dorosłych mieszkańców Województwa Podkarpackiego. Struktura demograficzna próby odpowiadała strukturze lokalnej społeczności. Zastosowano metodę bezpośrednich standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych. Ocena ważności problemów społecznych Najważniejszym problemem społecznym zdaniem mieszkańców Województwa Podkarpackiego, zarówno na poziomie kraju, jak i lokalnym, jest bezrobocie (90% uznaje ten problem za bardzo ważny). Na kolejnych miejscach w hierarchii ważności znalazło się picie alkoholu przez młodzież (70%), przemoc w rodzinie (69%), alkoholizm (68%), spadek stopy życiowej (66%), narkomania (64%) oraz przestępczość gospodarcza (62%). W ocenie negatywnych zjawisk związanych z konsumpcją alkoholu wyższe znaczenie mieszkańcy województwa podkarpackiego przypisują piciu alkoholu przez młodzież niż problemowi alkoholizmu ogólnie. Ogólna charakterystyka spożycia alkoholu przez dorosłych mieszkańców Województwa Podkarpackiego. Z przeprowadzonych badań wynika, że przynajmniej raz w ciągu ostatniego roku alkohol piło 80% mieszkańców woj. Podkarpackiego, podczas gdy dla ogółu Polaków odsetek ten wynosi 84 %. Średnio każdy mieszkaniec Podkarpacia wypił 2,81 litra stuprocentowego alkoholu. Jest to znacznie mniej niż statystyczny Polak (4,31 l). Różnica wynika stąd, że respondenci z woj. podkarpackiego piją zdecydowanie mniej napojów spirytusowych niż ogół Polaków. Podkarpacka struktura spożycia nie różni się znacznie od ogólnopolskiej. W obu przeważa wódka (51% ogólnie wypitego 100% alkoholu, w Polsce 47%), przed piwem (41%, w Polsce 45%). Najmniejsza część spożywanych napojów alkoholowych stanowi wino (8%, w Polsce 9%). Wśród mieszkańców Podkarpacia wszystkie rodzaje alkoholu cieszą się podobną popularnością. Najwięcej zwolenników ma piwo (62%), ale tylko nieco mniej wódka (60%) oraz wino (56%). Analiza danych wskazuje, że najczęściej spożywanym alkoholem jest piwo 8

9 (przeciętnie 49 razy do roku, a zatem średnio prawie raz na tydzień), prawie dwukrotnie rzadziej pita jest wódka (średnio 30 razy do roku, czyli nieco częściej niż raz na dwa tygodnie), a najrzadziej wino (średnio 15 razy w ciągu roku). Mieszkańcy woj. podkarpackiego częściej niż przeciętni Polacy piją bimber. Zarówno wśród mieszkańców Podkarpacia, jak i całej Polski, im wyższy jest poziom spożycia alkoholu, tym mniej jest on powszechny: podczas gdy wypijanie 1,2 litra czystego alkoholu w ciągu roku zadeklarowało 43 % respondentów ( w Polsce 35%), to do największej ilości (ponad 12 litrów) przyznał się co dwudziesty respondent w badaniu podkarpackim oraz co dziesiąty ankietowany w edycji ogólnopolskiej. Zarówno ilość abstynentów na Podkarpaciu, jak i liczba osób pijących stosunkowo nieduże ilości alkoholu jest wyraźnie większa niż przeciętnie w kraju (abstynenci stanowią 20% wobec 18% w Polsce, osoby pijące do 1,2 l. czystego alkoholu rocznie 43% wobec 35% w Polsce). Okazje do picia alkoholu Mieszkanie jest najczęstszym miejscem spożywania wszelkich typów napojów alkoholowych. Jedynym napojem alkoholowym pitym bez towarzystwa jest piwo. Picie pozostałych napojów to czynność prawie wyłącznie towarzyska. Alkohole mocniejsze częściej pije się ze znajomymi, a wino z rodziną. Praktycznie nie zdarza się, aby alkohol był pity z nieznajomymi. Społeczno demograficzne uwarunkowania spożycia alkoholu Zarówno na Podkarpaciu, jak i w całej populacji mężczyźni pija ponad trzy razy więcej alkoholu niż kobiety. Osoby do 49 roku życia wypijają rocznie około 4-5 litrów czystego alkoholu, to respondenci po 65 roku życia: 1-2,5 litra. Znacznie więcej alkoholu niż pozostałe grupy piją mężczyźni z wykształceniem zawodowym (6,08 l.). Status zawodowy jest cechą, która różnicuje spożycie alkoholu, ale w odmienny sposób na Podkarpaciu i w całej Polsce. Wśród mieszkańców województwa podkarpackiego zdecydowanie najwięcej piją osoby pracujące zawodowo oraz bezrobotni, najmniej gospodynie domowe oraz emeryci i renciści. W badaniu ogólnopolskim grupy pijące najwięcej to przede wszystkim bezrobotni, a dopiero w dalszej kolejności osoby pracujące oraz uczące się i studiujące. W grupie uczniów i studentów w całej Polsce kobiety pija zbliżone ilości alkoholu co mężczyźni, za to na Podkarpaciu w tej grupie spełniona jest wcześniej wspomniana zależność, że kobiety piją trzykrotnie mniej alkoholu niż mężczyźni. 9

10 Osoby wierzące i praktykujące przeciętnie piją co najmniej o połowę mniej niż pozostałe. Emeryci i renciści na Podkarpaciu piją zdecydowanie więcej wódki niż zostało to zauważone w badaniu ogólnopolskim (57% wobec 39%). Analizując ilość alkoholu wypitego przez mieszkańców woj. podkarpackiego warto przyjrzeć się dwóm skrajnym grupom: abstynentom oraz grupie alkoholowego ryzyka. W woj. Podkarpackim odsetek abstynentów jest o jedną czwartą wyższy niż w całej Polsce (19% wobec 16%). Różnica ta wynika przede wszystkim z wyraźnie większego odsetka abstynentów wśród mężczyzn mieszkających na Podkarpaciu w stosunku do tych mieszkających w całym kraju (12% wobec 8%). Tak jak w badaniu ogólnopolskim najwięcej abstynentów znajdziemy wśród kobiet z najniższym wykształceniem (39% wobec 38%). Druga ważną grupa osób charakteryzującą konsumpcję alkoholu przez mieszkańców woj. podkarpackiego są ludzie spożywający nadmierne ilości alkoholu (tzw. grupa ryzyka). Na Podkarpaciu mniejszy jest odsetek nadmiernie pijących (9% wobec 16% w Polsce). Najwięcej osób nadmiernie pijących znajdziemy wśród mężczyzn, którzy się uczą lub studiują (16% wobec 12% w Polsce) oraz pochodzących z gospodarstw domowych o dochodach od 1001 do 1500 zł (26% wobec 19% w Polsce). Pomimo tego, że ilość wypitego rocznie alkoholu będąca kryterium nadmiernego picia, jest wyższa dla mężczyzn (10 l.) niż dla kobiet (7,5 l.), zarówno w woj. podkarpackim jak i w Polsce, to właśnie mężczyźni częściej kwalifikują się do grupy ryzyka. Odsetek mężczyzn nadmiernie pijących w badaniu ogólnopolskim jest prawie cztery razy wyższy niż odsetek nadmiernie pijących kobiet (25% wobec 6%). Na Podkarpaciu różnica ta jest jeszcze większa do grupy ryzyka należy 2% kobiet i 14 % mężczyzn. Stosunkowo najczęściej zagrożone alkoholizmem są osoby do 49 roku życia, z wykształceniem zawodowym, zamieszkałe na wsi oraz osoby aktywne zawodowo. Problem alkoholowy ma prawie 3 % mieszkańców Podkarpacie w Polsce 4%. Problemy społeczne związane ze spożywaniem alkoholu Mieszkańcy woj. podkarpackiego trzy razy częściej niż ogół Polaków kierują samochodem pod wpływem alkoholu.1% kobiet ( w Polsce 2%) i 15% mężczyzn ( w Polsce 3%) prowadziło w ciągu ostatnich 12 miesięcy samochód będąc pod wpływem alkoholu. Zachowania takie są domeną ludzi w wieku lat. Najwięcej osób kierujących pod wpływem alkoholu w woj. podkarpackim jest wśród gospodyń domowych oraz uczniów i studentów. Sytuacja wśród kierowców z grupy ogólnopolskiej jest odmienna. Wśród ogółu 10

11 kierowców w Polsce kierowanie samochodem pod wpływem alkoholu najczęściej występuje wśród mężczyzn mających 50 lat i więcej. Ocena poziomu problemów zdrowotnych w odniesieniu do wielkości spożycia i wzorów konsumpcji Zdecydowana większość respondentów (94%) nie była pytana przez lekarza o ilość spożywanego alkoholu. Pojawienie się takiego pytania podczas wizyty lekarskiej jest w pewnym stopniu powiązane z ilością wypijanego alkoholu. Najrzadziej pytanie to słyszeli abstynenci (3%), a najczęściej osoby pijące powyżej 6 litrów czystego alkoholu 7% 8%. Zgodnie z deklaracjami badanych jeszcze rzadziej zdarzało się, by lekarz zalecił im ograniczenie ilości spożywanego alkoholu tylko 3% poinformowało o takim fakcie. Ilość spożywanego przez badanych alkoholu w różny sposób wpływa na częstotliwość występowania wielu problemów zdrowotnych. Wiele z tych związków może wydawać się paradoksalnymi. Najsilniejszy wpływ ilości spożywanego alkoholu miała na częstotliwość przebywania w szpitalu. Najczęściej w szpitalu przebywali abstynenci, a najrzadziej osoby pijące ponad 12 litrów czystego alkoholu rocznie. Rzadsze przebywanie osób pijących więcej może świadczyć o braku dbałości z ich strony o swój stan zdrowia. Inicjacja alkoholowa Pierwsze spożycie napoju alkoholowego w okresie niepełnoletności jest dość powszechne na Podkarpaciu. Co siódma kobieta (14%) i co drugi mężczyzna (48%) przyznają, że po raz pierwszy wypili alkohol przed osiemnastym rokiem życia.. Wczesna inicjację częściej deklarują osoby młode niż stare. Sprzedaż alkoholu nieletnim Poważnym problemem społecznym jest spożywanie alkoholu przez młodzież. Niemal trzy czwarte respondentów deklaruje, że było świadkami picia alkoholu przez młodych ludzi. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że co czwarty badany mieszkaniec Podkarpacia był świadkiem odmowy sprzedaży alkoholu osobom nieletnim. Problemy z alkoholem w rodzinie 18 % mieszkańców Podkarpacia przyznaje, że w swoim życiu przynajmniej raz znalazło się w przykrej sytuacji związanej z konsumpcja alkoholu we własnej rodzinie. Występowanie przykrych konsekwencji picia w bliższej perspektywie 12 ostatnich miesięcy, zadeklarowała 11

12 jedna trzecia badanych. Najczęściej takie deklaracje składają osoby Średnio pijące, a najrzadziej abstynenci i osoby pijące powyżej 12 litrów. Badanym zadano również pytanie dotyczące obserwowanego nieszczęścia czy biedy jakiejś rodziny spowodowanego alkoholem. W woj. podkarpackim świadkiem takiej sytuacji było 43% badanych, przy czym najczęściej z takim zjawiskiem spotykają się osoby najmniej pijące. Interwencja w obliczu nieszczęścia i biedy spowodowanej problemem alkoholowym podejmowana była przez mieszkańców woj. podkarpackiego częściej niż przez ogół Polaków. Przemoc w rodzinie Stykanie się z przemocą (psychiczną, fizyczną czy słowna) zostało zbadane w dwóch kontekstach: 1) przemocy w najbliższym otoczeniu, mającej miejsce obecnie bądź też zapamiętanej z dzieciństwa oraz 2) przemocy ze strony osób nietrzeźwych (bliskich lub nieznajomych). 4% mieszkańców Podkarpacia deklaruje, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy w ich najbliższej rodzinie miał miejsce co najmniej jeden przypadek przemocy fizycznej. Dwa razy więcej respondentów przyznało, że w ich najbliższym otoczeniu doszło do przemocy psychicznej. Ankietowanym zadano również pytanie dotyczące bycia ofiarą lub świadkiem przemocy w okresie dzieciństwa. Na Podkarpaciu ofiara przemocy czuł się w dzieciństwie mniej niż co 10 badany (9%), a bycie świadkiem deklaruje nieco powyżej co dziewiąty badany (11%). W przypadku wszystkich kwestii związanych z przemocą, odsetki osób, które choć raz się w takich sytuacjach znalazły były wśród respondentów z woj. podkarpackiego o jedną trzecią niższe niż w populacji ogólnopolskiej. Analizując zagrożenie ze strony osób nietrzeźwych, można stwierdzić, iż zarówno ogólnopolska, jak i podkarpacka edycja badania pokazały, że agresja słowna jest znacznie powszechniejsza niż przemoc fizyczna. Co czwarty mieszkaniec Podkarpacia był w ostatnim roku świadkiem agresji słownej, a co siódmy doświadczył jej osobiście. Przypadki agresji fizycznej obserwował co ósmy ankietowany. Ofiarami przemocy niewiele rzadziej są kobiety niż mężczyźni. Na przemoc ze strony nietrzeźwych najbardziej narażeni są najmłodsi respondenci w wieku lat. Ponad jedna czwarta uczniów i studentów była ofiarami agresji.. Przemoc ze strony nietrzeźwych najrzadziej dotykała gospodynie domowe.. Picie alkoholu przez kobiety w ciąży 12

13 Co dziesiąta mieszkanka Podkarpacia deklaruje, że w okresie gdy była w ciąży chociaż raz piła alkohol. Najczęściej deklarują to kobiety z najmłodszego pokolenia od 18 do 40 lat.. Najczęściej do picia alkoholu w czasie ciąży przyznawały się kobiety z małych miast. Częściej w czasie ciąży piły alkohol kobiety z wyższym wykształceniem, najmniej mające wykształcenie podstawowe.. W woj. podkarpackim, tak jak w całej Polsce kobiety będące w ciąży piły alkohol najczęściej kilka razy (64%). Zdarzały się jednak i osoby, które pozwalały sobie na picie kilka razy w miesiącu lub częściej ( na Podkarpaciu 10%). Istotne jest również, by dowiedzieć się, czy kobiety ciężarne były namawiane do wypicia niewielkich ilości alkoholu w celu poprawy własnego samopoczucia lub lepszego funkcjonowania organizmu. A jeśli tak, to kto je do tego namawiał. Ponad dwie trzecie badanych kobiet zadeklarowało, że nikt nie zachęcał ich do spożywania alkoholu podczas ciąży. Kobiety, które spotkały się z taka namową zachęcane były przez kolegów, koleżanki, znajomych, rzadziej przez kogoś z rodziny. 1% kobiet usłyszał zachętę ze strony lekarza. Żadna kobieta nie była namawiana przez pracownika socjalnego, kuratora lub pracownika służby zdrowia. 13

14 Postawy wobec alkoholu i problemów alkoholowych Stereotypy dotyczące alkoholu i alkoholików Co piąty respondent twierdzi, że picie alkoholu jest sposobem okazywania przyjaźni.89% badanych postrzega osoby pijane jako odrażające, ale karanie osób permanentnie pijanych popiera tylko co trzeci (36%). 91 % badanych zgodziło się z poglądem, że Picie jest jedną z głównych przyczyn, z powodu których ludzie robią to, czego nie powinni. 77% wyraziło przekonanie, iż miejscowa społeczność powinna pomagać rodzinom, którym nadużywająca alkoholu głowa rodziny nie zapewnia wystarczających środków do życia. Zaledwie 8% respondentów zgadza się z poglądem, że uzależnienie jest niewyleczalne i nie warto w związku z tym podejmować leczenia. Alkoholik, który przestał pić, uważany jest przez 93% za osobę godną szacunku. Postawy wobec wieku inicjacji alkoholowej Jedynie co ósmy respondent z woj. Podkarpackiego akceptował rozpoczynanie picia alkoholu przed uzyskaniem pełnoletniości (12%), przy czym bardziej restrykcyjne okazały się w tej kwestii kobiety (zgodę wyraziłoby 9% z nich wobec 16 % mężczyzn). Ocena dostępności alkoholu W opinii większości respondentów z woj. Podkarpackiego (64%) napoje alkoholowe nie powinny być traktowane jak wszystkie inne towary. W całej populacji Polski niemal trzy czwarte badanych było takiego zdania (74%). Znacznie częściej za specjalnym traktowaniem produktów alkoholowych opowiadały się kobiety niż mężczyźni (72% vs 59%). Szczególny sposób traktowania handlu alkoholem znalazł również potwierdzenie w stosunku do liczby punktów sprzedaży poszczególnych rodzajów alkoholu. W odniesieniu do wszystkich odmian alkoholu około dwóch trzecich badanych w woj. Podkarpackim wyraziło pogląd, że liczba punktów sprzedaży alkoholu powinna być zachowana bez zmian. Rozważając jednak odsetek respondentów opowiadających się za zmianą obecnego stanu rzeczy, przeważali ci, którzy wyrażali przekonanie, że liczba punktów sprzedaży powinna być zmniejszona. Bardzo wielu respondentów ma poczucie, że władze w ich miejscowości nie są zainteresowane ograniczeniem spożycia alkoholu. Tego zdania jest ponad połowa mieszkańców woj. podkarpackiego. 14

15 Postawy wobec problemów i zagrożeń związanych z piciem Za największe zagrożenie dla zdrowia respondenci w badaniu podkarpackim oraz ogólnopolskim uznali palenie co najmniej jednej paczki papierosów dziennie oraz niemal codzienną konsumpcję 4-5 drinków. Badani dostrzegli także negatywny wpływ picia alkoholu przez kobiety ciąży na zdrowie ich dzieci. Postawy wobec zagrożeń niesionych przez alkohol badać można poprzez opinie na temat prowadzenia samochodu po spożyciu alkoholu. W woj. podkarpackim cztery piąte respondentów było zdania, iż mężczyzna ważący około 80 kg nie mógłby zgodnie z polskim prawem prowadzić auta godzinę po wypiciu jednej półlitrowej butelki piwa o mocy około 5% (przeciwnego zdania było 12%). Szczególną uwagę zwrócono na kwestie ochrony młodzieży przed zagrożeniami związanymi z alkoholem poprzez utrudnianie nieletnim dostępu do produktów alkoholowych. Zatem można stwierdzić, że działania mające na celu utrudnianie dostępu młodzieży do alkoholu cieszą się dużym poparciem społecznym.. Zauważyć można, że największym poparciem cieszą się działania zapewniające skuteczne egzekwowanie przepisu mówiącego o tym, by nie sprzedawać alkoholu nieletnim. Postawy wobec reklam napojów alkoholowych W porównaniu ze wszystkimi Polakami mieszkańcy woj. Podkarpackiego wykazują bardziej restrykcyjną postawę wobec reklamy napojów alkoholowych, w szczególności dotyczy to reklam piwa i wina. Około trzech czwartych badanych zgadza się z tym, że: reklama przyczynia się do zwiększenia spożycia alkoholu przez młodzież(75%), powoduje obniżenie wieku inicjacji (74%) i powoduje zwiększenie ogólnej konsumpcji alkoholu w kraju (74%). Postawy i opinie wobec przemocy w rodzinie Respondenci z Podkarpacia w zdecydowanej większości (90%) wyrażają swój sprzeciw wobec poglądu, jakoby istniały okoliczności, które usprawiedliwiają przemoc w rodzinie. 84% to przeciwnicy opinii, zgodnie z którą kobiety są współodpowiedzialne za przemoc w rodzinie. Ze stwierdzeniami Lepiej nie wtrącać się, bo można jeszcze bardziej zaszkodzić osobie pokrzywdzonej oraz Lepiej nie wtrącać się, bo można potem samemu mieć kłopoty nie zgadza się odpowiednio 54% i 47% mieszkańców woj. podkarpackiego. Ta dość ambiwalentna postawa nie oznacza jednak braku woli niesienia pomocy ofiarom przemocy 15

16 w rodzinie. Świadczy o tym poparcie ponad trzech czwartych badanych (77%) dla opinii, iż obowiązkiem każdego człowieka jest pomaganie takim osobom. Ta różnica może wynikać z faktu, że być może- ludzie raczej są gotowi odpowiadać na prośbę o pomoc osobie pokrzywdzonej, niż podejmować działania z własnej inicjatywy. Poszukiwanie pomocy w instytucjach społecznych W zdecydowanej większości respondenci zarówno w badaniu podkarpackim, jak i ogólnopolskim nie deklarowali korzystania z pomocy w sprawach związanych z uzależnieniami oraz patologiami społecznymi. Niespełna 4% mieszkańców Podkarpacia przyznało, że zwracało się o pomoc w kwestii problemów alkoholowych. Do szukania pomocy w przypadku przemocy w rodzinie przyznało się 0,8 %, a żaden z respondentów nie deklarował korzystania z pomocy w związku z narkomanią. Znajomość i ocena skuteczności różnych instytucji społecznych Instytucje społeczne odgrywają istotną rolę w udzielaniu pomocy osobom z problemami alkoholowymi oraz ofiarom przemocy w rodzinie. W odniesieniu do problemów alkoholowych rozważone zostaną następujące kwestie: czy badani wiedzieliby, gdzie szukać pomocy w przypadku wystąpienia w rodzinie problemów związanych z alkoholem; o jakich instytucjach zajmujących się pomocą w zakresie problemów alkoholowych słyszeli i z jakimi kontaktowali się oraz jak oceniają skuteczność prowadzonych działań. W przypadku zaś przemocy w rodzinie uwaga zostanie skupiona na ocenie efektywności działań różnych służb i organizacji. W województwie podkarpackim ponad połowa badanych stwierdziła, iż w przypadku problemów z alkoholem kogoś ze swoich bliskich wiedzieliby, gdzie szukać pomocy (51%). Największy odsetek badanych słyszał o grupach Anonimowych Alkoholików, najmniej rozpowszechniona była natomiast znajomość świetlic socjoterapeutycznych dla dzieci (25%) i Gminnych Komisji Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (26%). Oceniając efektywność działania różnych instytucji i organizacji niosących pomoc w przypadku problemów alkoholowych, znaczący odsetek badanych mieszkańców Województwa Podkarpackiego nie potrafił ocenić, czy w ostatnich latach wzrosła skuteczność leczenia osób uzależnionych od alkoholu (29%). A dalsze 41% respondentów uznało, iż nastąpiło zwiększenie skuteczności leczenia (łącznie odpowiedzi zdecydowanie tak oraz raczej tak ). 16

17 Skuteczność pomocy ofiarom przemocy w rodzinie oceniano w odniesieniu do policji, pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych. Ze stwierdzeniem, że osoby cierpiące przemoc domową mogą liczyć na pomoc danej instytucji, najczęściej mieszkańcy Województwa Podkarpackiego zgadzali się w przypadku policji (67% suma odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak ), a najrzadziej w przypadku organizacji pozarządowych (39%). 17

18 III. Wnioski z badań przeprowadzonych w województwie podkarpackim w listopadzie 2005 r. i w Polsce w czerwcu i lipcu 2005 r. Mieszkańcy województwa podkarpackiego tak samo często jak ogół Polaków wymieniali alkoholizm jako najważniejszy problem w skali lokalnej (po 10%). Jedynie nieznacznie rzadziej niż w edycji ogólnopolskiej respondenci z Podkarpackiego wskazywali picie alkoholu przez młodzież jako najistotniejszy problem w ich miejscowości (3% w porównaniu z 5% w próbie ogólnopolskiej). Średnio każdy mieszkaniec województwa podkarpackiego wypija 2,81 litra stuprocentowego alkoholu (statystyczny Polak: 4,31 l), przy czym mieszkańcy Podkarpackiego piją mniej zarówno napojów spirytusowych (1,44 vs 2,02 l), piwa (1,15 vs 1,92 l) jak i wina (0,23 vs 0,37) niż Polacy. W województwie mężczyźni piją ponad pięć razy więcej alkoholu niż kobiety, w Polsce różnica ta jest trzykrotna. Wśród respondentów z Województwa Podkarpackiego najpopularniejsze jest piwo (w ciągu ostatniego roku przynajmniej raz piło je 62% badanych) oraz napoje spirytusowe (60%), mniej popularne jest wino (56%). Wino ma zdecydowanie najmniejszy udział (8%) w strukturze spożycia alkoholu przez mieszkańców Województwa Podkarpackiego. Przeważającą część (51%) z ogółem wypitego przez nich stuprocentowego alkoholu stanowią napoje spirytusowe, mniejszy udział ma piwo (41%). (Wyjaśnienie i szerszy opis znajduje się w rozdziale 3.1 raportu). W Polsce struktura spożycia jest nieco inna w ogólnie spożytym alkoholu również przeważają napoje spirytusowe (47%) nad piwem (45%), ale przewaga ta jest nieco mniejsza niż w województwie. Rozkłady poziomu spożycia alkoholu w Polsce i województwie podkarpackim są stosunkowo zbliżone. Niewielkie różnice pojawiają się w przypadku grup rocznie spożywających do 1,2 l czystego spirytusu: podczas gdy 35% Polaków konsumuje rocznie taką ilość alkoholu, w województwie podkarpackim sytuacja taka ma miejsce w przypadku 43% respondentów. Wśród badanych wypijających rocznie powyżej 12 l odsetki dla Podkarpackiego i Polski wynoszą odpowiednio: 5% i 10%. W województwie podkarpackim występuje zdecydowanie mniejszy odsetek osób w grupie ryzyka tzn. mężczyzn konsumujących powyżej 10 l czystego alkoholu 18

19 rocznie oraz kobiet pijących ponad 7,5 l niż w całej Polsce (9% vs 16%). Przy czym wśród kobiet 2% należy do grupy ryzyka, a wśród mężczyzn 14%. W podkarpackiej edycji badania odsetek respondentów, który miał pozytywny wynik testu przesiewowego CAGE, to znaczy odpowiedział twierdząco na co najmniej dwa pytania w teście składającym się z czterech pytań, był taki sam jak w edycji ogólnopolskiej i wynosił 7%. W województwie podkarpackim występuje nieco większy odsetek abstynentów (osób, które zadeklarowały, że nie piły żadnego alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy) niż w skali całego kraju (19% w porównaniu do 16%). O ile odsetek abstynentów wśród kobiet w podkarpackiej i ogólnopolskiej edycji badania jest stosunkowo wyrównany (odpowiednio 26% i 23%), tak wśród mężczyzn z Podkarpackiego abstynenci stanowią większą frakcję niż wśród ogółu Polaków (12% vs 8%). Abstynencja jest zjawiskiem obserwowanym najczęściej wśród najstarszych, najuboższych oraz najsłabiej wykształconych mieszkanek Województwa Podkarpackiego. Niemal jedna trzecia (30%) mieszkańców województwa pierwszy raz wypiła alkohol przed 18 rokiem życia (wśród najmłodszych 54%), przy czym wraz z wiekiem maleją odsetki respondentów, którzy inicjację alkoholową odbyli przed osiągnięciem pełnoletności. Podobna zależność jest obserwowana również w Polsce. Podczas gdy 30% podkarpackich respondentów pierwszy raz spożyło alkohol przed ukończeniem 18. roku życia, jedynie 12% uznaje inicjację w okresie niepełnoletności za dopuszczalną. Na nielegalnym rynku mieszkańcy województwa podkarpackiego kupują alkohol trochę częściej niż wszyscy Polacy (odpowiednio 13% vs 8%). Mieszkańcy Województwa Podkarpackiego częściej (11% vs 3%) niż ogół Polaków przyznają się do prowadzenia samochodu po spożyciu alkoholu, przy czym w podkarpackim znacznie częściej postępują tak mężczyźni (11%) niż kobiety (1%). Co czwarty badany widział nietrzeźwego prowadzącego samochód; interwencję w tej sytuacji podjął prawie co drugi jej świadek (w Polsce co trzeci). W pracy w ciągu ostatniego roku piło 6% konsumentów z Województwa Podkarpackiego (w Polsce 8%); pięciokrotnie częściej byli to mężczyźni niż kobiety (w Polsce jest pod tym względem dwukrotna przewaga mężczyzn). 19

20 Wśród kobiet, które kiedykolwiek były w ciąży, co dziesiąta zadeklarowała, że w okresie, gdy spodziewała się dziecka, co najmniej raz piła alkohol. Do kilkukrotnego spożywania alkoholu w tym okresie przyznało się 64%. 61% mieszkańców Województwa Podkarpackiego widziało pijących nastolatków (w badaniu ogólnopolskim więcej, bo aż 72% badanych). W obu edycjach badania jedynie 11% świadków takiego zdarzenia próbowało w tej sytuacji interweniować. Fakt sprzedaży alkoholu nieletnim dostrzegło natomiast 21% badanych mieszkańców Podkarpackiego (w całej Polsce 23%), a interwencję w takiej sytuacji podjęło 12% z nich (w całej Polsce 14%). Nieco ponad co piąty (22%) mieszkaniec Województwa Podkarpackiego nie zauważył w ciągu ostatnich 6 miesięcy zmiany w zachowaniu sprzedawców wobec młodych ludzi chcących kupić alkohol. Na częstsze legitymowanie oraz odmowę sprzedaży alkoholu młodo wyglądającym klientom zwróciło uwagę odpowiednio 19% i 27% badanych. W Polsce tendencje są zbliżone, aczkolwiek częściej obserwowaną reakcją sprzedawców okazało się być żądanie okazania dowodu. 18% badanych mieszkańców Podkarpackiego przyznało, że w ich rodzinie zdarzały się przykre sytuacje mające związek z piciem alkoholu, z czego jedna trzecia (33%) zadeklarowała, że takie zdarzenie miało miejsce w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Osoby należące do grupy konsumującej rocznie od 6 do 12 l czystego alkoholu najczęściej przyznawały, że ostatnio miały takie doświadczenie (62%). Jeśli zaś chodzi o bycie świadkiem sytuacji, gdy bieda lub nieszczęście jakiejś rodziny były spowodowane pijaństwem, to wspomniało o tym 43% mieszkańców województwa podkarpackiego i co drugi respondent w próbie ogólnopolskiej. 4% mieszkańców województwa zadeklarowało, iż w ciągu ostatnich 12 miesięcy w ich najbliższej rodzinie miał miejsce co najmniej jeden przypadek przemocy fizycznej. Zaś 8% mieszkańców województwa przyznało, że w ich najbliższym otoczeniu doszło do przemocy psychicznej. W badaniu ogólnopolskim fakt występowania takich sytuacji zadeklarowały nieznacznie większe odsetki ankietowanych. Agresja słowna ze strony nietrzeźwych jest znacznie bardziej powszechna niż przemoc fizyczna: ok. co czwarty mieszkaniec województwa (26%) był w ostatnim roku świadkiem agresji słownej, a 15% doświadczyło jej osobiście. Przypadki agresji fizycznej ze strony nietrzeźwych miały miejsce rzadziej obserwowało ją 12% 20