Strategia lizbońska a konkurencyjność

Transkrypt

1 Dr Mariusz-Jan Radło l Instytut Gospodarki Światowej Szkoła Główna Handlowa Strategia lizbońska: Sytuacja gospodarki UE w 2000 roku Pod koniec XX pomimo osiągnięcia wysokiej stabilności finansów publicznych i wprowadzenia euro, kondycja gospodarcza Unii nie Strategia lizbońska a konkurencyjność jest mocna. Rada Europejska, marzec 2000: przekształcić UE w ciągu dziesięciu lat w opartą na wiedzy, a zarazem najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę na świecie, zdolną do utrzymania Pomimo wyraźnego ożywienia gospodarczego dynamika wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej przez całe lata 90. była niższa niż dynamika wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych. W efekcie PKB per capita w Unii Europejskiej w roku 2000 osiągnął najniższy od początku lat 70. poziom w relacji do PKB per capita Stanów Zjednoczonych. To zaś oznaczało, iż rozpoczęty po II wojnie światowej proces doganiania gospodarki amerykańskiej przez gospodarki państw europejskich załamał się. Konieczność reform Jasnym stawał się fakt, iż gospodarki państw członkowskich Unii Europejskiej obciążone są przez wiele krępujących ich rozwój rozwiązań instytucjonalnych. Te rozwiązania powodują, iż w mniejszym stopniu wykorzystują one zasoby ludzkie do tworzenia dochodu narodowego, mają gorszą strukturę inwestycji, a wiele ich rynków nie działa efektywnie. zrównoważonego wzrostu gospodarczego, stworzenia większej liczby lepszych miejsc pracy oraz zachowania spójności społecznej 1

2 Jest bardzo wiele bardzo różnych definicji samego jej pojęcia Źródeł tej różnorodności jest wiele: niejednolite poglądy na zakres podmiotowy konkurencji, różne zapatrywania na temat jej źródeł, różne systemy wartości wyznawane przez autorów poszczególnych definicji. Pojęcie konkurencyjności gospodarczej może być używane w odniesieniu do przedsiębiorstw, sektorów, regionów, narodów (państw), a także organizacji ponadnarodowych. Kategoria konkurencyjności przedsiębiorstw wzbudza niewiele kontrowersji pomiędzy badaczami. Problemy z definicją pojawiają się natomiast podczas oceny konkurencyjności tworów terytorialnych takich jak państwo czy region. Przedsiębiorstw konkurują ze sobą. Dla państwa celem Strategia lizbońska a konkurencyjność gospodarki opartą na wiedzy, a zarazem najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę na świecie.. polityki gospodarczej jest zwykle poprawa standardu życia Ale czym jest konkurencyjność gospodarki? społeczeństwa. Państwo nie jest więc podmiotem w konkurencji na rynku. Różnice pomiędzy państwem i przedsiębiorstwem stały się nawet podstawą do postawienia przez P. Krugmana (1994) tezy o nieistnieniu konkurencyjności tworów terytorialnych. Według niego, o ile można mówić o konkurencyjności przedsiębiorstw, o tyle wysuwanie twierdzenia o tym, że podmiotami konkurencji są również państwa jest hipotezą tyleż błędną co niebezpieczną. Definicje wynikowe. Odnoszą się do rezultatów Konkurencyjność: osiąganych przez daną gospodarkę, w tym definicje poziomu dochodu narodowego, osiągniętego udziału w handlu światowym zarówno w wymiarze Definicje j mieszane czynnikowo- jakościowym jak i ilościowym. Definicje czynnikowe. W przeciwieństwie do definicji wynikowych skupiają się na ocenie źródeł konkurencyjności gospodarki, które wpływają na przyszłą pozycję konkurencyjną, w tym m.in. wielkości i strukturę zasobów produkcji czy efektywność ich wykorzystania. wynikowe. Łączą w sobie obydwa wymienione wyżej podejścia do oceny konkurencyjności, biorąc pod uwagę zarówno obecny potencjał gospodarczy i osiągniętą pozycję konkurencyjną, jak również czynniki decydujące o potencjale wzrostu gospodarczego, związane ze zdolnością konkurencyjną. 2

3 Hatzichronoglou (1996): zdolność przedsiębiorstw do równoległego mobilizowania różnorodnych umiejętności jednocześnie (...); konkurencyjność taka w coraz większym stopniu zależy od efektów synergii powstających z nagromadzenia szeregu umiejętności w takich obszarach jak przemysł, finanse, technologie, handel, administracja oraz kultura. Irlandzka Rada Konkurencyjności Narodowej: sukces na rynkach, który owocuje ogólnym wzrostem dobrobytu (...); rynki te obejmują międzynarodowy przepływ towarów, kapitałów i usług. Na międzynarodowym rynku towarów i usług rywalizują ze sobą przedsiębiorstwa z poszczególnych państw. Dzięki obniżaniu barier taryfowych w handlu międzynarodowym wciąż się on rozszerza i pogłębia. Na rynku kapitałów rywalizują państwa dążące do przyciągnięcia jak największych zagranicznych i nwestycji bezpośrednich ś. J.D. Sachs i G.L. Stone (2000) państwa konkurencyjne to takie, które mają podstawy ekonomiczne do osiągnięcia szybkiego i wieloletniego wzrostu ekonomicznego, z uwzględnieniem poziomu dochodu narodowego w punkcie startu. Konkurencyjność: definicje K. Esser, W. Hillebrand, D. Messner i J. Meyer-Stamer (1996): cztery poziomy analizy konkurencyjności: meta, makro, mezo i mikro: konkurencyjne są te państwa, które mają takie struktury na poziomie meta, które mobilizują je do konkurencyjności, ogólne ramy wymuszające wysokie rezultaty na firmach oraz ukształtowany poziom mezo, na których państwo i aktorzy społeczni wspólnie definiują ukierunkowane polityki wspierające, a duża liczba firm na poziomie mikro mobilizuje do efektywności, utrzymania jakości, elastyczności, z których wiele jest wzajemnie powiązanych w zintegrowanych sieciach współpracy. Bank Światowy: konkurencyjność jest stałym procesem innowacji, wzmacniania i ulepszania tych czynników i działań, które decydują o wielkości wytworzonej wartości dodanej OECD (T. Hatzichronoglou, 1997): zdolność przedsiębiorstw, przemysłu, regionów, narodów lub ponadnarodowych regionów do generowania w długim okresie relatywnie wysokich przychodów oraz wysokiego poziomu zatrudnienia w warunkach konkurencji międzynarodowej J. Bossak (1984, 42), gospodarka konkurencyjna to taka, która z jednej strony dostosowuje swoje cele społecznoekonomiczne oraz mechanizm funkcjonowania nie tylko do wewnętrznych warunków, ale również do uwarunkowań międzynarodowych, ę y z drugiej zaś jest zdolna podjąć skuteczne działania, które nie tylko w twórczy sposób wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, ale także będą oddziaływać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniając zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy. Konkurencyjność: definicje K. Esser, W. Hillebrand, D. Messner i J. Meyer-Stamer (1996): cztery poziomy analizy konkurencyjności: meta, makro, mezo i mikro: konkurencyjne są te państwa, które mają takie struktury na poziomie meta, które mobilizują je do konkurencyjności, ogólne ramy wymuszające wysokie rezultaty na firmach oraz ukształtowany poziom mezo, na których państwo i aktorzy społeczni wspólnie definiują ukierunkowane polityki wspierające, a duża liczba firm na poziomie mikro mobilizuje do efektywności, utrzymania jakości, elastyczności, z których wiele jest wzajemnie powiązanych w zintegrowanych sieciach współpracy. 3

4 Definicja W raportach na temat międzynarodowej konkurencyjności gospodarki europejskiej w 2000 r. (European Commission (2000, 2001, 2002) za gospodarkę konkurencyjną uznaje się taką, w której społeczeństwo może utrzymywać trwały wysoki i rosnący standard życia oraz wysokie stopy zatrudnienia, przy założeniu, iż nie jest zagrożona równowaga bilansu płatniczego, jak również dobrobyt przyszłych pokoleń. Definicja ta wydaje się nie odbiegać znacząco od przedstawionych wcześniej, ale pojęcie standardu życia w dokumentach Wspólnoty Europejskiej ma szczególny charakter i obejmuje ono m.in. zdolność sprostania społecznym oczekiwaniom odnośnie poziomu świadczeń socjalnych typowych dla europejskiego modelu społecznego, a także kategorię szeroko rozumianego solidaryzmu społecznego (European Commission, 1993). Włączenie tego pojęcia na trwałe do definicji konkurencyjności może zaowocować wyłączeniem spod obiektywnej oceny wspomnianego modelu społecznoekonomicznego ze wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami dla gospodarki. Konkurencyjność według Komisji Europejskiej Konsekwencje Jeśli bowiem zakłada się, iż gospodarka konkurencyjna to taka, która pozwala na utrzymanie wysokich standardów zabezpieczenia społecznego, to oznacza to, iż polityka wzmacniania konkurencyjności może dotyczyć wszystkich kwestii z wyłączeniem reformy kosztownego systemu opieki społecznej. To z kolei może powodować, iż polityka poprawy konkurencyjności wyłączy z zakresu swego wpływu cały szereg czynników, które w oczywisty sposób na konkurencyjność wpływają. Podejście takie w skrajnej sytuacji może prowadzić do niemożności ograniczenia nadmiernie rozrośniętych wydatków państwa na cele społeczne czy uelastyczniania rynku pracy, gdyż okaże się to niezgodne z założeniami europejskiego modelu społecznego. Cechy wymienionych definicji konkurencyjności: z jednej strony ich autorzy skupiają się na ocenie wyników gospodarczych (dokonywanej na podstawie porównań międzynarodowych), z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. Wśród źródeł tych wyróżniają takie czynniki jak zasoby ludzkie, zasoby kapitału, technologie, innowacyjność, a także czynniki decydujące o alokacji tych zasobów i ich tworzeniu, jak regulacje czy jakość instytucji, czy polityka gospodarcza. Ich bliższa analiza prowadzi do stwierdzenia, iż w praktyce analiza konkurencyjności gospodarczej jest szczególnym podejściem do analizy wzrostu gospodarczego. Podstawowy model analizy konkurencyjności opiera się bowiem na rozpatrywaniu wpływu różnych czynników na tworzenie dochodu narodowego i w tym sensie jest tożsamy z modelami wzrostu gospodarczego. W analizach konkurencyjności za punkt wyjścia przyjmuje się badania relatywnych pozycji poszczególnych gospodarek (w tym również pozycji w handlu światowym). Konkurencyjność: podsumowanie za gospodarkę konkurencyjną międzynarodowo należy uznać taką, która w warunkach wolnego handlu i swobodnego przepływu czynników wytwórczych (w tym w szczególności kapitału) ł jest w stanie relatywnie szybko wzrastać i rozwijać się w długim okresie. 4

5 WEF Raporty Konkurencyjności Globalnej (2001): Sytuację ekonomiczną (gospodarka narodowa, handel międzynarodowy, inwestycje zagraniczne, zatrudnienie, ceny); Wydajność rządu (finanse publiczne, polityka fiskalna, struktury instytucjonalne, struktury biznesowe/sprzyjające uwarunkowania prawne dla przedsiębiorstw/, edukacja); Wydajność zarządzania (produktywność, rynek pracy, rynki finansowe, praktyka zarządzania, wpływ globalizacji); Infrastrukturę (infrastruktura podstawowa, infrastruktura technologiczna, infrastruktura naukowa, zdrowie i środowisko, system wartości). Co wpływa na konkurencyjność? Bank Światowy (2000) : Ogólna sytuacja gospodarcza (ocena wysokości PNB per capita i jego dystrybucję); Dynamika gospodarcza (inwestycje i wzrost produktywności, handel, konkurencyjność i struktura eksportu, polityka handlowa, rola rządu w gospodarce); Dynamika finansowa (ocena poziomu długu publicznego, poziom zadłużenia prywatnego, rynek kapitałowy, ł inflacja); Infrastruktura i klimat inwestycyjny (sieci informacyjne i komunikacyjne, infrastruktura fizyczna, stabilność społeczno-polityczna); Zasoby ludzkie (kapitał ludzki, kapitał intelektualny). Komisja Europejska (2002): ogólne warunki gospodarcze (poziom PKB per capita i dynamika jego wzrostu, wydajność pracy, inflacja, dynamika zatrudnienia, koszty pracy, stabilność finansów publicznych); zatrudnienie (stopa zatrudnienia, różnice w poziomie płac między mężczyznami i kobietami, opodatkowanie siły roboczej, kształcenie ustawiczne, bezpieczeństwo pracy, poziom bezrobocia); innowacyjność i badania (wydatki na edukację, wydatki na badania i rozwój oraz ich struktura, dostęp do Internetu, absolwenci studiów na kierunkach technicznych i nauk ścisłych, liczba patentów, dostępność venture capital, wydatki na ICT); reforma ekonomiczna (różnice z poziomach cen pomiędzy państwami, koszty usług telekomunikacyjnych, koszty elektryczności i gazu, struktura rynków: telekomunikacyjnego, elektroenergetycznego, pomoc publiczna, integracja rynków mierzona różnicami w poziomach różnych stóp procentowych, poziom inwestycji); spójność społeczna (różnice w poziomie dochodów, poziom zagrożenia ubóstwem, regionalne różnice w poziomie bezrobocia, odsetek osób kończących edukację przed uzyskaniem matury, poziom bezrobocia długookresowego); środowisko (emisja gazów cieplarnianych, intensywność energetyczna gospodarek, struktura transportu, jakość powietrza w miastach, zanieczyszczenia i odpady oraz ich utylizacja, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, biodywersyfikacja). Co wpływa na konkurencyjność? Bieńkowski (1995) Wielkość i struktura zasobów produkcyjnych, która obejmuje takie elementy jak wielkość zasobów naturalnych oraz poziom infrastruktury ekonomicznej, zasoby siły roboczej i zasoby kapitałowe oraz zasoby i poziom technologii; Efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych, w tym m.in. wydajność pracy, materiało- i energochłonność produkcji, itp.; System społeczno ekonomiczny, obejmujący zespół wartości, celów i zasad funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego; Polityka ekonomiczna rządu, w zakres której wchodzi polityka makroekonomiczna, polityka konkurencji, polityki sektorowe, zagraniczna polityka ekonomiczna (w tym polityka handlowa), polityka kursu walutowego i regulacje w zakresie przepływu kapitału i inwestycji zagranicznych; Międzynarodowe otoczenie ekonomiczne, a w szczególności otwartość gospodarki i jej zaangażowanie w handel międzynarodowy. 5

6 Praktycznie wszystkie wymieniane dotychczas czynniki konkurencyjności są rozpatrywane jako zmienne modeli wzrostu gospodarczego: Z neoklasycznego modelu wzrostu Solowa (1956) pochodzą analizy wpływu kapitału, pracy, a także postępu technicznego na poziom dochodu narodowego. Z kolei z modeli wzrostu endogenicznego pochodzą analizy źródeł wzrostu tkwiących w charakterze wyborów dokonywanych przez prywatne i publiczne podmioty gospodarcze, a które skutkują różnym tempem postępu technologicznego i organizacyjnego co również przekłada się na różne tempo wzrostu PKB (P. Romer (1986, 1990), Barro (1989, 1996)). Rozbudowane są też analizy wpływu systemów regulacyjnych i instytucjonalnych na czynniki wzrostu gospodarczego (Nicoletti, Scarpetta i Boylaud (2000), Djankov, La Porta, Lopez de Silanes i Shleifer (2001)). Współczesne modele oceny konkurencyjności uwzględniają większość dorobku teorii wzrostu gospodarczego, jest więc w nich mowa o inwestycjach w kapitał i doskonaleniu zasobów ludzkich (czy inwestycjach w kapitał ludzki), rozwinięte są analizy postępu technologicznego i organizacyjnego oraz czynników sprzyjających jego przyspieszaniu, analizowane są też systemy regulacyjne oraz instytucjonalne pod kątem ich wpływu na wzrost gospodarczy. Jak więc analizować konkurencyjność? W analizie konkurencyjności uwzględnić należy takie elementy jak: ogólny poziom rozwoju gospodarki (analizy poziomu dochodu narodowego i wydajności pracy). analizę zasobów ludzkich, w tym ich dostępności, intensywności wykorzystania, jakości kapitału ludzkiego, itp. analizę zasobów kapitałowych, poziomu inwestycji, ich dynamiki, struktury i źródeł finansowaniai analizę technologii, w tym tempa zachodzenia postępu technologicznego i organizacyjnego, tworzenia nowych technologii, regulacji i instytucji, w tym poziomu i charakteru regulacji rynków, zaangażowaniu państwa w gospodarkę, cechach polityki gospodarczej Co sprzyja wzmacnianiu wzrostu gospodarczego? Według OECD głównym źródłem wzrostu gospodarczego są inwestycje w kapitał ludzki i fizyczny (OECD, 2003). Towarzyszyć im powinna stabilna polityka makroekonomiczna, ukierunkowana przede wszystkim na wspieranie i akumulacji wspomnianych zasobów. Za niesprzyjające wzrostowi gospodarczemu uznane są jednocześnie te elementy polityki państwa, które wspierają nadmierny rozwój redystrybucji dochodów z powodów społecznych, gdyż w dłuższym okresie polityka taka prowadzi do zwiększania obciążeń podatkowych i podkopuje źródła wzrostu gospodarczego. Za czynnik sprzyjający wzrostowi uznaje się również rozwinięte rynki finansowe, które zapewniają źródła finansowania dla inwestycji przyczyniając się tym samym pośrednio do wspierania wzrostu gospodarczego. Niemałe znaczenie przypisano także prokonkurencyjnym regulacjom i wynikającej z nich elastyczności funkcjonowania rynków produktów i rynku pracy, która jest warunkiem szybkiego postępu technologicznego i organizacyjnego. Za źródła tego postępu uznaje się też wspieranie rozwoju i wchodzenia na rynek innowacyjnych przedsiębiorstw. Czynniki konkurencyjności czynnikami wzrostu gospodarczego Analiza konkurencyjności jest specyficznym podejściem do analizy wzrostu gospodarczego i jego czynników 6

7 Pozycja konkurencyjna Unii Europejskiej Osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego Osiągnięty ę ypoziom efektywności Pozycja w handlu międzynarodowym Zdolność Konkurencyjna Unii Europejskiej Zasoby ludzkie Zasoby kapitału Technologie Regulacje i instytucje Źródła niskiej konkurencyjności międzynarodowej Unii Europejskiej Struktura analizy konkurencyjności UE w momencie przyjmowania Strategii lizbońskiej Dopiero po zrozumieniu istoty słabości gospodarki UE w 2000 roku i później, można ocenić Strategię lizbońską, przyczyny jej nieefektywności i znaczenie późniejszych korekt Pozycja konkurencyjna UE Struktura eksportu UE a USA (rok 2000) Struktura eksportu Unii Europejskiej obejmującego handel Unii z krajami w porównaniu do eksportu USA nie była korzystna. W strukturze eksportu USA największy i o 10% wyższy niż w UE15 był udział dóbr z sektorów high-tech, podobna sytuacja występuje w sektorach ICT, gdzie przewaga USA wynosiła także około 10%. O ile USA utrzymywały przewagę w sektorach high-tech i ICT, o tyle Unia Europejska utrzymywała relatywnie silną pozycję w sektorach medium-high-tech a także medium-low-tech i low-tech. Oznacza to, iż w latach 1990-tych państwom członkowskim UE15 nie udało się ę przełamać negatywnych y tendencji, jakie występowały w ich gospodarkach jeszcze w latach 1980-tych, kiedy to umacniały one swoje pozycje w sektorach tradycyjnych i pozostawały w tyle. Wartość całkowitego eksportu Unii Europejskiej w okresie była wyższa niż Stanów Zjednoczonych o średnio 140 mld USD rocznie. Mimo to wartość eksportu USA pochodzącego z sektorów high-tech przewyższała wartość eksportu Unii w tym obszarze i w roku 2000 wynosiła ponad 53 mld USD, natomiast w sektorach ICT prawie - 70 mld USD. UE w całych omawianym okresie odnotowywała natomiast przewagę w wartościach eksportu medium-high-tech, medium-low-tech i low-tech odpowiednio o prawie 64, 42 i prawie 52 mld USD w roku

8 Pozycja konkurencyjna UE PKB per capita UE15, USA i Japonii w latach * Pozycja konkurencyjna UE Dynamika wzrostu realnego PKB w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych w latach (wartość średnia dla okresu ) 8

9 Pozycja konkurencyjna UE PKB per capita* w państwach członkowskich UE i Japonii (USA=100%) Pozycja konkurencyjna UE Wzrost wydajności pracy* w sektorze przedsiębiorstw w państwach członkowskich UE15 i USA w okresie

10 Pozycja konkurencyjna UE Wydajność pracy* w UE jako % wydajności pracy w USA i Japonii w latach Pozycja konkurencyjna UE Wydajność pracy w UE w latach 1994 i 2002 w przeliczeniu na czas pracy oraz na zatrudnionego (USA=100)* * trójkątem oznaczono wydajność w przeliczeniu na czas pracy, kwadratem zaś wydajność w przeliczeniu na zatrudnionego; im większy jest dystans pomiędzy obydwoma wskaźnikami tym większa jest różnica w średnim czasie pracy pomiędzy danym państwem a USA 10

11 Pozycja konkurencyjna UE PKB per capita UE15 (%PKB per capita USA) 1970 Źródło: Opracowanie własne na podst. OECD (2003) Economic Outlook No 72 Database. Pozycja konkurencyjna UE Luka rozwojowa UE-USA USA i jej wymiary w roku 2003 USA=100 71,8 82,2 93,3 PKB per capita Wydajność pracy w przeliczeniu na zatrudnionego Wydajność pracy w przeliczeniu na czas pracy 11

12 Pozycja konkurencyjna UE ¾ luki rozwojowej pomiędzy UE a USA w 2000 roku wynikało z poziomu wykorzystania zasobów ludzki w tworzeniu PKB Na następnych zajęciach Źródła luki rozwojowej. 12