8.1.2 System obszarów chronionych Niżu Śląskiego

Transkrypt

1 8.1.2 System obszarów chronionych Niżu Śląskiego Niżowa część Dolnego Śląska posiada zupełnie odmienny charakter przyrodniczy niż pasmo sudeckie. Podstawowe różnice wynikają z: - długiej historii zagospodarowania obszaru, szczególnie przez gospodarkę rolną, pasterską i hodowlę ryb, - znacznie większego zagęszczenia sieci osadniczej, wraz z obecnością wielkich miast, zagłębi wydobycia kopalin i towarzyszącą im infrastrukturą, - obecnością dolin Odry, Baryczy, Jezierzycy i innych dużych rzek niżowych, determinujących inny zestaw warunków siedliskowych, podobnie jak rozległe formacje czwartorzędowe (moreny) Wału Trzebnickiego i Borów Dolnośląskich. Przyroda Niżu Śląskiego jest znacznie silniej uzależniona od działalności człowieka i wiele z obserwowanych dziś jej walorów ma pochodzenie wtórne cenne obszary i siedliska gatunków wykształciły się albo na siedliskach tworzonych przy udziale człowieka (tereny objęte ekstensywną gospodarką stawową już od XIII-XV w., łąki i pastwiska), albo też w obszarach wybitnie nie nadających się do zagospodarowania (obszary zalewowe doliny Odry, wzgórza morenowe). Obszary te również należy rozpatrywać oddzielnie, gdyż w przyrodniczym podziale Dolnego Śląska wyraźnie zaznaczają się cztery odrębne jednostki. Zróżnicowanie biogeograficzne Niżu Śląskiego Zróżnicowanie to nie ma charakteru zmienności piętrowej jak w przypadku Sudetów, lecz ma związek z podstawowymi cechami morfologicznymi oraz holoceńską historią obszaru. Najważniejsze jednostki, jakie możemy wyróżnić dla prześledzenia systemu obszarów chronionych to: Dolina Odry (w podziale geomorfologicznym składająca się z kilku odcinków) wraz z rozciągającymi się po obu jej brzegach Równinami Wrocławską i Oleśnicką, jest rozległym obniżeniem biegnącym przez cały Dolny Śląsk z południowego-wschodu na północny-zachód. Podstawowe wartości przyrody tego regionu to zachowane wzdłuż biegu Odry i jej dopływów siedliska nadrzeczne, w większości wypadków zniekształcone wskutek trwających od XVI wieku prób regulacji rzek, lecz na wielu jeszcze odcinkach prezentujące wartości o randze nie tylko krajowej, lecz także europejskiej (Jankowski, Świerkosz 1995; Rast i in. 2000; Świerkosz, Obrdlik, 2002; Bobrowicz, Konieczny 2002). Wał Trzebnicki długie pasmo morenowych, w większości zalesionych wzgórz, gdzie zachowały się nieliczne fragmenty lasów o charakterze naturalnym, natomiast na obszarach przylegających do Wału, jak Wysoczczyna Rościsławicka, także cenne przyrodniczo siedliska półnaturalne. Dolina Baryczy obejmująca Kotlinę Milicką i Żmigrodzką obszar o bardzo długiej historii zagospodarowania, szczególnie

2 gospodarką stawową i pasterską, na którym jednak doszło do nowej harmonii pomiędzy człowiekiem a przyrodą, i który jest jednym z najcenniejszych obecnie przyrodniczo obszarów Dolnego Śląska. Niziny Sasko-Łużyckie, w których skład wchodzą: - część wschodnia Bory Dolnośląskie największa dolnośląska puszcza, o powierzchni około 120 tys. ha, wraz z licznymi stawami hodowlanymi o ogromnych wartościach przyrodniczych, szczególnie w zakresie ornitofauny oraz siedlisk wysokotorfowiskowych, - część zachodnia obejmująca obszary między Równiną Borów Dolnośląskich a doliną Odry, obszar silnie zagospodarowany, przemysłowo-rolniczy, na którym zachowały się już nieliczne obiekty godne ochrony. Najcenniejsze gatunki i typy siedlisk przyrodniczych Na obszarze Niżu Śląskiego występuje cały szereg siedlisk przyrodniczych, które nie są reprezentowane w paśmie Sudetów, a to z uwagi na ich niżowy charakter i udział zupełnie odmiennych grup gatunków roślin i zwierząt. Na szczególne podkreślenie zasługują lasy łęgowe doliny Odry i Baryczy, należące do najlepiej zachowanych nie tylko w naszym regionie, ale także w całej Europie Środkowej. Stanowią one siedliska o ogromnych wartościach przyrodniczych, stanowiąc od lat uznane w Europie ostoje ptaków (Important Bird Areas) (Heath Evans 2002; Tomiałojć Stawarczyk 2003); są także niezwykle cenne dla zachowania wielu bezkręgowców, w tym także ginących w skali całej Europy i wymagających tworzenia Specjalnych Obszarów Ochrony w sieci Natura Należą do nich m.in. modraszki (Maculinea nausithous i M. telejus), czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), pachnica dębowa (Osmoderma eremita), kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) czy jelonek rogacz (Lucanus cervus). Lasom łęgowym towarzyszą bardzo cenne siedliska łąk zalewowych (zw. Cnidion dubii) oraz zmiennowilgotnych (zw. Molinion), w skład których wchodzi duża grupa gatunków ginących i zagrożonych wyginięciem w Polsce. Spośród zbiorowisk leśnych charakterystycznych dla Niżu, wyróżnić można także grądy (wielogatunkowe lasy liściaste), żyzne i kwaśne buczyny niżowe oraz bory sosnowe. Choć większość z tych zbiorowisk pochodzi z nasadzeń, to ekstensywna gospodarka leśna pozwoliła na występowanie w nich wielu rzadkich gatunków flory i fauny. Na uwagę zasługują także torfowiska, szczególnie liczne i bogate w osobliwości flory na terenie Borów Dolnośląskich. Regionalny system ochrony Dolina Odry Mimo niezwykle istotnych walorów przyrodniczych Doliny Odry, znajduje się tu tylko 9 rezerwatów przyrody oraz dwa parki krajobrazowe:

3 - Park Krajobrazowy Doliny Jezierzycy (1994; ha) obejmuje ochroną duże kompleksy lasów łęgowych i olesów wraz ze sztucznymi borami sosnowymi oraz wilgotne łąki i siedliskawodne szeroko rozlewającej się dolinie rzeki Jezierzyca, - Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy (1998; ha) rozciągający się od zbiornika Mietków aż po Wrocław (Berdowski, Panek 1998), z cennymi zbiorowiskami łęgów dolinowych oraz lasów grądowych i towarzyszącemu im zespołowi siedlisk nadrzecznych (starorzecza, wilgotne zarośla i łąki). Od roku 1995 przygotowane są dokumentacje dwóch kolejnych parków krajobrazowych: Doliny Odry i Oławy (Anioł-Kwiatkowska i in., 1998) oraz Łęgów Odrzańskich (Macicka-Pawlik, Wilczyńska, 1998a, 1998b; Bobrowicz, Konieczny 2002), jednak z różnych względów nie doczekały się one jeszcze utworzenia, tymczasem znajdujące się w nich zasoby zasługują na ochronę nawet w ramach parku narodowego. System parków krajobrazowych uzupełniają rezerwaty i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: - powołane dla ochrony lasów doliny rzecznej (łęgów i wilgotnych grądów): Grodzisko Ryczyńskie (1958; 1,75 ha); Kanigóra (1958; 4,36 ha); Zwierzyniec (1958; 8,96 ha), Brekinia (1993; 2,28 ha); oraz Łęg Korea (2001; 79,29 ha), - dla ochrony łęgów olszowo-jesionowych i olesów: Zabór (1959; 33,91 ha); Uroczysko Wrzosy (2000; 576,03 ha), - dla ochrony starorzeczy i towarzyszącej im roślinności wodnej: Łacha Jelcz (1954; 6,9 ha) oraz Odrzysko (1987; 5,15 ha), - Szczytnicki Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy (1999; ok ha) obejmujący zabytkowe dzielnice i układy zieleni we wschodniej części miasta Wrocławia; jednym z celów jego powołania jest zachowanie i rewaloryzacja zasobów przyrodniczych typowych dla doliny rzeki Odry w granicach administracyjnych miasta. W dolinie Odry powołano także szereg użytków ekologicznych jak Łacha Farna (2000; 1,8 ha), zbiorniki wodne w Janówku (2002; 7,39 ha), Korytarz Ekologiczny Mierzowice (155 ha), Ścinawskie Bagna (20,87 ha), Starorzecze koło Przychowej (28,54 ha), Naroczycki Łęg (187 ha) oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Odry między Malczycami a ujściem Kaczawy (1 272 ha). System obszarów chronionych w tej części Dolnego Śląska jest jednak nadal niewystarczający (Berdowski i in., 1996; Bobrowicz, Konieczny, 2002). Na utworzenie oczekują nadal 2 parki krajobrazowe; praktycznie pozbawione ochrony są najcenniejsze siedliska łąkowe rozmieszczone w postaci niewielkich płatów w dolinie Odry i na jej skrzydłach. Nawet rezerwaty leśne obejmują mniej niż 170 ha, co stanowi mniej niż 0,5% powierzchni cennych przyrodniczo lasów doliny odrzańskiej, łącznie szacowanej na terenie Dolnego Śląska na ha (Świerkosz i in., 1999).

4 Wał Trzebnicki Obejmuje pasma wzgórz ciągnące się z zachodu na wschód (Wzniesienia Żarskie, Wzgórza Dalkowskie, Trzebnickie i Twardogórskie), przecięte przełomowym Obniżeniem Ścinawskim, zaliczanym tu do szeroko rozumianej Doliny Odry. W obszarze tym brakuje parków krajobrazowych oraz OChK, zaś cały system ochrony przyrody oparty jest o rezerwaty przyrody. Należą do nich rezerwaty powołane dla ochrony: - siedlisk lasów liściastych i związanych z nimi gatunków: Dalkowskie Jary (1972; 36,12 ha); Las Bukowy w Skarszynie (1980; 23,7 ha); Skarpa Storczyków (1993; 65,17 ha); Uroczysko Obiszów (1972; 5,67 ha) oraz Buczyna Jakubowska (2001; 19,54 ha), - ochrony jodły na granicy zasięgu: Gola (1954; 11,7 ha); Jodłowice (1958; 9,36 ha), - torfowiska: Torfowisko koło Grabowa (1980; 4,22 ha). Tu również na utworzenie czeka jeszcze wiele rezerwatów przyrody i użytków ekologicznych (Berdowski i in., 1996). Dolina Baryczy Obszar o wysokich walorach przyrodniczych, które objęte są ochroną w ramach: - Parku Krajobrazowego Doliny Baryczy (1996; pow. w woj. dolnośląskim ha) gdzie ochronie podlega jeden z najcenniejszych w Europie układów kulturowo-przyrodniczych, z wieloma zachowanymi siedliskami o charakterze naturalnym i półnaturalnym, ostoja ptaków rangi europejskiej; obszar Natura Dodatkowo najcenniejsze fragmenty przyrody ożywionej chronione są w randze rezerwatów: - Stawy Milickie (1973; 5 324, 31 ha) jeden z najcenniejszych obszarów wodno-błotnych w Europie, na którym w ramach ochrony obszaru prowadzi się regularną gospodarkę stawową; - Wzgórze Joanny (1962; 24,23 ha), Olszyny Niezgodzkie (1987; 74,28 ha) i Radziądz (1954; 6,83 ha) w ramach których znalazły się przykłady typowych dla regionu siedlisk leśnych. System ten uzupełniają Obszary Chronionego Krajobrazu (Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska, Dolina Baryczy i Krzywicko-Osiecki) oraz Społeczne Rezerwaty Przyrody. W sensie ochrony prawnej obszar ten jest najlepiej chronionym w ramach całego Dolnego Śląska, co jednak nie znaczy, iż wszystkie najcenniejsze obiekty przyrodnicze zostały już w nim objęte realną

5 ochroną. Niziny Sasko-Łużyckie Znajduje się tu Przemkowski Park Krajobrazowy (1997; ha, z otuliną ha) o dużym zróżnicowaniu krajobrazowym i przyrodniczym, obejmujący bogate faunistycznie stawy hodowlane, fragmenty lasów liściastych Niżu Polskiego, łąki, bagna i wrzosowiska. Znajdują się tu liczne rezerwaty powołane dla ochrony: - ornitofauny: Stawy Przemkowskie (1984; ha), - torfowisk wysokich i przejściowych: Torfowisko pod Węglińcem (1959; 1,45 ha); Brzeźnik (1965; 3,24 ha); Torfowisko Kunickie (1996; 11,83 ha); Torfowisko Borówki (1994; 37,42 ha), - lasów liściastych: Zimna Woda (1987; 59,82), Ponikwa (2001; 8,32 ha), Błyszcz (2001; 54, 46 ha); Buczyna Piotrowicka (2002; 171, 27 ha) oraz Łęgi Źródliskowe k. Przemkowa (2002; 140,22 ha). System ten uzupełniony jest o Obszary Chronionego Krajobrazu: Dolina Czarnej Wody i Lasy Chocianowskie. Mimo dużej liczby chronionych obiektów, system ochrony przyrody tego obszaru jest dalece niewystarczający. Projektowane lub proponowane są tu dalsze parki krajobrazowe (szczególnie w dolinie Kwisy, Bobru i Nysy Łużyckiej) oraz liczne nowe rezerwaty, szczególnie dla ochrony torfowisk wysokich oraz cennych elementów fauny.