Wpływ projektu Idziemy do przedszkola na środowisko lokalne

Transkrypt

1 Wpływ projektu Idziemy do przedszkola na środowisko lokalne Raport z badania Opracowanie: Piotr Mikiewicz Anna Jaros Dagmara Margiela- Korczewska Wrocław

2 Spis treści Wprowadzenie 1. Metodologia i procedura badań 1.1 Założenia teoretyczne realizowanego projektu badawczego Co to jest kapitał społeczny? Próba określenia wymiarów analizy kapitału społecznego Konceptualizacja kapitału społecznego przyjęta w projekcie badawczym Ewaluacja efektów projektu Idziemy do przedszkola 1.2 Metodologia badania Pytania problemowe i szczegółowe Procedura badawcza Dobór miejscowości do badania Metoda i techniki badawcze Charakter zebranego materiału badawczego Kolejne kroki procedury badawczej 2. Specyfika relacji pomiędzy kapitałem społecznym i realizacją projektu w gminie o rozwiniętym sektorze NGO A 2.1 Charakterystyka miejscowości 2.2 Stan kapitału społecznego w narracjach respondentów Zaufanie i relacje międzyludzkie Kontrola społeczna Aktywność społeczna Postrzegane funkcjonowanie lokalnej władzy 2.3 Funkcjonowanie przedszkola 2.4 Postrzegany wpływ projektu na środowisko lokalne Podsumowanie 3. Specyfika relacji pomiędzy kapitałem społecznym i realizacją projektu w gminie o dużej aktywności samorządu lokalnego B 3.1 Charakterystyka miejscowości 3.2 Stan kapitału społecznego w narracjach respondentów Zaufanie i relacje międzyludzkie Kontrola społeczna Aktywność społeczna Postrzegane funkcjonowanie lokalnej władzy 3.3 Funkcjonowanie przedszkola 3.4 Postrzegany wpływ projektu na środowisko lokalne Podsumowanie 2

3 4. Specyfika relacji pomiędzy kapitałem społecznym i realizacją projektu w gminie o słabo rozwiniętym sektorze NGO i mało aktywnym samorządzie C 4.1 Charakterystyka miejscowości 4.2 Stan kapitału społecznego w narracjach respondentów Zaufanie i relacje międzyludzkie Kontrola społeczna Aktywność społeczna Postrzegane funkcjonowanie lokalnej władzy 4.3 Funkcjonowanie przedszkola 4.4 Postrzegany wpływ projektu na środowisko lokalne Podsumowanie PODSUMOWANIE WNIOSKI I WSKAZÓWKI NA PRZYSZŁOŚĆ 3

4 Niniejsze opracowanie nie powstałoby bez życzliwości i otwartości mieszkańców miejscowości, w których realizowane było badanie. Wszystkim, którzy pomogli nam w realizacji trudnego zadania, jakim jest próba zrozumienia świata, w którym żyją ludzie, składamy Serdeczne podziękowania Autorzy 4

5 Siewca wyszedł siać ziarno. A gdy siał, jedno padło na drogę i zostało podeptane, a ptaki powietrzne wydziobały je. Inne padło na skałę i gdy wzeszło, uschło, bo nie miało wilgoci. Inne znowu padło między ciernie, a ciernie razem z nim wyrosły i zagłuszyły je. Inne w końcu padło na ziemię żyzną i gdy wzrosło, wydało plon stokrotny. Przypowieść o siewcy Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. Zasada Mateusza 5

6 Wprowadzenie Projekt Idziemy do przedszkola. Małe przedszkola na Dolnym Śląsku realizowany jest na terenie województwa dolnośląskiego od do r. Celem projektu jest wyrównanie szans edukacyjnych dzieci w wieku 3-5 lat pochodzących z obszarów wiejskich, poprzez stworzenie Małych Przedszkoli alternatywnych form edukacji przedszkolnej. Według projektodawców stworzenie takich ośrodków na terenie Dolnego Śląska jest odpowiedzią na aktualną sytuację ekonomiczną oraz potrzeby społeczne dzieci i ich rodziców, a przede wszystkim zapewnić ma dzieciom lepszy start w późniejszej edukacji szkolnej. Przeprowadzenie projektu ma pomóc w likwidacji dysproporcji w obrębie edukacji przedszkolnej między terenami miejskimi i wiejskimi. W województwie dolnośląskim stopień upowszechnienia edukacji przedszkolnej na terenach wiejskich jest bardzo niski, w roku 2005 był niższy od średniej krajowej i wynosił 15,3% (w Polsce 36,15%). Objęcie tego obszaru wsparciem jest więc niezwykle istotne tym bardziej, że edukacja przedszkolna jest priorytetem wszelkich działań przeciwdziałających marginalizacji (w Narodowej Strategii Integracji Społecznej i Krajowym Planie Działania ma osiągnąć do 2013 roku ma osiągnąć wskaźnik 40%). Fundacja umożliwiła zainteresowanym gminom wiejskim oraz gminom miejskowiejskim, stworzenie alternatywnych placówek wychowania przedszkolnego. Każde przedszkole otrzymało dofinansowanie na wyposażenie oraz sprzęt dydaktyczny w kwocie około zł, pomoc logopedów i psychologów oraz kuratora merytorycznego. Do końca trwania projektu (do r.) Fundacja będzie pokrywała pensje nauczycieli zatrudnionych w przedszkolach oraz przeszkoli ich w zakresie prowadzenia zajęć w ośrodkach edukacji alternatywnej. Program edukacyjny został stworzony specjalnie na potrzeby prowadzenia placówek edukacji alternatywnej i jest oparty o podstawę programową MEN oraz metodologię pedagogiki alternatywnej. Planuje się, że po zakończeniu okresu dofinansowania ośrodki przedszkolne zostaną docelowo przejęte przez istniejące lub utworzone w tym celu stowarzyszenia, które będą czuwały nad poprawnością funkcjonowania placówki. Niniejszy raport stanowi kontynuację badań zrealizowanych wiosną 2007 roku przez Korporację Badawczą Pretendent Sp. z o.o. Zdiagnozowano wówczas opinie matek dzieci w wieku przedszkolnym na terenie realizacji projektu. Badanie skupione 6

7 było na postrzeganiu roli przedszkola w rozwoju dzieci. Zdiagnozowano wówczas między innymi, że matki na terenie objętym projektem doceniają rolę placówek przedszkolnych na terenach wiejskich. Jako ich zalety wymieniały przede wszystkim fakt, że w przedszkolu dziecko ma duży większy kontakt z rówieśnikami, niż normalnie, dzieci mogą być w grupie. Dodatkowo w mniejszej grupie uwaga przedszkolanki skupia się na mniejszej liczbie dzieci, wobec czego może bardziej ogarnąć tą grupkę, niż w przedszkolach miejskich, gdzie dzieci jest więcej. Wskazano też na utrudnienia i słabsze strony edukacji przedszkolnej na terenach wiejskich. Należały do nich: słabsze finansowanie, gorszy dostęp do środków finansowych, zbyt krótki czas funkcjonowania placówek, krótszy niż w przedszkolach miejskich, trochę gorszy poziom przedszkoli wiejskich, słabsze wyposażenie w sprzęty, konieczność zorganizowania dowozu dzieci do przedszkola, zlokalizowanego nieraz daleko od miejsca zamieszkania, często brak podziału dzieci ze względu na ich wiek, a w przypadku funkcjonowaniu przedszkola przy szkole podstawowej kontakt przedszkolaków z dużo starszymi dziećmi. Badanie realizowane przez Korporację Pretendent, miało charakter wstępnej diagnozy potrzeb środowiska społecznego, do którego adresowany jest projekt Idziemy do przedszkola. Przedstawiany obecnie raport skupia się już na efektach projektu, po jego niemal rocznej realizacji. W wyniku projektu powołano do życia 35 placówek alternatywnej edukacji przedszkolnej we wsiach na Dolnym Śląsku. Ich celem, obok opieki nad dziećmi w wieku 3-5 lat i zaoferowanie im specjalistycznych diagnoz psychologicznych i logopedycznych było pobudzenie lokalnego środowiska społecznego. Docelowo placówki powołane do życia przez Fundację Kalos Kai Aghatos mają być przejęte przez podmioty lokalne gminy, stowarzyszenia, organizacje. Wyłania się w związku z tym istotne pytanie, jaki jest stan środowisk społecznych, w których realizowany jest projekt. Czy stanowią dobre zaplecze dla działań takich jak zakładanie małych przedszkoli na terenach wiejskich? Czy lokalne struktury i kultura zbiorowości stanowią wsparcie takich idei czy wręcz przeciwnie, skutecznie będą blokować 7

8 niekonwencjonalne rozwiązania? Czy lokalne społeczności będą w stanie przejąć i dalej prowadzić placówki powołane przez fundację? Czy realizacja projektu wyzwoliła w lokalnych środowiskach potencjał organizacji i społecznej współpracy dla dobra publicznego? Stawiając pytania w ten sposób lokujemy analizy w obszarze społeczeństwa obywatelskiego. W tym kontekście natomiast szczególnie istotne są zagadnienia związane z rolą kapitału społecznego. Problematyka kapitału społecznego zdominowała współczesny dyskurs gospodarczy, społeczny i polityczny. Współczesne narody odkrywają wartość i znaczenie społecznych relacji dla sprawnej organizacji życia społecznego. Przyjmuje się tutaj, że kapitał społeczny jest warunkiem skutecznej polityki gospodarczej i społecznej. Stanowi jednocześnie warunki, w jakich realizowane są konkretne działania jak i jest ich celem, pożądanym efektem. Przyjmując tutaj optykę analizy kapitału społecznego zgodną z koncepcją Jamesa Colemana i Roberta D. Putnama (o których szerzej będziemy pisać w pierwszej części pracy) traktujemy kapitał społeczny jako uwarunkowanie działań podejmowanych w projekcie Idziemy do przedszkola, zakładając jednak, że sama realizacja projektu może wpłynąć na stan tego zasobu w miejscowościach i gminach będących beneficjentami tych działań. Przyjmując, że kapitał społeczny to przede wszystkim więzi społeczne, struktura wzajemnych relacji zbudowana na bazie wspólnych wartości i podzielnych norm, stawiamy dwa zasadnicze pytania: 1. W jaki sposób zasoby kapitału społecznego warunkują realizację projektu Idziemy do przedszkola? 2. W jaki sposób realizacja projektu może wpłynąć na stan kapitału społecznego w badanych miejscowościach? Odpowiedź na tak postawione pytania pozwoli oszacować, przynajmniej pośrednio, efekty działań podjętych w projekcie Fundacji Kalos Kai Aghatos i dostarczy wiedzy o uwarunkowaniach realizacji podobnych projektów w przyszłości. Pozwoli również na wyprowadzenie kilku istotnych wskazań dla kontynuacji pracy już założonych ośrodków wychowania przedszkolnego. Stawiając sobie za zadanie zbadanie interakcji zasobów kapitału społecznego w rejonie realizacji projektu z działaniami w nim podejmowanymi postanowiliśmy posłużyć się metodą studiów przypadków. Przyjmując jednorodność i podobieństwo typowych środowisk społecznych, na bazie doświadczeń i wiedzy osób realizujących 8

9 projekt, wytypowaliśmy trzy środowiska o odmiennych charakterystykach. Głównym kryterium była dynamika lokalnego środowiska, a w szczególności chodziło o to, kto jest głównym motorem działań społecznych. Biorąc to pod uwagę wytypowano: a) miejscowość, w której działa silny sektor NGO A b) miejscowość w której brak silnego sektora NGO, ale bardzo aktywnie działa gmina i władze lokalne B c) miejscowość w której brak aktywności zarówno NGO jak i władz lokalnych C. W każdej miejscowości zrealizowano badanie oparte na technikach wywiadu: grupowego (tzw. zogniskowane wywiady grupowe focus interview) oraz pogłębionego wywiadu indywidualnego. Wytypowane do badania miejscowości okazały się być trzema odmiennymi światami społecznymi. Zasoby kapitału społecznego kształtują się na różnym poziomie i działają w odmienny sposób. Życie ludzi w tych miejscowościach przebiega w odmiennych warunkach, powodując różny sposób budowania relacji międzyludzkich, co stwarza zupełnie odmienne zaplecze działań w sferze publicznej. W efekcie realizacja projektu Idziemy do przedszkola napotkała odmienne problemy, wywołała inne reakcje w środowisku lokalnym, odmiennie też kształtuje się wizja przyszłości powołanych do życia placówek. W zasadniczej części raportu prezentujemy opisy funkcjonowania środowiska społecznego wytypowanych miejscowości. Każda z prezentacji skonstruowana jest wokół trzech zasadniczych zagadnień: 1. Wstępna charakterystyka miejscowości i warunków życia ludności 2. Zasoby kapitału społecznego, opisywane w czterech płaszczyznach a) zaufanie i relacje międzyludzkie b) kontrola społeczna c) aktywność społeczna d) postrzeganie funkcjonowania władzy lokalnej 3. Postrzegane efekty działania projektu Idziemy do przedszkola dla lokalnego środowiska Najwięcej miejsca w każdym opisie poświęcamy zasobom kapitału społecznego. Rozpoznanie relacji społecznych, zasobów aktywności lokalnej, stanowi bezpośredni zasób interpretacji reakcji każdego z badanych środowisk na realizację projektu Idziemy do przedszkola. W narracjach posługujemy się obszernymi cytatami 9

10 z przeprowadzonych wywiadów z mieszkańcami badanych miejscowości oddając w ten sposób im głos, jako głównym aktorom życia społecznego. Niektóre fragmenty rozmów mówią same za siebie i nie wymagają komentarza, pokazując w całej rozciągłości specyfikę postrzegania świata prezentowaną przez naszych respondentów. Przyjmujemy tu jako naczelną zasadę koncepcję społecznego tworzenia rzeczywistości, wedle której sposób funkcjonowania ludzi jest uwarunkowany zasobami wiedzy jaką posiadają. Poszczególne środowiska społeczne stanowią specyficzne światy wiedzy, przestrzenie specyficznego definiowania spraw, postrzegania priorytetów, budowania przekonań na temat tego, jak można i warto żyć. Ta wiedza warunkuje postrzeganie innych ludzi i jest zapleczem reakcji na działania innych. Zasoby kapitału społecznego stają się w ten sposób uwarunkowane sposobem widzenia świata przez ludzi tworzących społeczność. Jest on tym większy im większa wiara członków określonego świata wiedzy w sensowność działań wspólnotowych. Dlatego też wypowiedzi ludzi, ich spontaniczne komentarze do otaczającej ich rzeczywistości są najlepszym sposobem diagnozowania kapitału społecznego. 10

11 1. Metodologia i procedura badań Jako efekt projektu Idziemy do przedszkola w wymiarze tzw. efektów miękkich wskazano uświadomienie społeczności lokalnej pozytywnych aspektów stosowania nowych rozwiązań, rozbudzenie zaufania do zmian i wiary w rzeczywisty wpływ na kształt rzeczywistości. Założono również, że zaktywizowane zostaną lokalne organizacje pozarządowe i społeczności. Oznacza to, że projektodawcy zakładają wpływ działań realizowanych w projekcie na sferę społeczną, w szczególności budowę społeczeństwa obywatelskiego. Tak postawiony problem kieruje nas w stronę koncepcji kapitału społecznego. Kapitał społeczny, obok kapitału ludzkiego, jest traktowany współcześnie jako główny czynnik budowania efektywnej gospodarki, zwłaszcza w modelu gospodarki opartej na wiedzy. Jak pokazują badania na całym świecie, poziom tego kapitału mierzony poziomem zaufania społecznego oraz gotowością do współdziałania z innymi obywatelami w istotny sposób warunkuje efekty ekonomiczne, funkcjonowanie edukacji, zabezpiecza przed przestępczością i nawet podnosi poziom zdrowia społeczności. Poziom tego kapitału warunkuje efektywność funkcjonowania małych przedszkoli. Z drugiej strony inicjatywy podejmowane w ramach projektu Idziemy do przedszkola, mogą przyczyniać się do budowania tego kapitału. Dlatego też celem badania będzie oszacowanie efektywności działania projektu w zależności od lokalnych zasobów społecznych. Stawiamy tu dwa pytania badawcze: W jaki sposób efektywność projektu zależy od lokalnych zasobów kapitału społecznego? W jaki sposób działania w ramach projektu Idziemy do przedszkola przyczyniają się do podnoszenia poziomu kapitału społecznego w lokalnej społeczności? 11

12 1.1 Założenia teoretyczne realizowanego projektu badawczego Co to jest kapitał społeczny? Pojęcie kapitału społecznego przyjęło się i zadomowiło w szerokim dyskursie publicznym i naukowym. Podstawowe skojarzenia i użycia wiążą kapitał społeczny ze spójnością i współpracą w ramach społeczności. Jedna z najbardziej wpływowych organizacji na świecie, jaką jest Bank Światowy tak oto definiuje interesującą nas kategorię: Kapitał społeczny odnosi się do instytucji, związków oraz norm, które kształtują jakość i ilość grupowych interakcji społecznych. (...) Kapitał społeczny nie jest tylko sumą instytucji, które podtrzymują społeczność jest to klej, który trzyma je razem [Bank Światowy 1999 za Smith, 2001]. Podobnie czynią Cohen i Prusak zwracając szczególną uwagę na zaufanie, podzielane wartości i współpracę: Kapitał społeczny składa się ze zbioru aktywnych połączeń pomiędzy ludźmi: zaufania, wzajemnego zrozumienia, podzielanych wartości i wzorów zachowań, które wiążą członków w sieci ludzkie i społeczności oraz czynią możliwą współpracę [Cohen i Prusak, 2001, s. 4]. Tak zdefiniowane pojęcie urzeka swoją prostotą i jest z tego powodu pociągające dla szerokiej publiczności każdemu się bowiem wydaje, że wie o co chodzi, gdyż samo pojęcie i jego podstawowe zdefiniowanie łatwo wiąże się ze zdroworozsądkowymi skojarzeniami. Jednak tak zdefiniowana kategoria jest prawie w ogóle nieużyteczna analitycznie i praktycznie. Jej teoretyczne osadzenia i epistemologiczne rozwinięcia czynią ją o wiele bardziej skomplikowaną, jednocześnie o wiele bardziej przydatną. Przy czym swoista mnogość zastosowań tego pojęcia powoduje mętlik i konieczność uporządkowania. a) Zaangażowanie społeczne kapitał społeczny według Roberta D. Putnama Podczas gdy kapitał fizyczny odnosi się do obiektów fizycznych a kapitał ludzki odnosi się do właściwości jednostek, kapitał społeczny odnosi się do związków (połączeń) pomiędzy jednostkami sieci społecznych oraz norm wzajemności i lojalności które wyrastają z nich. W tym znaczeniu kapitał społeczny jest blisko związany z tym, co niektórzy nazywają cnotą obywatelską. Różnica polega na tym, że 12

13 kapitał społeczny zwraca uwagę na fakt, że cnota obywatelska jest najpotężniejsza, kiedy jest zakorzeniona (osadzona) w czułą sieć obustronnych stosunków społecznych. Społeczeństwo wielu cnotliwych, ale izolowanych jednostek nie posiada wysokiego kapitału społecznego [Putnam, 2000, s. 19]. Na mocy takiego zdefiniowania, zajmując się kapitałem społecznym bierzemy pod uwagę gęstość sieci społecznych, w które zaangażowani są ludzie; głębokość zaangażowania z innymi w formalne, społeczne działania; w członkostwo w stowarzyszeniach i towarzystwach. Tak rozumiany kapitał społeczny może być rozpatrywany w wymiarze małe zaangażowanie vs duże zaangażowanie. Analizy skupiają się wówczas na liczeniu ilości kontaktów społecznych, częstości członkostwa w formalnych organizacjach, czasu poświęcanego na spotkania z innymi ludźmi. Oprócz tego Putnam zwraca uwagę na dwojaki charakter kapitału społecznego. Może on przybierać formy kapitału wiążącego (bonding social capital) i kapitału pomostowego (bridging social capital). Można to analizować w wymiarze napięć pomiędzy zacieśnianiem więzi (bonding) i wykluczaniem oraz przerzucaniem mostów (bridging) i włączaniem. Budowa kapitału społecznego może prowadzić do zacieśniania więzi pomiędzy członkami zbiorowości, przez co buduje się ekskluzywna grupa swoich. Z drugiej strony może dojść do stworzenia kapitału społecznego pozwalającego przerzucać mosty, czyli zyskiwać dostęp do nowych źródeł zasobów. b) Umiejętność współpracy oparta na zaufaniu kapitał społeczny wg Jamesa Colemana Francis Fukuyama adaptując koncepcję Colemana do analiz z dziedziny makroekonomii przywołuje definicję kapitału społecznego jako umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów [Fukuyama, 1997, s. 21]. Koncepcja kapitału ludzkiego, a więc wiedzy i umiejętności poszczególnych pracowników, zostaje tu rozszerzona i Fukuyama stwierdza się, że oprócz wiedzy i umiejętności istotną część potencjału ludzkiego stanowi zdolność do łączenia się w grupy dla realizacji założonego celu (...) Zdolność do łączenia się w grupy zależy z kolei od stopnia w jakim dana społeczność uznaje i podziela zbiór norm i wartości, oraz od tego na ile członkowie tej społeczności 13

14 potrafią poświęcić indywidualne dobro dla dobra grupy. Z faktu podzielania poglądów i wartości wywodzi się zaufanie, które stanowi istotną wartość ekonomiczną [Fukuyama, 1997, s. 21]. James Coleman, odnosząc swoje analizy przede wszystkim do problematyki edukacji, wskazuje na dwa wymiary funkcjonowania kapitału społecznego rodzinny i społeczności lokalnej (między-rodzinny). W ramach kapitału rodzinnego widzi takie oto składowe: Struktura rodziny czy jest to rodzina pełna czy niepełna? Charakter relacji pomiędzy dzieckiem i rodzicem czy często ze sobą rozmawiają, czy rodzice są wsparciem dla dziecka, czy pomagają w lekcjach itp.? Zainteresowanie rodziców dzieckiem aspiracje edukacyjne wobec dziecka, poziom empatii w relacjach z dzieckiem, zaangażowanie rodziców w relacje dziecka ze szkołą; Nadzór nad zachowaniem dziecka sprawowany przez rodziców liczba znanych rówieśników, udział w zebraniach szkolnych; Relacje w ramach rodziny rozszerzonej kontakty z krewnymi i powinowatymi liczba krewnych mieszkających pod jednym dachem, ilość wzajemnych odwiedzin, wsparcie w czasach kryzysu. Z kolei kapitał społeczny w wymiarze społeczności lokalnej to: Sieci wsparcia społecznego ilość kontaktów społecznych rodziców Zaangażowanie obywatelskie w lokalnych organizacjach członkostwo w organizacjach Zaufanie i bezpieczeństwo poczucie bezpieczeństwa w sąsiedztwie, zaufanie do sąsiadów Zaangażowanie religijne uczestnictwo w obrzędach religijnych [patrz: Ferguson, 2006] Jak wskazuje Stephen Ball [2003] koncepcja Putnama i Colemana są do siebie zbliżone i opierają się na przekonaniu, że poziom kapitału społecznego, najczęściej identyfikowany poprzez poziom zaufania, jest większy w zbiorowościach o silnych strukturach, wyraźnych, podzielanych normach i wartościach. Na tym podłożu pojawia się gotowość do zrzeszania się i angażowania w zbiorową aktywność w celu zapewnienie dobrobytu członkom zbiorowości. 14

15 c) Zasoby wykorzystywane w celu zdobywania pozycji społecznej koncepcja kapitału społecznego wg Pierre a Bourdieu Odmienne podejście do omawianej tu kategorii prezentuje Pierre Bourdieu. Dla niego kapitał społeczny to zestaw aktualnych lub potencjalnych zasobów, które łączą się z posiadaniem trwałych sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji wzajemnych znajomości i rozpoznań lub inaczej mówiąc, z członkostwem w grupie które dostarczają każdemu z członków wsparcia w postaci wspólnie posiadanego kapitału społecznego, uwierzytelnienia, które daje prawo do kredytu, w różnym znaczeniu tego słowa. Te relacje mogą egzystować tylko w praktycznym stanie, w materialnych lub/i symbolicznych wymianach, które pozwalają je utrzymać. Mogą też być społecznie sankcjonowane (instytucjonalizowane) i gwarantowane przez użycie wspólnej nazwy (nazwiska, członkostwa w klasie społecznej, plemienia, szkoły, partii politycznej itd.) i przez cały szereg instytucjonalizujących działań zaprojektowanych po to, by formować i informować tych, którzy im ulegają [Bourdieu, 2004, s. 21]. Koncepcja Bourdieu przesuwa optykę z analiz poziomu zasobów kapitału społecznego w zbiorowości na sposoby wykorzystywania go przez poszczególne jednostki i grupy. Ludzie są postrzegani jako podmiotowi aktorzy życia społecznego kreujący swoją pozycję i znaczenie wykorzystując różnego rodzaju zasoby. W ten sposób Bourdieu zwraca uwagę na kapitał społeczny jako na zasób, który może być wykorzystywany i pomnażany. Trzeba jednak pamiętać, o klasowych uwarunkowaniach percepcji i wykorzystania tych zasobów. Poziom kapitału społecznego posiadanego przez konkretnego aktora jest, zatem, zależny od rozmiaru sieci połączeń, które może on efektywnie mobilizować oraz przez poziom kapitału (ekonomicznego, kulturalnego lub symbolicznego), posiadanego przez tych, z którymi jest on połączony [Bourdieu, 2004, s. 21]. Kapitał społeczny to sieć kontaktów, które umożliwiają dostęp do innych zasobów ekonomicznych, kulturowych, społecznych. W najprostszym wymiarze jest to przynależność, członkostwo w konkretnych rodzinach, organizacjach, grupach nieformalnych. W szerszym wymiarze jest to sieć kontaktów społecznych znajomości, które mogą się 15

16 przydać w krótszym lub dłuższym czasie. Inaczej mówiąc, moje nazwisko, moja szkoła (w której się uczę, lub którą ukończyłem), moi koledzy są moim kapitałem społecznym Próba określenia wymiarów analizy kapitału społecznego a) Kto posiada kapitał społeczny? Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej koncepcje kapitału społecznego widzimy dwa podejścia, dwa stanowiska, co do ulokowania kapitału społecznego. Dla jednych, kapitał społeczny jest cechą (jest w posiadaniu) grupy, zbiorowości, struktury. Dla drugich kapitał społeczny jest posiadany przez jednostki i sieci jednostek. Ma to oczywiście swoje konsekwencje w fazie budowania narzędzi do badań i kierunku wnioskowania. Dla Putnama kapitał społeczny jest cechą zbiorowości. W jego analizach różnic w rozwoju ekonomicznym pomiędzy północnymi i południowymi Włochami wskazuje na to, że w północnych Włoszech zaufanie i normy wzajemności przenikają życie publiczne, przez co umożliwiają kooperację dla dobra publicznego. Na południu natomiast obywatele są osadzeni w strukturze o niskim stopniu zaufania, co utrudnia lub całkowicie uniemożliwia współpracę. W ramach tej koncepcji kapitał społeczny jest zasobem publicznym, warunkiem umożliwiającym działanie jednostek i grup. Wskaźnikiem istnienia wysokiego lub niskiego poziomu kapitału społecznego jest stopień przynależności do formalnych stowarzyszeń, uczestnictwo w życiu publicznym, częstość kontaktów społecznych. Partycypacja i kolektywizm kontra izolacja i indywidualizm [patrz: Putnam, 1995; Gaggio, 2004]. Putnam wskazuje przy tym na coś w rodzaju błędnego koła kapitału im większa partycypacja tym większy kapitał społeczny. Jednocześnie to właśnie poziom kapitału społecznego reguluje/ warunkuje tendencje do wchodzenia w kontakty społeczne. Jest to punkt krytyki tej koncepcji ze strony badaczy osadzonych raczej w tradycji Bourdieu, jak np. Alejandro Portes, który zwraca uwagę, że jeżeli traktujemy kapitał społeczny jako cechę zbiorowości, to jest on zarówno skutkiem, jak i przyczyną umożliwia działania i jednocześnie wymaga ich by istnieć. Według Portesa [1998] koncepcja Bourdieu, który określa kapitał społeczny jako jeden z zasobów posiadanych przez jednostki i sieci jednostek na rynku rywalizacji statusowej, umożliwia analityczne oddzielenia działania od relacji społecznych. Dla Bourdieu kapitał społeczny to sieć 16

17 wzajemnych powiązań, sieć przynależności i wzajemnych zobowiązań pomiędzy jednostkami, umożliwiających dostęp do różnych zasobów. Jest to obok kapitału kulturowego i ekonomicznego zasób w rywalizacji z innymi. Jest jednocześnie wymienialny na pozostałe rodzaje kapitałów. Ma to swoje metodologiczne konsekwencje. b) W jaki sposób kapitał społeczny jest kreowany i/lub niszczony? Traktując kapitał społeczny jako zasób zbiorowości Coleman i Putnam widzą go jako nieintencjonalny proces uboczny efekt działań celowych. Rodzice nie posyłają swoich dzieci do szkół religijnych w celu podnoszenia spójności zbiorowości, ludzie nie zapisują się do stowarzyszeń w celu budowania kapitału społecznego, lub po to, by demokracja działała. Robią to z różnych egoistycznych pobudek. Kapitał społeczny jest tu produktem niewidzialnej ręki interakcji społecznych niezamierzoną konsekwencją niezliczonych działań jednostkowych podejmowanych z różnych przyczyn [Gaggio, 2004, s. 503]. Kapitał społeczny zbiorowości znika (ginie), gdy jednostki izolują się od siebie, przestają wchodzić w kontakty, nie widzą sensu angażowania się w zbiorowe działania. Z kolei teoretycy czerpiący z tradycji Bourdieu widzą źródło kapitału w działaniach jednostek. Kapitał społeczny jest efektem racjonalnych, strategicznych działań podejmowanych w celu zbudowania sieci wzajemnych zależności, które mogą prowadzić do dostępu do społecznie użytecznych dóbr. Jak wskazuje Bourdieu Istnienie sieci połączeń nie jest naturalnie dane, nie jest nawet społecznie ustanowione, skonstruowane raz na zawsze przez początkowe działanie instytucji (...). Jest produktem inwestycyjnych strategii, indywidualnych lub kolektywnych, mających na celu (świadomie lub nie) ustanowienie społecznych związków, które są bezpośrednio użyteczne w krótkim lub dłuższym terminie [Bourdieu, 2004, s. 22]. W ten sposób punkt ciężkości badań nad kapitałem społecznym przenosi się z analizy własności grupy na diagnozy zasobów będących w posiadaniu konkretnych jednostek. 17

18 c) Jakie konsekwencje pojawiają się jako następstwo istnienia (lub braku) kapitału społecznego? Dla Putnama, kapitał społeczny działa w pięciu wymiarach. Po pierwsze kapitał społeczny pozwala obywatelom łatwiej rozwiązywać zbiorowe problemy. Ludzie często mogą być lepsi (efektywniejsi), jeżeli współpracują, przy czym każdy wykonuje swoją część zadania. Ale każda jednostka zyskuje więcej poprzez uchylanie się o odpowiedzialności, mając nadzieję, że inni zrobią, co należy w jej imieniu (...). Rozwiązaniem tego dylematu jest instytucjonalny mechanizm zapewniający zgodność z oczekiwanym przez zbiorowość zachowaniem. Normy społeczne i sieci, które je wzmacniają, dostarczają takiego mechanizmu [Putnam, 2005, s. 288]. Po drugie kapitał społeczny naoliwia koła, które umożliwiają wspólnotom rozwijać się spokojniej. Tam gdzie ludzie ufają sobie i są lojalni oraz gdzie są podmiotem powtarzalnych interakcji ze współobywatelami, każdorazowy biznes i społeczna transakcja jest mniej kosztowana (...) [Putnam, 2005, s. 288]. Jest to najczęściej powtarzany argument na rzecz pozytywnych wpływów kapitału społecznego, zwłaszcza w dziedzinie gospodarki. Zaufanie, wynikające z pewności przestrzegania norm przez wszystkich, obniża koszty transakcji. Po trzecie Putnam wskazuje na rolę kontaktów społecznych w budowaniu świadomości wspólnoty losów. Chodzi tu o uświadomienie ludziom, że nie są izolowanymi podmiotami ze swoimi własnymi problemami. Ludzie, którzy mają aktywne i zaufane połączenia z innymi czy to z członkami rodziny, przyjaciółmi, lub kolegami kręglistami rozwijają lub podtrzymują takie cechy charakteru, które są dobre dla społeczności. Ci, którzy się angażują są bardziej tolerancyjni, mniej cyniczni, i bardziej wyczuleni / pełni wyrozumiałości (emphatic) na niepowodzenia innych. Jeżeli ludzie nie mają kontaktów z innymi, nie mają możliwości testowania prawdziwości swoich poglądów, czy to podczas codziennych zwyczajnych konwersacji, czy to podczas formalnych dyskusji. Bez takiej możliwości ludzie częściej dają się ponieść swoim najgorszym impulsom (...) [Putnam, 2005, s. 288]. Po czwarte sieci, które konstytuują kapitał społeczny służą również jako kanały przepływu pomocnych informacji, które umożliwiają osiągnięcie celów. Dzięki sieciom powiązać ludzie uzyskują informacje na temat pracy, możliwości inwestowania, opiece medycznej itp. 18

19 Po piąte, kapitał społeczny działa również poprzez psychologiczne i biologiczne procesy usprawniania ludzkiego życia. Zebrane dowody wskazują, że ludzie, którzy posiadają bogaty kapitał społeczny lepiej radzą sobie z traumami i lepiej znoszą choroby [Putnam, 2005, s. 289]. Gęste kontakty społeczne wydają się być lepszym remedium na problemy psychiczne niż prozac. Możliwość przedyskutowania problemów z przyjaciółmi i emocjonalne wsparcie z ich strony stanowią naturalne (społeczne) lekarstwo na choroby, które można określić mianem cywilizacyjnych i które biorą swoje źródło w izolacji i osamotnieniu jednostki. Z kolei komentując wkład Colemana do analiz kapitału społecznego oraz biorąc pod uwagę sposoby aplikacji jego koncepcji w innych badaniach A. Portes zwraca uwagę na trzy konteksty analizy, trzy obszary konsekwencji istnienia takiego lub innego poziomu kapitału społecznego: a) kapitał społeczny jako zasób kontroli społecznej; b) kapitał społeczny jako zasób wsparcia ze strony rodziny (intrafamilial); c) jako zasób korzyści płynących ze związków poza-rodzinnych (extrafamilial). Jako zasób kontroli społecznej kapitał społeczny jest wskazywany jako istotny czynnik wspomagający działania lokalnych wspólnot w dziedzinie prewencji Kapitał społeczny kreowany w ściśle powiązanych społecznościach jest użyteczny dla rodziców, nauczycieli czy policji w celu utrzymania dyscypliny i promowania zgodności (solidarności?) pomiędzy tymi, nad którymi sprawują kontrolę [Portes, 1998, s. 10]. Rodzinny kapitał społeczny odnosi się do zasobów wsparcia udzielanego jednostkom przez rodziny i krewnych. Chodzi tu zarówno o wsparcie finansowe, jak i zaangażowanie rodziców we wsparcie edukacji dziecka (pomoc w odrabianiu lekcji, zaangażowanie w relacje szkoła uczeń). Według Colemana rodzina pełna, w której oboje rodziców stanowią wsparcie dla dziecka, jest lepszym kapitałem społecznym zapobiega porażkom szkolnym, wczesnej ciąży, problemom z prawem. W trzecim wymiarze, zasobów wynikających z poza-rodzinnego kapitału społecznego, zwraca się uwagę na rolę sieci kontaktów społecznych pomiędzy osobami pochodzącymi z podobnego środowiska społecznego. Pojawia się tu miejsce dla analiz nad procesami stratyfikacji społecznej z wykorzystaniem kapitału społecznego, używanego jako zmienna wyjaśniająca dostęp do informacji, zatrudnienia, mobilność zawodową, sukces działalności gospodarczej. W koncepcji Colemana i innych wyrastających z tego gruntu podkreśla się siłę silnych więzów działań 19

20 podejmowanych w sieciach wzajemnych zależności opartych na silnym zaufaniu wynikającym z podzielania podobnych wartości i norm [Portes, 1998; Fukuyama, 1997]. Inaczej traktuje kapitał społeczny i jego działanie Bourdieu, wskazując na kapitał społeczny jako zasób umożliwiający dostęp do różnych dóbr przez jednostkę. Do analiz wywodzących się z tego nurtu dołącza się analizy sieciowe Granovetera, który wskazuje na siłę słabych więzów dostęp do zasobów, możliwy dzięki umiejętności wchodzenia w kontakty społeczne z przedstawicielami różnych grup dzięki wykorzystaniu kompetencji kulturowych. To z kolei daje dostęp do innych zasobów, w tym kapitału ekonomicznego. Stephen Ball [2003] wskazał na fakt, że rodziny z klasy średniej potrafią wykorzystywać siłę słabych więzów stwarzając w ten sposób swoim członkom o wiele szersze sieci kontaktów społecznych, a co za tym idzie (zgodnie z koncepcją Bourdieu) większy kapitał społeczny. Przypomnijmy kapitał, nad którym trzeba pracować, który trzeba zdobywać w procesach kontaktów społecznych i wymian. Jak wynika z przytoczonych wyżej opisów funkcji kapitału społecznego, kapitał społeczny, w jego różnych ujęciach i odsłonach, wydaje się rzeczywiście być lekiem na całe zło. W większości badań kapitał społeczny jest traktowany jako coś naturalnie dobrego. Im wyższy poziom kapitału społecznego tym lepsze funkcjonowanie lokalnych struktur, niższy poziom przestępczości, wyższe osiągnięcia edukacyjne. Jak pisze Portes to jest nasza socjologiczna tendencja by widzieć dobre rzeczy płynące z towarzyskości (zrzeszania się). Te złe rzeczy zwykle łączymy z zachowaniem homo oeconomicus [1998, s. 15]. Jednakże kapitał społeczny nie ma tylko jednej, jasnej strony. Portes wskazuje na cztery negatywne konsekwencje. Po pierwsze jest to zagrożenie wykluczenia ludzi z zewnątrz. Grupy posiadające wysoki poziom kapitału społecznego mogą wykorzystać go, by zmonopolizować dostęp do pewnych ograniczonych zasobów (wskazał na to również Stephen Ball w analizie wykorzystania kapitału społecznego w procesie zamykania społecznego (social closure) mającego miejsce na rynku edukacyjnym w Wielkiej Brytanii [patrz Ball, 2003]). Po drugie wysoki poziom kapitału społecznego może prowadzić do ograniczenia inicjatyw i skostnienia społeczności w ramach tradycyjnych reguł życia grupowego. W tym kontekście podaje się przykłady ograniczania przedsiębiorczości jednostek w obliczu negacji nowości przez grupę. Idąc tym tropem ujawnia się trzeci negatywny 20

21 wymiar działania kapitału społecznego, jakim jest ograniczenie jednostkowej wolności. W grupach o silnych więziach i normach nie ma miejsca na indywidualizm. Po czwarte wreszcie Portes wskazuje na niebezpieczeństwo obniżanie szans na zmniejszenie nierówności społecznych, poprzez samo-wykluczenie grup o wysokim kapitale społecznym, ale skupionych wokół wartości (kultur) opozycyjnych wobec kultury dominującej. Mowa tu o gettach, czy opisywanych przez Oscara Lewisa kulturach ubóstwa Konceptualizacja kapitału społecznego przyjęta w projekcie badawczym Ewaluacja efektów projektu Idziemy do przedszkola Powyższa prezentacja koncepcji kapitały społecznego wskazuje, że w badaniach możemy zastosować dwie strategie. Tradycja Colemana i Putnama sugeruje analizy funkcjonowania zbiorowości ludzkich wspólnot z ich wartościami, norami i systemami kontroli społecznej. Koncepcja Bourdieu każe skupić się na jednostkach jako aktorach życia społecznego, i śledzić ich strategie budowania i wykorzystywania kapitału społecznego. Wybór jednej z tych koncepcji implikuje inne rozwiązania metodologiczne i proceduralne w dalszej części projektu. Ze względu na specyfikę projektu i jego zadanie, które zostało explicite wpisane w projekt zaktywizowanie lokalnych organizacji pozarządowych i społeczności jako bazę dalszych prac badawczych przyjmujemy koncepcję Jamesa Colemana i Roberta D. Putnama. W centrum naszych analiz znajdzie się charakterystyka życia społecznego wytypowanych miejscowości, w których realizowany jest projekt Idziemy do przedszkola. 21

22 1.2 Metodologia badania Pytania problemowe i szczegółowe Na wstępie postawiliśmy dwa pytania problemowe: 1. W jaki sposób efektywność projektu zależy od lokalnych zasobów kapitału społecznego? 2. W jaki sposób działania w ramach projektu Idziemy do przedszkola przyczyniają się do podnoszenia poziomu kapitału społecznego w lokalnej społeczności? Biorąc pod uwagę przyjętą konceptualizację kapitału społecznego rodzą się kolejne pytania badawcze, które są uszczegółowieniem pytań wyjściowych. ad1. A) Na wstępie musimy określić specyfikę kapitału społecznego badanych miejscowości. Jakie relacje odnajdujemy? Czy ludzie się znają, czy ufają sobie, czy są gotowi do wspólnych działań na rzecz zbiorowości? Czy w badanych zbiorowościach istnieje tendencja do organizowania się? Czy ludzie należą do stowarzyszeń? Innymi słowy, czy badana zbiorowość stanowi spójną grupę społeczną? Analiza podporządkowana będzie diagnozowaniu trzech podstawowych wymiarów więzi społecznych (kapitału społecznego): sieci interakcji, wartości i normy społeczne oraz kontrola społeczna. Przyjmujemy, że wysoki potencjał kapitału społecznego funkcjonuje tam gdzie istnieją względnie gęste sieci interakcji, podzielane wartości społeczne głównie w zakresie partycypacji społecznej oraz istnieje efektywny system kontroli społecznej. B) Określenie wpływu stanu kapitału społecznego na funkcjonowanie małego przedszkola na wsi. Zakładamy tutaj, że w miejscowościach, w których mamy do czynienia z wyższym poziomem kapitału społecznego funkcjonowanie małych przedszkoli będzie łatwiejsze, prowadzący te placówki będą mogli liczyć na szeroki zakres pomocy ze strony władz i obywateli, idea edukacji 22

23 przedszkolnej będzie sprawą publiczną a nie tylko kwestią zainteresowanych najbardziej rodziców i ewentualnie nauczycieli. ad 2. A) Jakie efekty dla mieszkańców badanych miejscowości przyniosło funkcjonowanie małych przedszkoli? Będziemy tu badać efekty w wymiarze osobistym postrzegane efekty edukacji w przedszkolu dla dzieci i dla życia osobistego rodziców. B) Jakie są efekty działania małych przedszkoli w wymiarze społecznym postrzegane efekty działania przedszkola dla relacji międzyludzkich, podniesienia gotowości do partycypacji w społecznych działaniach, wzrost wiary w możliwości wspólnego działania? Procedura badawcza Tak zarysowane pytania badawcze wymagają przygotowania procedury jakościowego badania terenowego. Żeby zrozumieć funkcjonowanie kapitału społecznego w konkretnej miejscowości musimy przyjrzeć się rzeczywistości, w której żyją ludzie. Co ważniejsze musimy spojrzeć na tę rzeczywistość ich oczami. Przyjmujemy tutaj założenie o społecznym tworzeniu rzeczywistości świat jest taki, jak widza go ludzie, rzeczywistość jest kwestią wiedzy [ rzysk, Luckmann 1983]. Dlatego nasze analizy musza mieć charakter badania rozumiejącego. Postaramy się odczytać specyfikę świata społecznego w odbiorze mieszkańców badanych miejscowości Dobór miejscowości do badania Projekt Idziemy do przedszkola obejmuje swoim działaniem 35 miejscowości wiejskich, w których powstały małe przedszkola. Analiza wszystkich jest niemożliwa, a w każdym bądź razie wymagałaby dużych nakładów czasu i środków. Nie jest też celowa z punktu widzenia celu badań, jakim jest oszacowanie relacji pomiędzy funkcjonowaniem przedszkoli a kapitałem społecznym. W opisywanym projekcie 23

24 badawczym zdecydowaliśmy się na dobór celowy trzech miejscowości, co do których założono różny poziom kapitału społecznego. Wybór miejscowości nastąpił na podstawie informacji uzyskanych od przedstawicieli Fundacji Kalos Kai Aghatos, pracujących przy realizacji projektu. Ich doświadczenia oraz wiedza na temat funkcjonowania miejscowości, w których realizowany jest projekt umożliwiły w miarę trafne wytypowanie trzech różnych układów społecznych. Głównym kryterium była dynamika lokalnego środowiska, a w szczególności chodziło o to, kto jest głównym motorem działań społecznych. Biorąc to pod uwagę wytypowano: a) miejscowość, w której działa silny sektor NGO A. b) miejscowość, w której brak silnego sektora NGO, ale bardzo aktywnie działa gmina i władze lokalne B c) miejscowość, w której brak aktywności zarówno NGO jak i władz lokalnych C Metoda i techniki badawcze Kolejne kroki procedury badawczej są konsekwencją przyjętych założeń teoretycznych i metodologicznych (opisanych wyżej). Chcąc odczytać sposób widzenia rzeczywistości społecznej budowany przez mieszkańców badanych miejscowości, musimy pozwolić im wyartykułować swój światopogląd. Dlatego też zaprojektowaliśmy następujące narzędzia zbierania danych: a) zogniskowany wywiad grupowy z rodzicami dzieci biorących udział w projekcie pozwoli na uzyskanie informacji od osób najbardziej zaangażowanych w projekt b) wywiady indywidualne z lokalnymi liderami społecznymi przedstawicielami lokalnego samorządu i organizacji pozarządowych, ale też inne wytypowane na podstawie wywiadów zogniskowanych. c) etnograficzną monografię lokalnego środowiska jest to materiał dodatkowy obrazujący środowisko i warunki realizacji projektu. Uwarunkowania geograficzne, gospodarcze i infrastrukturalne traktujemy jako istotny element kształtujący funkcjonowanie lokalnych społeczności 24

25 Badanie terenowe zostało poprzedzone opracowaniem raportu wstępnego na temat badanych miejscowości (załącznik 3). Wywiady grupowe i indywidualne zostały zrealizowane w oparciu o scenariusze wywiadu (załącznik 1 i 2). Dodatkowo opracowane zostały wytyczne (techniczne, operacyjne) do wywiadu (załącznik 4) Charakter materiału badawczego Wynikiem przyjętej procedury zbierania danych były transkrypcje wywiadów grupowych i indywidualnych, transkrypcje wywiadów z ankieterami po ich wizytach w badanych miejscowościach oraz opisy etnograficzne badanych miejscowości. Zebrany materiał został poddany obróbce polegającej na sklasyfikowaniu wypowiedzi respondentów udzielanych w każdym z wywiadów na kategorie według klucza interpretacji: 1. Jaki jest stan kapitału społecznego w badanej miejscowości? a) Jak ludzie są ze sobą zżyci? Czy znają się, komunikują, rozmawiają, spędzają czas wolny? Co dla ludzi znaczy bycie zżytym? Czy ufają sobie i co to dla nich znaczy? b) Kontrola społeczna przejawy nieformalnej kontroli społecznej, poczucie bycia pod lupą, zobowiązanie do przestrzegania zasad, konformizm środowiskowy. Sankcje grożące za brak przestrzegania zasad. Gotowość mieszkańców do stosowania tych sankcji. c) Czy angażują się w działania społeczne, grupowe zadania, co myślą o społecznym zaangażowaniu? Świadomość obywatelska mieszkańców czy znają procedury i ramy działania społeczeństwa obywatelskiego, czy znają swoje prawa, czy uważają za słuszne angażowanie się w życie polityczne? Jaki jest stosunek do władzy instytucji formalnych, samorządowych, rządowych? 2. Funkcjonowanie przedszkola - świadomość mieszkańców o mechanizmach finansowania, zarządzania i przetrwania przedszkola. 3. Wpływ przedszkola na lokalny kapitał społeczny - postrzegane efekty pojawienia się przedszkola: dla dzieci oczami matek 25

26 dla osób zaangażowanych rodzice dla mieszkańców generalnie czy są bardziej zżyci i gotowi do dalszych działań, czy ziarno zostało zasiane i na jaki grunt Kolejne kroki procedury badawczej I faza wytypowanie miejscowości do badania Doboru miejscowości dokonujemy przy współpracy z osobami realizującymi projekt - kryterium doboru, poziom aktywności NGO na terenie miejscowości. Dobór ma charakter celowy. II Faza dotarcie do respondentów i podjęcie kontaktu Po wytypowaniu miejscowości przygotowanie narzędzi badawczych i podjęcie kontaktu z respondentami w terenie. III Faza realizacja wywiadów grupowych, pogłębionych z respondentami w terenie; obserwacje etnograficzne. Przewidujemy realizację zogniskowanego wywiadu grupowego oraz wywiadów pogłębionych o małym stopniu standaryzacji z głównymi społecznymi aktorami w poszczególnych miejscowościach. Szczegółowa tematyka wywiadów podporządkowana będzie pytaniom badawczym. Poszukujemy informacji na temat funkcjonowania kapitału społecznego na tych terenach. Dodatkowo przeprowadzone zostaną obserwacje środowiska lokalnego i sporządzone opisy środowiska życia mieszkańców badanych miejscowości. IV Faza Opracowanie materiału badawczego a) transkrypcja wywiadów b) klasyfikacja materiału uzyskanego w obserwacji i wywiadach V Faza analiza zebranego materiału Efektem naszych badań będą transkrypcje wywiadów oraz zapisy z obserwacji. Taki materiał musi zostać opracowany przy użyciu specjalnych technik analizy treści i interpretacji. VI Faza przygotowanie raportów końcowych 26

27 2. Specyfika relacji pomiędzy kapitałem społecznym i realizacją projektu w gminie o rozwiniętym sektorze NGO A 2.1 Charakterystyka miejscowości A jest to wieś położona w północno wschodniej części województwa dolnośląskiego. W A znajdują się między innymi: Szkoła Podstawowa, Świetlica Profilaktyczna (mieszcząca się w budynku Szkoły), Powiatowa Wielofunkcyjna Placówka Opiekuńczo Wychowawcza, dwa sklepy spożywcze, Kościół filialny Najświętszego Serca Pana Jezusa i dzwonnica oraz firma X. Brakuje komisariatu Policji, Straży Pożarnej oraz placówki Służby Zdrowia. Według informacji ustnej przekazanej przez Sołtysa niemal wszyscy mieszkańcy A mają dostęp do takich mediów jak woda, kanalizacja, prąd CO, telefonia stacjonarna i komórkowa. Około 60% domostw posiada dostęp do wszystkich mediów. Większość mieszkańców A jest w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. W związku z tym, iż gmina, w której się znajduje jest jedną z najlepiej rozwijających się gmin w województwie dolnośląskim, odsetek bezrobocia jest tam niewielki. Możliwość przemieszczania się siły roboczej na terenie gminy jest dobra. Związane to jest z możliwością zatrudnienia w Spółce Y oraz w najbliższych aglomeracjach miejskich, zwłaszcza we Wrocławiu. Specyfiką gospodarki gminy jest przede wszystkim przemysł chemiczny. Zakłady Y w są jednym z największych przedsiębiorstw przemysłu chemicznego w Polsce. Gmina jest interesującym miejscem do lokalizacji inwestycji przemysłowych. Docenili to zagraniczni inwestorzy lokując tu swoje przedsiębiorstwa. Oprócz Zakładów Y, swoją siedzibę mają tu cztery firmy z udziałem kapitału niemieckiego i brytyjskiego. Na terenie gminy działa również 890 małych i średnich firm prywatnych nastawionych na obsługę ludności. Oprócz firm związanych z przemysłem chemicznym bądź jego obsługą w gminie rozwijają się też inne sektory gospodarcze m. in. przemysł wydobywczy, obsługa rolnictwa, handel, usługi sportowe i rekreacyjne, finansowe, ubezpieczeniowe i zdrowotne. 27

28 Warto z pewnością wspomnieć o tym, iż gmina odnosi duże sukcesy nie tylko w skali województwa, ale i całego kraju. W opublikowanym przez ogólnopolski dziennik Rankingu Samorządów 2007 zajęła wysokie miejsce. W rankingu tym podsumowano dokonania samorządów w roku Gazeta oceniała nie tylko kondycję finansową, ale również starania o rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Bardzo ważnym wyróżnieniem dla gminy było również przyznanie jej Dolnośląskiego Klucza Sukcesu. Jest to przedsięwzięcie Stowarzyszenia na Rzecz Promocji Dolnego Śląska ustanowione w 1996 roku. Jest jednym z ważniejszych elementów integrujących Dolny Śląsk, a zarazem wyróżnieniem regionalnym cieszącym się dużym uznaniem środowiska samorządowego, gospodarczego i kulturalnego województwa. Obecnie wyróżnienia przyznawane są w 10 różnych kategoriach. Gmina nominowana była, między innymi, w kategorii Najbardziej Gospodarnej Gminy Miejskiej lub Wiejsko Miejskiej, jednak dopiero w tym roku zdobyła Dolnośląski Klucz Sukcesu. Kapituła wzięła pod uwagę dynamikę wzrostu dochodów własnych, udział wydatków inwestycyjnych w budżecie gminy, aktywność władz w pozyskiwaniu środków zewnętrznych na gminne inwestycje oraz działalność promocyjną gminy i współpracę z podmiotami gospodarczymi. *** W potocznym rozumieniu pojęcie polska wieś najczęściej kojarzy się z małym sklepikiem, przed którym stoją lokalni bezrobotni oraz kurami, kaczkami i innymi zwierzętami, które miastowi mogą pooglądać sobie jedynie w postaci mrożonki na półce w markecie. Polska wieś kojarzona jest również z PGR-em i mówiąc najbardziej ogólnie biedą. A nie do końca można sklasyfikować jako typową, polską wieś. Pomimo tego, iż w miejscowości znajdują się budynki pozostawiające wiele do życzenia pod względem estetycznym, wieś ta sprawia naprawdę bardzo dobre wrażenie. Już na pierwszy rzut oka widać, że mieszkańcy tej miejscowości nie należą do biednych. Zadbane posesje, średniej klasy samochody, anteny satelitarne na dachach to tylko niektóre atrybuty świadczące o tym, iż mieszkańcy A wyszli obronna ręką po przemianach w 1989 roku i całkiem nieźle radzą sobie pod względem finansowym. Oto fragment rozmowy, jaką przeprowadzono z ankieterami po ich pierwszej wizycie w A. A1: ale też na podwórkach było dużo dobrych samochodów A2: tak, chyba nie uświadczyłyśmy poloneza, same jakieś takie dobre auta 28

29 A1: to znaczy nie ma chodników po boku, z jednej strony są domy, i te domy z jednej strony widać, że ludzie wkładają w nie duże pieniądze i widać, że są zadbane, a część widać, że są to ruiny, a obok tych ruin stoi nowo wybudowany dom A1: tak, ale wszystkie są, jeżeli chodzi o posesję, wszystkie są zadbane, nie ma czegoś takiego, że są jakieś puszki, wszystko jest zadbane Sami mieszkańcy pytani o warunki życia w miejscowości i gminie mówią, że miejscowość ta nie jest ani biedna, ani bogata, lokuje się na średnim poziomie. Ankieter: A uważacie, że tu jest bogata miejscowość, biedna miejscowość? Rodzic1: No może tak po środku Rodzice kolejno: Ani bogata ani biedna. Ankieter: Czyli jaka? Rodzic7: No taka na pół. Rodzic2: No zróżnicowana. Każdy sobie radzi jak może. [II F] A: Tu wkoło wioski ja są, to mam nadzieje, że nasza wioska jest taka pośrodku nie jest ani za wysoko ani na niższych tych standardach. A: Porównując do okolicznych, tak? R: Tak, po prostu nie jest najbiedniej i najbogaciej. [II 5] Mimo, iż A jest wsią, w której funkcjonował PGR, z rozmów, jakie przeprowadzono z rodzicami dzieci uczęszczających do przedszkola, przedstawicielami lokalnych władz i środowisk pozarządowych nie jest widoczny popeegerowski stygmat w postaci swego rodzaju społecznej apatii czy roszczeniowej postawy wobec państwa. Mieszkańcy A wydają się być optymistami, przyznają iż na przykład po wejściu Polski do Unii Europejskiej daje się odczuć pozytywne zmiany. Zmiany te dotyczą między innymi wzrostu poziomu jakości życia mieszkańców. Doskonałym przykładem takiego stanu rzeczy jest fragment rozmowy ze sprzedawczynią z jednego z lokalnych sklepów. R: Tak, raczej wszyscy spłacają... Kiedyś było problemy, problemy było. Ale teraz jednak troszkę ten standard życia poszedł do góry. Troszkę ludzie lepiej zarabiają, fakt że biorą, ale oddawają. [II 1] 29