Krzywe zwierciadło popkultury

Transkrypt

1 Filip Nalaskowski Krzywe zwierciadło popkultury Młodzież spotyka się w koktajlbarach. Nie pija jednak koktajli mlecznych piją herbatę. Dominują chłopcy miedzy 15 i 20 rokiem życia. Noszą marynarki z szerokimi klapami i krawaty w obrazki. Całe swoje drobne kieszonkowe inwestują w płyty, i w celu wspólnego słuchania tychże spotykają się w barach. Część z nich podrzuca jedno ramię w rytm melodii, inni z dramatyzmem w oczach a la Humphrey Bogart spoglądają z wysokości stołków barowych 1. Tak w 1958 opisywał młodzież tudzież popkulturę Richard Hoggart. Z naszej perspektywy wygląda to niezwykle niewinnie, dla autora był to obraz wielce niepokojący, aby nie powiedzieć szokujący dowodzący zepsucia młodzieży i kultury. Pamiętam jak sąsiad starszy pan głośno narzekał na mnie i kolegów moich gdy graliśmy w piłkę pod blokiem a zawsze początek był taki sam Za moich czasów. Później zauważyłem, że nauczyciele często zaczynali zdania od słów Dzisiejsza młodzież. Na studiach będąc poznając pisma Platona dowiedziałem się, że już Sokrates narzekał na młodzież. Ostatnio z przerażaniem zauważyłem, że sam obserwując grupę gimnazjalistów pomyślałem To pokolenie jest straszne Zdałem sobie wówczas sprawę, że z pewnej perspektywy perspektywy dojrzałego pokolenia - niektóre obserwowane zjawiska wydają się złe, gorsze. Zastanowiłem się wówczas jak jest z popkulturą. Czy tworzona dla szerokiego grona odbiorców rozrywka z czasem wykazuje znamiona coraz to niższej wartości kulturalnej, czy też moja perspektywa karze mi to tak oceniać. Zaryzykuję tezę, że podobnie jak wieloma zjawiskami o charakterze społecznym, tak i tym rządzą tylko pewne mechanizmy zmieniające formę obserwowanych zjawisk a nie ich istotę. Obserwując rozwój popkultury, lub choćby słupki oglądalności popularnych produkcji telewizyjnych można odnieść wrażenie, że istnieją pewne elementy, które bardziej niż inne decydują o zdobyciu przez dzieło popularności. Zasadniczo cechy te można wprost wyprowadzić z definicji kultury masowej choćby Dwighta Macdonalda 2. Po pierwsze należy obniżyć poprzeczkę poznawczą, po drugie zawrzeć elementy atrakcyjne na przykład: erotyzm, brutalność, emocje, dziwactwa. Im dzieło mniej wymagające zaangażowania intelektualne tym ma szersze potencjalne grono odbiorców, im więcej w nim elementów atrakcyjnych tym sukces bardziej prawdopodobny. 1 The Uses of Literacy: Aspects of Working Class Life (Chatto and Windus, 1957) 2 ] Dwight Macdonald, Teoria kultury masowej, w: Kultura masowa. Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 1

2 Różowy Frankenstein choć chodzi o potwora stworzonego przez dr Frankensteina to metafora pierwszego mechanizmu mocno eksponowanego w dzisiejszej kulturze popularnej. Oryginalne wytwory posiadają swoje mocniejsze i słabsze strony. W popularnych piosenkach ich najciekawszą stroną są zazwyczaj refreny. W filmach najatrakcyjniejsze bywają sceny akcji itd. Współcześni twórcy chcą uatrakcyjnić swoje wytwory zaczęli budować hybrydy składające się z najatrakcyjniejszych części innych dzieł. Strategia ta zasadza się na funkcjonującym w obecnej kulturze przekonaniu, że wszystko już było. Dotyczy to bodaj wszystkich dziedzin życia: nauki, sztuki, rozrywki. Ze względu na fakt, że nie sposób wymyślić już nic oryginalnego, za oryginalne przyjmuje się takie połączenie istniejących już bytów, jakie wcześniej nie zaistniało. A twórców tych dzieł w zależności od dziedziny zwiemy artystami, autorami, czy kreatorami. Moja koleżanka, artystka, parająca się wzornictwem przemysłowym udowodniła kiedyś, że nie sposób stworzyć krzesła, na którym dałoby się siedzieć, a nie powstało jeszcze chodzi o rozwiązania zdobnicze, konstrukcyjne, proporcje elementów itd. To samo dotyczy mody, gdzie wyjąwszy zastosowania nowych nie znanych wcześniej materiałów nie mamy rewolucji, a jedynie w różnych aranżacjach co rusz to nowe retro. Zjawisko kolażu przyjmuje szczególnie osobliwą i fałszywą postać w nauce, gdzie do miana dzieł naukowych pretendują wytwory będące w istocie kompilacją prac innych autorów. Jeszcze nie plagiat, ale czy już twórczość, nauka W odniesieniu do powyższych dziedzin życia możemy wręcz mówić o kulturze kolażu. W obszarze kultury popularnej jest podobnie. Zabiegiem twórców na podniesienie atrakcyjności dzieła jest stworzenie nowej jakości która będzie w sobie zawierała najatrakcyjniejsze elementy sprawdzone już/ sprzedane w innych dziełach. W muzyce klasycznym tego przykładem może być hip- hop i zabieg samplowania. Oto dwa doskonale znane w popkulturze przykłady. Pierwszy to utwór- epitafium autorstwa Puffa Daddyiego znanego amerykańskiego rapera w której oparł się na kultowej w pewnych kręgach kompozycji The Police ze Sengiem w składzie. Z rodzimego podwórka warto wspomnieć utwór Peji poznańskiego rapera z wykorzystanemu fragmentem twórczości Stana Borysa. Rzecz się ma podobnie w filmach, choć zabieg ten ma nieco subtelniejszy charakter. Jeśli wiadomo, że dobrze sprzedają się produkcje spod znaku Jamesa Bonda, to zróbmy go w wersji na wesoło komediowej. I tak już w 1967 powstała takaż prześmiewcza wersja z Peterem Sellersem. Chcąc okrasić 007 erotyką produkowano coraz to odważniejsze klony powieści na wersjach hard porno skończywszy. Dodatkowo poczęły powstawać niejako narodowe wersje Bondów z naszym lokalnym przykładem 07 por. Borewiczem w składzie. Ponad wszystko tendencja do hybrydyzacji tworów popkultury obecna jest w telewizji. Warto tu na przykładzie programów typu reality show pokazać ten proces. Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 2

3 Programy reality show rozpoczęły się na dobre w 1997 od produkcji Endemol Big Brother. Do dziś pojawił się on w ponad 70 krajach świata. Mówimy tu o oryginalnej pierwotnej wersji wariacji było daleko więcej. Big Brother sprzedał się znakomicie, niech że pewnym probierzem popularności programu będzie kariera uczestników pierwszej edycji w naszym kraju. Spośród 15 uczestników pierwszej edycji aż 9 wracało do telewizji. Format powrotów miał nader szerokie spektrum od telezakupów przez prowadzenie programów na autorstwie przedsięwzięć kończąc. Kolejnych 2 zostało wybranych na posłów RP. Kiedy kolejne edycje programu nie odnosiły sukcesów równych pierwszemu sezonowi, producenci jak i konkurencja poczęła poszukiwać alternatywnych pomysłów rzecz jasna odwołując się do recepty na sukces. Właściwie wariacje ruszyły na raz we wszystkich kierunkach. Kiedy okazało się, że podglądanie zwykłych ludzi to za mało, natychmiast pojawiła się hybryda Big Brother + osoby znane i tak powstały edycje Big Brother VIP, czy Celebrity Big Brother. Kiedy zapragnięto większych emocji, brutalności powstał pomysł na Big Brother Evil gdzie uczestnicy byli surowo karani za nie wypelnianie stawianych zadań. Seria ta epatowała drastycznymi scenami i skrajnymi emocjami uczestników. Mowa tu tylko o oficjalnych wariacjach programu, jeśli wziąć pod uwagę inne reality show to okaże się, że hybrydy tworzyły się na wszystkich możliwych polach. Co więcej, aby formułę programów jeszcze bardziej wyostrzyć, jeszcze bardziej uatrakcyjnić powstawały hybrydy z hybryd. Krzywe zwierciadło rzeczywistości Kolejnym, wartym ukazania mechanizm, jest mechanizm aberracji. To na co chciałbym dziś zwrócić uwagę, to fakt, że kultura popularna zdołała odwrócić znaczenia, rozumienie zdawałoby się niepodważalnych pojęć. Coś co do tej pory rozumieliśmy w jeden sposób, dzięki kulturze masowej, zachodzącym w niej zjawiskom zmieniło swoje znaczenie, charakter, niekiedy na zupełnie odwrotny. Efektem działania mechanizmu odwracania, zmieniania znaczeń będzie aberracja. Web- Celebryci W tym przypadku mamy ponownie do czynienia z istotną aberracją. Tradycyjnie status gwiazdy uzyskiwały osoby podziwiane, obdarzone cenionymi ponadprzeciętnymi cechami jak talent, czy uroda. Podziwiamy Arethę Franklin za jej aksamitny, zarazem mocny głos. Cenimy Robert De Niro za charakterystyczny niebywały styl aktorski. Wielbimy urodę, okraszoną niemałym talentem aktorskim, Juli Roberts. Dzięki tym cechom wymienieni powyżej zdobyli sobie nasze zainteresowanie, podziw Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 3

4 i szacunek. Z drugiej strony mamy alkoholika nadużywającego wulgaryzmów, zniewieściałego, infantylnego 40- latka, prostego niewykształconego, możliwe, że upośledzonego, prowincjusza i zapatrzonego w siebie, narcystycznego, pozbawionego wszelkich talentów wyrostka. Osoby te również zdobyły popularność, wzbudziły ciekawość, ale u większości ludzi wywołały zażenowanie, irytację, a w najlepszym wypadku wesołość. Internet był miejscem, w którym zaczęła się kariera większości z nich, a kontynuowana była dodatkowo w telewizji. Globalna sieć w odróżnieniu od innych mediów, częściej promuje, daje popularność osobom wykpiwany, żałosnym. Nowe gwiazdy na ogół nie mają żadnych predestynujących do sławy, tradycyjnego gwiazdorstwa cech, prócz odwagi i parcia na szkło. Brak im talentu, urody, nawet język, którym się posługują jest pełen niedoskonałości. Internet obrócił znaczenie gwiazdy. Celebrytami, zamiast osób podziwianych, stają się osoby wyśmiewane. Tradycyjne gwiazdy i te nowe łączy jednak kilka cech. I jedni i drudzy budzą zaciekawienie innych ludzi. Mają widzów, fanów. I jedni i drudzy na swojej popularności zarabiają. Okazuje się, że Internet nie tylko obrócił, zmienił definicję gwiazdy ale dał drugą alternatywną drogę do popularności. O ile pierwsza droga, na końcu której była sława i pieniądze, prowadziła przez talent i podziw, o tyle druga ma ten sam cel, ale prowadzi przez kpinę i szyderstwo. Blogi Pamiętnik to gatunek literatury stosowanej, relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem tyle słownik. Miliony ludzi pisało i pisze pamiętniki. Część z tych zapisków wychodzi na światło dzienne. Znamy pamiętnik Juliusza Cezara, Marii Kuncewiczówny, Franza Kaoi, czy Anny Frank. Nowoczesnym, jak by się wydawało, wcieleniem pamiętnika jest blog. Na świecie istnieje 230 milionów blogów, w tym w Polsce 3 miliony. Oznacza to, że co dziesiąty Polak (odjąwszy osoby niezdolne do blogowania) prowadzi swój internetowy pamiętnik. Gatunek ten, zarówno w formie tradycyjnej, jak i elektronicznej, ma to do siebie, że autorzy częściej niż gdziekolwiek indziej ujawniają swoje uczucia i emocje. Zdradzają swoje radości i lęki. Pamiętnik jest dobrowolnym otwarcie drzwi swojej duszy. Juliusz Cezar pisało o swojej niechęci (choć słowo nienawiść byłoby bardziej na miejscu) do zdradzieckich Galów. Franz Kaoa relacjonował swój ból relacji z bliskimi. Pamiętniki Anny Frank są zapisem oczekiwania na śmierć z rąk nazistów. Także wirtualni autorzy odkrywają swoje intymne sekrety. Opierając się na lekturze najpopularniejszych i najlepszych blogów 3, można stwierdzić, że blogerzy piszą o swoich emocjach, problemach, bólu. 3 Blog roku - Onet.pl Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 4

5 Warto w tym miejscu zastanowić się co odróżnia tradycyjny pamiętnik od bloga. Pierwsza i oczywista różnica to medium. Nie jest nim, tradycyjnie, pióro i notatnik w grubej,zamykanej na kłódeczkę, oprawie, ale komputer i globalna sieć. Moim zdaniem ta najistotniejsza różnica, leży gdzie indziej. Pamiętnik, w swoim pierwotnym założeniu, był skrzętnie skrywanym drzwiami duszy autora. Chowano je pod materac, do zamykanych na klucz szafek. Chroniono przed wzrokiem innych, a kiedy już tym innym udało się zdobyć do pamiętnika dostęp zawsze wiązało się to z porażką i bólem autora. Zupełnie inaczej jest w przypadku blogów. Mają podobną co ich tradycyjne pierwowzory zawartość, dają wgląd w emocje autorów, ale wysyłane są w świat. Nie byle jak, bo za pośrednictwem najpowszechniejszego i najskuteczniejszego z mediów Internetu. Nie tylko, że nie chowamy naszych myśli pod materacem, ale wystawiamy je w witrynie internetowej na publiczny ogląd nierzadko witrynę tą reklamując. Zatem nie tylko już nie ukrywamy, ale działamy z intencją ujawnienia. Odwróceniu uległa jedna z konstytutywnych dla pamiętnika cech intymność. Animacje Czym jest kreskówka. To film animowany, pierwotnie kierowany do dzieci. Najbardziej znanymi producentami kreskówek są Disney Company, czy Pixar, a na naszym rynku Studio Filmów Rysunkowych z Bielska- Białej. Pytani o film animowany najpewniej pierwsze o czy pomyślimy to Bambi i Bolek i Lolek. Produkcje proste, choć nie pozbawione humoru, kierowane do dzieci. Nieco później niż animacje dziecięce rozwinął się rynek kreskówek kierowanych do widzów starszych. Największy ośrodkiem filmów animowanych dla dorosłych anime od lat siedemdziesiątych XX wieku była Japonia. To tu powstawały obrazy, niejednokrotnie przepełnione brutalnością i erotyzmem, kierowane i dystrybuowane do pełnoletnich odbiorców. Rozwój animacji dla dorosłych, na Zachodzie, na szeroką skalę, obserwujemy dopiero od kilku lat. Na przedstawionych poniżej przykładach postaram się wykazać kolejną dokonaną aberrację. Zaprezentowane powyżej produkcje są przykładem kolejnej dokonanej aberracji. Produkcje animowane z założenia kierowane do dzieci stały się w jakiejś części rozrywką dorosłych. Japońskie produkcje spod znaku Anime charakteryzowały się specyficzną, mało atrakcyjną dla dziecka postacią wizualną. Ciemne szaro- bure obrazy, szybko przeskakujące mało czytelne kadry i temu podobne środki. Całość przypominała estetyką hollywoodzkie filmy akcji czy thrillery. W przedstawionych powyżej serialach mamy do czynienia z dość przyjazną formą graficzną. Wyraźne, duże postacie. Dużo kolorów. Niekiedy pojawiają się zwierzęta, całość ma formę często przypominającą tradycyjną wieczorynkę. Jeśli dodać do tego treść seriali: przygody ośmiolatków, czy amerykańskiej rodziny to nic dziwnego, że znaczną część widowni stanowią dzieci. O popularności wśród młodszych widzów niech świadczy popularność niektórych gadżetów związanych z serialami. Seria artykułów szkolnych i ubrań dla dzieci z serialu Włatcy Móch, czy też napój Włatcy Móch Cóla Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 5

6 z obrazkami, do kolekcjonowania, przedstawiającymi postacie. Podobnie rzecz się ma z South Park, którego producenci wypuścili na rynek dużą serię maskotek postaci serialowych. Reasumując najmłodsi widzowie dzieci w miarę możliwości oglądają te seriale ze względu na formę wizualną nie odbiegającą od normalnych bajek, starsi - nastolatki wabione są zewnętrzną warstwą przekazu blue humor 4. Mamy zatem do czynienia z sytuacją w której najpopularniejsze seriale animowane kierowane są do dorosłych, w tym wypadku wyraźną aberracją jest zmiana odbiorcy z dziecka na widza dorosłego, choć tak często produkcje trafiają do dzieci. Możemy zatem mówić o podwójnej aberracji. Konkluzja Powyżej zaprezentowane zostały dwa wybrane mechanizmy tworzenia nowych fenomenów kulturowych. Warto też skonstatować myśl, która pojawiała się już wcześniej dlaczego mechanizmy te się sprawdzają. Konieczne tu jest ukazanie 2 perspektyw zarówno nadawców, twórców, autorów, jak i odbiorców. Po pierwsze nadawcy odpowiadają na zapotrzebowanie rynku i z troską o własne zyski zaspokajają gusta odbiorców. Co ciekawe i ważne, możliwe, że nie istnieje tu nic takiego jak granica przyzwoitości. Wyemitować można wszystko, byle tylko nie pojawiły się kłopoty z prawem. Niech za dowód posłuży przepełnienie ramówek najpopularniejszych stacji tasiemcowatymi serialami rodzimej produkcji choć jeszcze 8 lat temu dominowały te tworzone w Ameryce Łacińskiej. Nam widzom podanie zostanie wszystko na co jest popyt, pod warunkiem, że to się opłaci i nie łamie prawa. Po drugie twórcy szukają nowych form kierując się znaną, sprawdzoną receptą na sukces w popkulturze (Brutalność Erotyka Gwiazdy Emocje Dziwactwa [BEGED] + niska poprzeczka poznawcza). Strategia ta tłumaczy popularność najszybciej rozwijającego się obecnie sektora TV reality show. Tłumaczy także występowanie aberracji, których charakter pierwotnych desygnatów pojęcia do masowego sukcesu. Po drugiej stronie ekranów mamy odbiorców. Tych zachowanie można tłumaczyć, w sposób spójny, na kilka sposobów. W psychologii istnieje teoria, która mówi się o tym, że aby wywoływać te samą reakcję w dłuższym okresie czasu musimy wzmacniać bodźce. Jeśli 5 lat temu emocjonowaliśmy się Tańcem z gwiazdami, to nie wykluczone, że za kolejne 5 lat, aby wywołać podobną reakcję, gwiazdy będą musiały występować nago. Inną teorią przydatną do wyjaśnienia występowanie współczesnych form jest teoria maksymalizacji korzyści to znaczy wybieramy rozwiązania, opcje dające nam najwięcej korzyści. Przy założeniu, że poszukujemy konkretnych bodźców odpowiednio silnych, ale nie za silnych wybieramy z oferty te propozycje, które nam ich dostarczają. Stąd popularność hybryd gdzie otrzymujemy całą gamę sprawdzonych silnych, różnorakich bodźców. Jak to zatem jest z kulturą? Czy tak bardzo brniemy w pop, że już teraz, bądź w nieodległej perspektywie, możemy mówić o całkowitej deprecjacji kultury? Otóż nie. W świetle analizy Z angielskiego określenie humoru niesmacznego, często opierającego żartami na temat seksu, pochodzenia, płci. Niska forma 4 rozrywki, bywa nazywany humorem toaletowym. Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 6

7 zaprezentowanych mechanizmów można stwierdzić, że podobnie jak teraz tak istniały i funkcjonowały one zawsze. W sztukach Szekspira miał podobno obowiązkowo pojawiać się pies bo publiczność uwielbia zwierzęta na scenie. Na Mozarta naciskano aby w ramach swoich kompozycji umieszczał łatwiejsze fragmenty (powiedzielibyśmy dziś wpadające w ucho piosenki) aby publiczność mogła śpiewać razem z artystami na scenie. Ta w kwesei hybryd. Aberracje wymuszane są, umożliwiane, przede wszystkim przez nowo pojawiające się media. Jakoż boom nowych mediów przeżywamy od 100 lat, tak trudniej o przykłady z przeszłości, choć istnieją one. Teatr, ze względu na powstanie telewizji stał się z medium kultury popularnej medium kultury masowej. Upowszechnienie umiejętności czytania sprawiło, że książki z piedestału kultury absolutnej mistycznej tajemnicy przeszły do świata codzienności. Ponad wszystko eksploatowano przytaczany już wzór sukcesu BEGED. Nie od dziś wiadomo, że ludziom potrzeba chleba i igrzysk tu mamy igrzyska. W swojej istocie popkultura się nie zmienia. Jak działały tak też działają te same mechanizmy zmieniają się tylko formy. Tak jak zmienia się technika wokół nas, tak też zmieniają się szaty kultury popularnej. Dostarczana jest ona innymi kanałami. Oferuje się inne propozycje. Jak to miało miejsce od początku tak i teraz odkrywa się kolejne tabu, wystawiając na próbę gusta kolejnych pokoleń odbiorców. Czy zatem od kultury pop można uciec chyba jest to trudne, bo nawet nie wiadomo w którym kierunku. Niech za dowód starczy fakt, że niezmiernie trudno określić co już/jeszcze nie jest elementem kultury masowej. The Beatles, Kaczmarski, Woody Allen, Wajda, Andy Warhol, Bagiński Nie ma zgody gdzie ich kwalifikować, bo wszyscy świetnie funkcjonują w kulturze popularnej, massmediach. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że granica między popularnością, a kulturą wysoką/ludową/alternatywną ma tendencję do przemieszczania się vide casus teatru. Mam też nieodparte wrażenie, że krytyka wobec popkultury jest równie skuteczna co zawracanie kijem Wisły. Krytykujących zaś, już za nie tak wiele lat, ktoś będzie stawiał w jednym rzędzie z prezentowanym na początku Hoggartem kwitując całość ironicznym uśmiechem. Zespół Monitorowania Zmian w Kulturze i Edukacji 7