Główne przekształcenia społeczne i gospodarcze województwa pomorskiego

Transkrypt

1 Główne przekształcenia społeczne i gospodarcze województwa pomorskiego * * * Raport cząstkowy I Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego Pomorskie Biuro Planowania Regionalnego 2014

2 SPIS TREŚCI: 1. Procesy demograficzne Perspektywy rozwoju demograficznego województwa Procesy społeczne Zmiany i tendencje na rynku pracy Pomoc społeczna Stan zdrowia mieszkańców Poziom wykształcenia mieszkańców Przekształcenia gospodarcze Uwarunkowania makroekonomiczne Aktywność gospodarcza Główne sektory aktywności gospodarczej SPIS ILUSTRACJI: Rys. 1. Zmiany liczby ludności w województwie pomorskim w latach Rys. 2. Zmiany składowych przyrostu rzeczywistego w województwie pomorskim w latach Rys. 3. Struktura wieku ludności według powiatów w roku Rys. 4. Wskaźnik obciążenia demograficznego 100 osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym według powiatów w roku Rys. 5. Struktura wieku ludności wg. Prognozy demograficznej GUS dla województwa pomorskiego do 2035 wg grup wiekowych Rys. 7. Liczba ludności w grupach funkcjonalnych (aktywność na rynku pracy) wg. Prognozy demograficznej GUS dla województwa pomorskiego do Rys. 8. Zmiany liczby aktywnych (pracujący i bezrobotni) i biernych zawodowo w województwie pomorskim w latach Rys. 9. Zmiany struktury zatrudnienia w województwie pomorskim w latach Rys. 10. Stopa bezrobocia i liczba bezrobotnych w województwie pomorskim w latach Rys. 11. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wśród mieszkańców województwa pomorskiego w latach Rys. 12. Zmiany poziomu umieralności w wyniku chorób układu krążenia według powiatów województwa pomorskiego w latach Rys. 13. Zmiany poziomu umieralności w wyniku chorób nowotworowych według powiatów województwa pomorskiego w latach Rys. 14. Zmiany poziomu wykształcenia w województwie pomorskim w latach Rys. 15. Struktura wykształcenia w województwie pomorskim wg miejsca zamieszkania w roku Rys. 16. Produkt Krajowy Brutto per capita (zł) w województwach w 2011 r Rys. 17. Struktura PKB per capita wg podregionach NTS3 w województwie pomorskim w latach Rys. 18. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w województwach w 2012 r Rys. 19. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca w województwach w 2012 r Rys. 20. Liczba miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców w województwach w 2012 r Tabl. 1. Prognoza demograficzna dla województwa pomorskiego na lata Tabl. 2. Przeciętne dalsze trwanie życia w województwie pomorskim w 2012 roku Tabl. 3. Aktywność gospodarcza a dochody gmin wg typów gmin Tabl. 4. Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw w latach Mapa 1. Gęstość zaludnienia w gminach województwa pomorskiego w roku Mapa 2. Zmiany liczby ludności w latach oraz przyrost naturalny i saldo migracji w roku Mapa 3. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok Mapa 4. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok Mapa 5. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok Mapa 6. Dynamika stopy bezrobocia w powiatach województwa pomorskiego w latach Mapa 7. Struktura wykształcenia w powiatach województwa pomorskiego w roku 2011 (NSP) Mapa 8. Liczba podmiotów gospodarki narodowej na 1 tys. mieszkańców w roku

3 [tysiące] Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego w latach Procesy demograficzne Zmiany liczby i rozmieszczenia ludności W województwie pomorskim od 1999 r. obserwowany jest stały wzrost liczby ludności przy dynamice 0,2-0,4% rocznie. Rokiem szczególnym był rok 2010, w którym wzrost ten był wyraźnie wyższy i wyniósł nieco ponad 2% w stosunku do poprzedniego. W okresie liczba ludności województwa wzrosła o ponad 5,7% ( os.), przy czym wzrost w okresie wyniósł prawie 3,2% ( os.). W końcu 2012 roku region zamieszkiwały osoby, tj. 5,94% ogółu ludności Polski (7. pozycja w kraju). Ludność zamieszkująca miasta stanowiła 65,4% ogółu ludności województwa (1.497 tys. os.; 4. pozycja w kraju za śląskim, dolnośląskim i zachodniopomorskim) Rys. 1. Zmiany liczby ludności w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Mimo ciągłego wzrostu liczby ludności województwa, obserwuje się zróżnicowanie przestrzenne dynamiki zmian liczby ludności w ujęciu powiatowym, a szczególnie gminnym. Na poziomie powiatowym w latach spadek liczby ludności odnotowały miasta na prawach powiatu: Słupsk (-2,55%), Sopot (-1,56%) i Gdynia (-0,21%). W pozostałych powiatach zanotowano wzrost liczby ludności, przy czym największy obserwowano w powiatach otaczających Trójmiasto: gdańskim (13,5%), kartuskim (7,9%), wejherowskim (7,9%) i puckim (5,8%). Takie przestrzenne zróżnicowanie liczby ludności jest rezultatem utrzymujących procesów suburbanizacji. Na poziomie gmin wzrost zanotowano w 105 jednostkach, z tego aż w 14 powyżej 10%. Największy w tych otaczających Trójmiasto i Słupsk: Pruszczu Gdańskim (+26,2%), Kosakowie (+21,8%), Żukowie (+16,8%), Redzie (+14,7%), Kolbudach (+14,1%) oraz w gminie wiejskiej Słupsk (+14,8%). W przypadku 18 gmin odnotowano zmniejszenie liczby ludności, przy czym spadek powyżej 1% zanotowano w: m.słupsk (-2,55%), m.debrzno (-2,5%), Prabutach (-2,1%), Kołczygłowach (-2,1%), Kępicach (-1,7%) oraz Damnicy (-1,7%). Zróżnicowanie rozmieszczenia ludności województwa pomorskiego przedstawiają dane dotyczące gęstości zaludnienia, która na koniec roku 2012 wynosiła średnio w województwie 125,2 os./1 km² (Polska 122 os./1 km²). W przekroju gmin zróżnicowanie średnich gęstości zaludnienia jest bardzo duże od 2.762,2 do 11,6 os. na 1 km² Mapa 1 3

4 [ ] Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego w latach Wysoka gęstość zaludnienia ponad 1000 osób/1km² występowała w roku 2012 w miastach na prawach powiatu: Sopocie os./km²; Słupsku os./km²; Gdyni os./km²; Gdańsku os./km² oraz w większości miast, z wyjątkiem Krynicy Morskiej, gdzie zanotowano najniższą gęstość w całym regionie 1. Najwyższą zanotowano w mieście Tczew 2.762,2 os. na km². Obszar województwa pomorskiego charakteryzuje się również stosunkowo wysoką gęstością zaludnienia od 70 do 180 osób na km² na obszarach gmin położonych w sąsiedztwie aglomeracji trójmiejskiej (gm. Kolbudy 180,7 os./km²) oraz wzdłuż dróg krajowych A1, 91 i 22. Z kolei niską gęstością zaludnienia w porównaniu do pozostałej części województwa od 11 do 20 osób na km² charakteryzują się obszary gmin należących do powiatów człuchowskiego: Rzeczenica (13,4), Koczała (15,6), obszary wiejskie gmin Debrzno (18,7) i Czarne (17,4), bytowskiego: Lipnica (16,5), Trzebielino, (16,6) obszar wiejski gminy Miastko (19,8), Czarna Dąbrówka (19,5) oraz pojedyncze gminy powiatów słupskiego: Smołdzino (13,6) i starogardzkiego: Osiek (15,9). Ruch rzeczywisty ludności W latach w województwie przyrost rzeczywisty ludności wyniósł ponad 2,85%. Głównym czynnikiem wzrostu liczby ludności był wysoki dodatni przyrost naturalny oraz utrzymywanie się dodatniego, relatywnie wysokiego w stosunku do innych regionów salda migracji. 5,00 4,13 4,69 4,49 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 2,40 2,46 2,92 2,65 0,19 0,52 2,97 2,58 0,39 2,93 2,32 2,44 2,01 1,97 2,06 0,87 0,31 0,46 2,73 2,24 0,49 2,49 2,07 3,23 3,54 2,67 0,56 0,59 3,33 3,45 1,25 1,16 3,51 2,85 2,51 2,00 1,00 0,85-1, ,42 przyrost naturalny saldo migracji przyrost rzeczywisty Rys. 2. Zmiany składowych przyrostu rzeczywistego w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Parametry składowe przyrostu rzeczywistego, tj. przyrost naturalny i saldo migracji, są w województwie zróżnicowane przestrzennie, przy czym niezależnie od analizowanego roku te same obszary osiągają wartości najwyższe i najniższe. Przyrost naturalny W latach przewaga liczby urodzeń nad zgonami skutkowała dodatnimi wartościami przyrostu naturalnego. Począwszy od 2003 roku następował coraz wyraźniejszy wzrost wartości 1 Wynika to z prawie 90% udziału wód powierzchniowych w ogólnej powierzchni gminy. 4

5 przyrostu naturalnego, osiągając w roku 2008 poziom +3,54, co skutkowało zachowaniem stosunkowo młodej struktury wieku i korzystnej sytuacji demograficznej na tle innych polskich regionów. Jednak od 2009 r. wielkość przyrostu naturalnego maleje, co oznacza że pozytywny trend uległ wyraźnej tendencji spadkowej osiągając w roku 2012 poziom +2,0. W roku 2012 największy przyrost naturalny odnotowano w powiatach: kartuskim (+7,56 ), wejherowskim (+6,12 ), gdańskim (+5,87 ), kościerskim (+5,35 ) i puckim (+4,66 ). Ujemny przyrost naturalny wystąpił w powiatach grodzkich: Sopocie (-6,7 ), Słupsku (-2,5 ), Gdyni (-0,7 ) i Gdańsku (-0,22 ). Mapa 2 Saldo migracji W latach w województwie pomorskim notowano dodatnie saldo migracji, głównie za sprawą migracji wewnętrznych. W roku 2009 saldo migracji wyniosło +1,25, jednak od tego czasu obserwowana jest tendencja malejąca. Wartość ogólnego salda obniżają migracje zagraniczne, bowiem w okresie przeważał odpływ migracyjny za granicę. Jedynie w roku 2009, więcej osób z zagranicy zameldowało się w regionie niż wyprowadziło zagranicę. W roku 2012 największe saldo migracji odnotowano w powiatach: gdańskim (+15,2 ), kartuskim (+6,66 ), wejherowskim (+5,71 ) i puckim (+4,64 ). Wszystkie ww. powiaty sąsiadują z Trójmiastem, gdzie znaczna część gmin stanowi obszary, na których odnotowuje się postępujące zjawisko suburbanizacji. Dodatnie saldo odnotowano także w powiecie słupskim (+0,87 ) gdzie, podobnie jak w przypadku Trójmiasta, rozwija się strefa suburbialna Słupska. Ujemny saldo migracji wystąpiło przede wszystkim w powiatach oddalonych od dużych ośrodków: człuchowskim (-4,32 ), sztumskim (-3,63 ), bytowskim (-2,64 ) oraz w powiatach grodzkich: Słupsku (-3,74 ), Sopocie (-2,2 ), Gdyni (-1,37 ). Jedynie w Gdańsku liczba zameldowań zrównoważyła liczbę wymeldowani. Mapa 2 W zakresie migracji międzywojewódzkich od lat te same województwa są źródłem napływu oraz odpływu z województwa. Należą do nich województwo: warmińsko-mazurskie, kujawskopomorskie, mazowieckie i zachodniopomorskie. Analizując trendy poszczególnych wskaźników w dłuższym okresie, należy przypuszczać, że przyrost rzeczywisty w najbliższych latach będzie w dalszym ciągu efektem zarówno dodatniego salda migracji, jak również przyrostu naturalnego, z jednoczesną tendencją spadkową obu parametrów, co ma związek z postępującym procesem starzenia się społeczeństwa województwa pomorskiego. Struktura wieku i obciążenie demograficzne Rezultatem procesów demograficznych jest utrzymywanie się relatywnie korzystnej struktury wieku mieszkańców województwa. W pomorskim (podobnie jak w kraju) widoczna jest tendencja spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz stały wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym. Zauważalne jest jednak opóźnienie tych procesów w stosunku do całego kraju. W roku 2012 ludność w wieku: przedprodukcyjnym (0 17 lat) stanowiła 19,7% ogółu ludności regionu (Polska 18,3%), co oznacza spadek o 0,6 pkt. proc. w stosunku do 2009 r.; produkcyjnym mobilnym (18 44 lat) stanowiła 40,5% ogółu ludności regionu (Polska 40,0%), co oznacza spadek o 0,1 pkt. proc. w stosunku do 2009 r.; 5

6 produkcyjnym niemobilnym (45 64 lat mężczyźni i lat kobiety) stanowiła 23,4% ogółu ludności regionu (Polska 23,9%), co oznacza spadek o 0,5 pkt. proc. w stosunku do 2009 r.; poprodukcyjnym (65 i więcej lat mężczyźni, 60 lat i więcej kobiety) stanowiła 16,4% ogółu ludności regionu (Polska 17,8%), co oznacza wzrost o 1,3 pkt. proc. w stosunku do 2009 r. Malejący udział w strukturze wieku osób poniżej 18 lat oraz rosnąca liczba osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym świadczy o procesie starzenia społeczeństwa. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 11,9 14,0 13,0 13,4 12,2 14,8 13,7 14,2 13,5 13,3 15,2 14,7 13,9 14,6 14,7 15,8 19,6 21,4 20,7 26,8 20,9 22,4 22,1 23,2 21,7 23,0 23,6 23,2 23,6 24,6 23,2 24,3 24,9 25,3 25,2 25,0 25,7 23,9 23,2 41,1 40,4 42,1 40,9 43,6 40,2 40,9 40,9 41,4 41,1 40,9 40,2 40,8 39,7 40,0 39,8 38,7 38,8 40,2 36,9 26,1 23,2 22,8 22,5 22,5 22,0 21,8 21,7 21,4 20,9 20,7 20,7 20,4 20,4 20,2 19,4 16,1 16,0 15,9 12,1 24,2 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym niemobilnym w wieku produkcyjnym mobilnym w wieku poprodukcyjnym Rys. 3. Struktura wieku ludności według powiatów w roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Znacznie większe zróżnicowanie struktury wiekowej występuje na poziomie powiatowym. Najmłodszą strukturą wiekową, tj. większym niż przeciętnie udziałem osób w wieku przedprodukcyjnym i relatywnie niewielkim w wieku poprodukcyjnym, cechują się następujące powiaty: kartuski, kościerski, wejherowski, pucki, gdański i chojnicki. Do jednostek o najstarszej strukturze wieku należą przede wszystkim miasta na prawach powiatu, zwłaszcza Sopot, ale także Gdańsk, Gdynia i Słupsk. Podstawowy wpływ na liczebność grupy wieku przedprodukcyjnego ma utrzymujący się w powiatach kaszubskich dodatni przyrost naturalny. W miastach na prawach powiatu przyrost naturalny jest ujemny, co przy jednoczesnym przejściu pokolenia ostatniego wyżu demograficznego przełomu lat 70 i 80. w wiek produkcyjny mobilny, wyraźnie wpływa na spadek populacji w tej grupie wiekowej. Obciążenie demograficzne Relacja między ekonomicznymi grupami wieku mieszkańców województwa pozwala ocenić tzw. obciążenie demograficzne ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. Właściwa proporcja między grupą ludności pracującej i grupami ludności niepracującej (dzieci, ludzie starzy) ma istotne znaczenie dla sprawnego funkcjonowania społeczno gospodarczego państwa. Zmiana tej proporcji, polegająca na wzroście ludności w wieku nieprodukcyjnym, powoduje zmniejszanie się zasobów pracy oraz 6

7 generuje koszty utrzymania grup niepracujących (m.in. wzrost kosztów usług medycznych i opiekuńczych dla ludzi starszych), co istotnie hamuje wzrost gospodarczy (Szymńczak J., 2012). Generalnie w skali województwa w latach następuje wzrost wartości tego wskaźnika (z 54,8 w 2008 r. do 56,6 w 2012 r.). Z ekonomicznego punktu widzenia jest to sytuacja negatywna, bowiem spada grupa osób aktywnych zawodowo. W roku 2008 na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 31,9 osób w wieku przedprodukcyjnym (w Polsce 29,9) oraz 22,95 osób w wieku poprodukcyjnym (w Polsce 25,2). Zaś w roku 2012 wartości te wyniosły odpowiednio 30,9 (w Polsce 28,7) oraz 25,8 (w Polsce 27,9). W porównaniu z 2008 r. - w roku 2012 w województwie, podobnie jak i w kraju, nastąpił spadek obciążenia demograficznego ludnością w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrost obciążenia ludnością w wieku poprodukcyjnym. Należy jednak podkreślić, że w dalszym ciągu w regionie proces starzenia się społeczeństwa jest opóźniony w stosunku do całego kraju. Wzrost udziału osób w wieku produkcyjnym wskazuje jednak na pierwsze symptomy starzenia się społeczeństwa, co z demograficznego punktu widzenia jest zjawiskiem negatywnym. 50,00 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 liczba osób w wieku przedprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Rys. 4. Wskaźnik obciążenia demograficznego 100 osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym według powiatów w roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. W układzie powiatowym najwyższe wskaźniki obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku przedprodukcyjnym notuje się w powiatach o najmłodszej strukturze wieku: kartuskim, kościerskim oraz wejherowskim. W przypadku obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym, szczególnym problemem są miasta na prawach powiatu, czyli te o najstarszej strukturze wieku. 7

8 2. Perspektywy rozwoju demograficznego województwa Prognoza demograficzna dla Polski na lata znacząco zmienia przyjęte dotychczas założenia o postępującym spadku urodzeń. Wobec obserwowanych dynamicznych przekształceń społeczno-gospodarczych, przewidywane trendy zmian przebiegu procesów demograficznych oraz kierunków i rozmiarów ruchów migracyjnych wykazują w perspektywie roku 2035 stabilizację liczby ludności województwa. Plasuje to województwo pomorskie na drugim miejscu w kraju zaraz po mazowieckim (+2,16%). Jednak wzrost liczby ludności prognozowany jest tylko w województwie zajmującym pierwsze miejsce. Prognoza dla województwa pomorskiego wskazuje minimalny spadek (o 0,01%) - można powiedzieć, ze oznacza to stabilizację, tzn. utrzymanie liczby ludności na poziomie roku Mapa 3, Mapa 4, Mapa 5 Prognoza demograficzna GUS na lata dla województwa pomorskiego przewiduje wzrost liczby ludności do 2025 r. o 1,3%, do poziomu prawie 2,3 mln osób. Po czym ma on zacząć spadać do poziomu z roku ,26 mln. W Prognozie demograficznej GUS opracowanej w roku 2008 i uwzględnionej w PZPWP liczba ludności województwa miała wzrosnąć do 2020 r. o niecały 1%, po czym prognozowano jej spadek w 2030 r. do poziomu z 98,3% liczby ludności z roku ,2 mln osób. Migracje ludności z miast na obszary wiejskie spowodują spadek poziomu urbanizacji w województwie z 64,8% w 2015 r. do 62,4% w 2035 r. W latach w województwie pomorskim występować będą różnokierunkowe zmiany w liczebności poszczególnych grup wiekowych ludności, kreujących popyt na dobra i usługi bądź warunkujących procesy na rynku pracy: liczba dzieci w wieku przedszkolnym (3 6 lat) będzie obniżać się ze 107,4 tys. (92,4 tys. w 2005 r.) do 77,8 tys. w 2035 r. (69,5 tys. w 2030 r.), przy czym w latach oraz spadek będzie gwałtowny i wyniesie po około 10 tys.; liczba dzieci w wieku uczęszczających do szkoły podstawowej (7 12 lat) do roku 2020 będzie rosnąć ze 144 tys. w 2015 r. do 160 tys. w 2020 r., po czym zacznie gwałtownie spadać, osiągając w 2035 r. około 128 tys.; liczba młodzieży w wieku gimnazjalnym (13 15 lat) będzie rosnąć do 2025 r. do poziomu 81 tys., po czym zacznie spadać do 71 tys. w 2035 r.; liczba młodzieży w wieku licealnym (16 18 lat) będzie rosnąć do 2030 r., z 68 tys. w 2015 r. do 80 tys., po czym zacznie spadać do 76 tys. do 2035 r.; liczba młodzieży w wieku studentów uczelni wyższych (19 24 lat) spadnie do 2025 r. o 30 tys. do 138 tys. studentów, po czym zacznie rosnąć się do poziomu 160 tys. w 2035 r.; liczba osób w wieku produkcyjnym, tj. potencjalne zasoby pracy (kobiety w wieku lat i mężczyźni w wieku lata) będzie spadać z 1402 tys. w 2015 r. do 1314 tys. w 2035 r.; liczba osób w wieku emerytalnym (kobiety 60 lat i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej) będzie wzrastać z poziomu 412 tys. w 2015 r. do poziomu 565 tys. w 2035 r. W związku z powyższymi danymi, w wyniku procesów demograficznych i wydłużania się przeciętnego dalszego trwania życia, ludność tej grupy wiekowej będzie zdecydowanie wyższa niż obecnie - o ponad 150 tys. osób. 8

9 100% 90% 18,24 20,85 22,56 23,59 24,96 80% 70% 60% 50% 61,99 59,14 57,72 58,02 58,07 40% 30% 20% 10% 0% 19,77 20,01 19,72 18,39 16, wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Rys. 5. Struktura wieku ludności wg. Prognozy demograficznej GUS dla województwa pomorskiego do 2035 wg grup wiekowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Struktura wiekowa ludności według grup wiekowych w Prognozie demograficznej GUS na lata wskazuje na trend starzenia się społeczeństwa województwa. Odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym spadnie w roku 2035 do poziomu 16,97%, przy jednoczesnym wzroście liczby osób w wieku poprodukcyjnym z 18,2% w roku 2015 do 24,96% w roku Skutkować to będzie wzrostem obciążenia ekonomicznego ludności, a w związku z tym większymi wydatkami socjalnymi na różne usługi dla ludności w wieku emerytalnym przedszkole szkoła podstawowa gimnazjum szkoła ponadgmnazjalna studia Rys. 6. Liczba ludności w grupach funkcjonalnych (edukacja) wg. Prognozy demograficznej GUS dla województwa pomorskiego do Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 9

10 Rys. 7. Liczba ludności w grupach funkcjonalnych (aktywność na rynku pracy) wg. Prognozy demograficznej GUS dla województwa pomorskiego do Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W latach w 14 powiatach przewidywany jest spadek liczby ludności. Największy, powyżej 5%, wystąpi w miastach na prawach powiatu Sopot, Słupsk i Gdynia oraz w powiatach ziemskich sztumskim, człuchowskim, słupskim, nowodworskim, bytowskim, lęborskim, malborskim (Mapy: 3, 4, 5). W pozostałych powiatach należy oczekiwać wzrostu liczby mieszkańców, przy czym największy wzrost dotyczyć będzie powiatów otaczających Trójmiasto, a więc tych, w których obecnie zachodzą procesy związane ze zjawiskiem suburbanizacji (gdański 23,8%, wejherowski 18,7% i kartuski 15,4%). Tabl. 1. Prognoza demograficzna dla województwa pomorskiego na lata powiat zmiany 2015=100 praca Prognoza demograficzna na rok 2025 zmiany 2015=100 emerytura 2030 zmiany 2015= zmiany 2015=100 bytowski , , , ,3 chojnicki , , , ,6 człuchowski , , , ,1 gdański , , , ,8 kartuski , , , ,1 kościerski , , , ,1 kwidzyński , , , ,7 lęborski , , , ,4 malborski , , , ,6 nowodworski , , , ,3 pucki , , , ,5 słupski , , , ,9 starogardzki , , , ,7 sztumski , , , ,6 tczewski , , , ,0 wejherowski , , , ,7 m. Gdańsk , , , ,1 m. Gdynia , , , ,0 m. Słupsk , , , ,9 m. Sopot , , , ,8 Województwo , , , ,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 10

11 Pilnym zadaniem samorządu województwa jest zatem podjęcie aktywnej polityki demograficznej polegającej na świadomym oddziaływaniu na przebieg procesów ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności. Celem działania jest jak najszybsze zahamowanie i odwrócenie negatywnych zjawisk ludnościowych, zwłaszcza w zakresie wyraźnego kształtowania się obszarów depopulacji, a także spodziewanych i związanych z nimi zjawisk deformacji struktury wieku ludności na tych obszarach. Najważniejsze kierunki działań pozostają poza bezpośrednim odziaływaniem polityki przestrzennej. Należy przyjąć, że główne działania w tym zakresie koncentrować się powinny w sferze polityki społecznej i obejmować długofalowe instrumenty polityki rodzinnej, mieszkaniowej, edukacyjnej, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego, zatrudnienia, a także opieki prawnej. W regionalnej polityce przestrzennej szczególna pomoc powinna być skierowana na obszary objęte depopulacją i obejmować następujące dziedziny zagospodarowania przestrzennego: tworzenie i wdrażanie systemu opieki instytucjonalnej nad dziećmi w wieku do 3 lat (pozwalającego na łączenie aktywności zawodowej z życiem rodzinnym); poprawę dostępności do usług podstawowych oraz podnoszenie ich jakości; wykorzystanie endogenicznych czynników rozwoju, tworząc w oparciu o nie podstawy rozwoju gospodarczego; poprawę obsługi związanej z transportem zbiorowym, zwłaszcza dzięki możliwym do wykorzystania w tym celu planów zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego; poprawę dostępności transportowej do lokalnych rynków pracy i ośrodków usługowych wyższego rzędu. 11

12 3. Procesy społeczne 3.1. Zmiany i tendencje na rynku pracy W 2012 r. w województwie pomorskim liczba mieszkańców aktywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych) wyniosła 950 tys. osób (w Polsce tys. osób), stanowiąc 5,48% aktywnych zawodowo w Polsce. Oznacza to wzrost w stosunku do roku 2008 o prawie 110 tys. osób (w Polsce o 329 tys. osób) co wskazuje, że województwo pomorskie miało istotny wpływ na wzrost wartości tego wskaźnika w analizowanym okresie w kraju. Zapoczątkowane w 2008 roku symptomy spowolnienia gospodarczego, wynikające ze światowego kryzysu finansowego, utrzymywały się przez cały okres Miały one bezpośrednie przełożenie na rynek pracy, gdzie poziom zatrudnienia był zmienny, przy jednoczesnym wzroście liczby bezrobotnych. Pracujący, poziom i struktura zatrudnienia W latach liczba pracujących zamieszkałych w województwie pomorskim zwiększyła się z 795 tys. do 859 tys. (o 8,05%). Poziom zatrudnienia w województwie pomorskim w okresie w stosunku do lat wcześniejszych, w których systematycznie wzrastał, był dość niestabilny (między 49,0% a 50,3%) i w zasadzie poza rokiem 2010 był poniżej poziomu zatrudnienia w całym kraju (między 50,0% a 50,4%) aktywni zawodowo pracujący aktywni zwodowo bezrobotni bierni zawodowo Rys. 8. Zmiany liczby aktywnych (pracujący i bezrobotni) i biernych zawodowo w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Pod względem wielkości zatrudnienia w tym samym okresie pozycja województwa pomorskiego wśród wszystkich województw wyraźnie poprawiła się, prowadząc do zmiany miejsca z 9. w 2008 r. na 6. w 2012 r. Znacznie większy udział zatrudnionych notuje się wśród mężczyzn wskaźnik zatrudnienia wyniósł w 2012 r. dla mężczyzn 58,6%, dla kobiet 42,5%. Największy odsetek zatrudnionych notuje się od lat w grupach ludności w wieku lat (80,8 w 2012 r.) i lat (77,1% w 2012 r.). Ludność w tych grupach wieku, posiada już odpowiednie doświadczenie, którego młodszym grupom wiekowym brakuje, w związku z tym są bardziej atrakcyjni dla pracodawców. 12

13 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% pozostałe usługi 29,36 30,52 30,65 30,63 31,29 4,74 4,64 4,70 5,56 5,44 21,84 22,05 22,11 22,29 22,34 33,22 32,13 30,98 29,94 29,37 10,84 10,66 11,56 11,58 11, działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja przemysł i budownictwo Rys. 9. Zmiany struktury zatrudnienia w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Zdecydowana większość aktywnych zawodowo mieszkańców województwa pomorskiego pracuje w sektorze usług. Udział pracujących w tej dziedzinie sięgał w 2012 r. 62,4% (druga pozycja w kraju, za województwem mazowieckim), podczas gdy średnio w kraju wskaźnik ten wyniósł 57%. Udział pracujących w sektorze przemysłowym (wraz z budownictwem) sięgał w województwie pomorskim 29,4% (w kraju 30,4%). W świetle obecnych tendencji w UE powinno to skłaniać do podjęcia działań związanych z reindustrializacją. Pracujący w rolnictwie stanowili natomiast zaledwie 8,2% (trzecia pozycja w kraju, ex aequo z dolnośląskim), co w porównaniu do średniej dla Polski, wynoszącej 12,6%, wskazuje na zaawansowane przekształcenia sektora rolnego regionu w skali kraju. Bezrobocie Poziom bezrobocia w latach uległ znacznemu zwiększeniu, osiągając najwyższy poziom w 2012 r. (13,4%), jednocześnie zrównując się ze średnią dla Polski. Od 2008 r. utrzymywała się wyraźna tendencja wzrostowa. Należy zauważyć także, ze w roku bazowym 2008 stopa bezrobocia osiągnęła niższą wartość od średniej krajowej (8,4%). Jednak od początku 2009 r., w związku z globalnym kryzysem ekonomicznym, poziom bezrobocia ponownie zaczął wzrastać (12,0% w końcu roku, wobec 11,9% w kraju). Odnotowywane spadki wynikają jedynie z wahań sezonowych - liczba bezrobotnych zmniejsza się w miesiącach wiosenno-letnich i wzrasta jesienią i zimą. 13

14 ,4 9, ,2 11,9 12,3 12,4 13,4 12,5 13, ,8 100,3 104,7 106,7 114, liczba bezrobotnych stopa bezrobocia w województwie stopa bezrobocia w Polsce Rys. 10. Stopa bezrobocia i liczba bezrobotnych w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Gdańsku. Rynek pracy w województwie jest przestrzennie zróżnicowany najlepsza sytuacja występuje w rejonie Trójmiasta, najtrudniejsza w powiatach znajdujących się na obrzeżach województwa. Zauważalna jest tendencja, w której im dalej od Gdańska, Gdyni, Sopotu (od lat najniższą stopę bezrobocia odnotowuje się w Sopocie), tym wyższa stopa bezrobocia. Wyjątek stanowi tu powiat nowodworski, który mimo bezpośredniego sąsiedztwa z miastem Gdańsk, czyli położonego korzystnie, zalicza się do tych o najwyższym pod względem wielkości poziomie bezrobocia. Jest to rezultat niedopasowania strukturalnego podaży pracy w Trójmieście do popytu na pracę wśród mieszkańców tego obszaru, oraz niskiej mobilności przestrzennej. Najmniejsza różnica w stopie bezrobocia między Sopotem a powiatem nowodworskim wystąpiła w grudniu 2009 r., kiedy wyniosła 20,0 p. proc i była o 6,2 p. proc. mniejsza w stosunku do końca grudnia W 9 powiatach województwa - bytowskim, chojnickim, człuchowskim, lęborskim, malborskim, nowodworskim, słupskim, starogardzkim i sztumskim - stopa bezrobocia na koniec 2012 roku przekroczyła 20%. Najwyższą przekraczającą 30%, odnotowano w powiecie nowodworskim (30,8%), a najniższą w Sopocie (4,6%). Mapa 6 Do głównych procesów związanych ze zróżnicowaniem ilości osób bezrobotnych w latach należały: udział bezrobotnych do 25 roku życia w ogólnej liczbie bezrobotnych spadł w całym województwie z poziomu 21,7% w 2008 roku do poziomu 20,6% w 2012 r.; udział grupy wiekowej 55 lat i więcej w ogóle bezrobotnych wzrósł w całym województwie z poziomu 8,9 do 12,3%; wzrost tej grupy wiekowej w strukturze bezrobocia jest zjawiskiem szczególnie negatywnym, wziąwszy pod uwagę (w większym stopniu niż w przypadku innych grup) ograniczenia mobilności zawodowej (zmiana zawodu) i przestrzennej (zmiana miejsca zamieszkania); o 10 p. proc. spadła liczba osób pozostających do 3 miesięcy bez pracy z 41,5% do 31,8%; w roku 2008 najszybciej pracę można było znaleźć w Gdyni (62,9% osób pozostawało bez pracy 0 14

15 zaledwie do 3 miesięcy), Gdańsku (58,2%) i powiecie gdańskim (58,35%), Sopocie (55,8%) i powiecie kwidzyńskim (51,6%); bezrobotnych, którzy krótko poszukiwali pracy było najmniej w powiatach człuchowskim, lęborskim i bytowskim (33-35%); w roku 2012 dysproporcje w tym zakresie miedzy powiatami zmniejszyły się: w powiecie nowodworskim wartość ta wyniosła 29,8%, zaś w puckim 42,3%; dane te świadczą o znacznym pogorszeniu się sytuacji na rynku pracy; udział bezrobotnych pozostających bez pracy dłużej niż 24 miesiące w stosunku do bezrobotnych ogółem ulegał spadkowi (16,1% w 2008 roku do 13,6% w 2012 roku), aczkolwiek w dalszym ciągu wskaźnik ten jest zróżnicowany w skali całego regionu od 7,5% w Gdyni do 20,9% w powiecie chojnickim Pomoc społeczna W latach liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w województwie pomorskim zmniejszyła się z 585,3 na 10 tys. osób w 2008 r. do 529 na 10 tys. osób w 2012 r. W porównaniu ze średnią liczbą osób korzystających z pomocy społecznej w odniesieniu do liczby ludności w Polsce, w regionie pomorskim większa część mieszkańców pobiera różnego rodzaju świadczenia. Spośród wszystkich województw, pomorskie plasuje się na 8. miejscu pod względem liczby osób korzystających z pomocy społecznej w odniesieniu do populacji regionu. W 2008 r. z różnych form pomocy społecznej skorzystało gospodarstw domowych skupiających osób, zaś w 2012 r. liczba ta wzrosła odpowiednio do i osób. Do powiatów o największym udziale osób w gospodarstwach domowych, korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w liczbie ludności ogółem w roku 2012, należały powiaty: człuchowski (14,9%), kwidzyński (14,3%), słupski (14,1%), bytowski (13,9%) i sztumski (13,8%) Rys. 11. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wśród mieszkańców województwa pomorskiego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. 15

16 3.3. Stan zdrowia mieszkańców Dalsze trwanie życia Wskaźnikiem, który pośrednio opisuje kondycję i stan zdrowia mieszkańców, a jednocześnie jest wykorzystywany do oceny jakości życia na danym obszarze, jest przeciętna długość życia. W porównaniu do danych uśrednionych dla Polski, w roku 2012 województwo pomorskie odnotowało lepszy wskaźnik w przypadku mężczyzn (73,3, wobec 72,7 w Polsce) i minimalnie gorszy w przypadku kobiet (80,9, wobec 81,0 w Polsce). Kobiety żyją dłużej od mężczyzn przeciętnie o 7,5 roku (w Polsce o 8,4). Przeciętne dalsze trwanie życia wydłużyło się w latach o 1,2 roku wśród mężczyzn oraz o 1,0 rok wśród kobiet. Tabl. 2. Przeciętne dalsze trwanie życia w województwie pomorskim w 2012 roku podregion mężczyźni kobiety ogółem w miastach na wsi ogółem w miastach na wsi Polska 72,7 73,1 72,1 81,0 81,0 81,0 Pomorskie 73,7 73,9 72,0 80,9 81,1 80,4 gdański 73,7 73,2 73,3 80,8 81, słupski 71,9 72,7 70,9 80,5 80,3 80,7 starogardzki 71,9 72,7 69,8 79,8 80,0 79,6 trójmiejski 74,9 74,9-81,7 81,7 - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. W ujęciu wewnątrzregionalnym zaznaczają się zróżnicowania, sięgające 3 lat w przypadku mężczyzn (pomiędzy podregionem trójmiejskim oraz starogardzkim i słupskim, na rzecz tego pierwszego) oraz 1,9 roku w przypadku kobiet. Najwyższe wskaźniki długości trwania życia, jakie notuje Trójmiasto, są wynikiem szeroko rozumianej lepszej jakości życia (poza warunkami ekologicznymi), lepszej dostępności do leczenia, wyższej świadomości odnośnie potrzeb działań profilaktycznych na rzecz zdrowia oraz wyższym poziomem zamożności. Słabiej, niż przeciętnie w Polsce, wypadają wskaźniki dla podregionu starogardzkiego. Struktura i przyczyny zgonów Poziom umieralności ludności województwa pomorskiego w latach wzrósł z 88,2 zgonów na 10 tys. mieszkańców do 89,4 zgonów na 10 tys. mieszkańców. Głównymi przyczynami zgonów mieszkańców województwa w 2011 r. były: choroby układu krążenia (39,3% zgonów), co oznacza wzrost w stosunku do roku 2008 o 5,3 p. proc., choroby nowotworowe (29,6% zgonów), co oznacza wzrost w stosunku do roku 2008 o 1,6 p. proc., choroby układu oddechowego (6,52% zgonów), co oznacza wzrost w stosunku do roku 2008 o 0,5 p. proc., choroby układu trawiennego (4,4% zgonów), co oznacza spadek w stosunku do roku 2008 o 0,6 p. proc. W ujęciu przestrzennym zaznaczają się dość istotne różnice w zakresie przyczyn zgonów, wynikających z przebycia danej choroby. W przypadku chorób układu krążenia, najwyższy ich udział w śmiertelności w roku 2011 zanotowano w powiatach wschodniej części województwa: sztumskim (50,3%), malborskim (47,2%), a także powiecie bytowskim (43%). Relatywnie 16

17 najlepszą sytuację mają powiaty: wejherowski (35%), Gdynia (36,8%), powiat gdański (37,6%) i Sopot (37,6%). 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0, Rys. 12. Zmiany poziomu umieralności w wyniku chorób układu krążenia według powiatów województwa pomorskiego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Wzrastający odsetek osób umierających z powodu chorób serca i układu krążenia, w latach , mimo szeroko prowadzonych w ostatnich latach kampanii społecznych mających na celu profilaktykę chorób układu krążenia poprzez zmianę sposobu życia i diety, a także coraz częściej prowadzone akcje zachęcania do bezpłatnych badań oferowanych przez gminy, nie są wystarczające dla systematycznej poprawy stanu zdrowia mieszkańców województwa pomorskiego i zahamowania wzrastającego trendu śmiertelności chorób z tej grupy. Drugą grupą chorób, która powoduje znaczny poziom umieralności w województwie pomorskim, są nowotwory. Zarówno rozkład przestrzenny, jak i dynamika zmian w zakresie śmiertelności powodowanej chorobami nowotworowymi, są odmienne niż omówione powyżej choroby krążeniowe. Najwyższą umieralność z tego powodu w roku 2011 miały powiaty: pucki (32,5%), Gdynia (32,4%), Słupsk (32,2%) oraz powiat tczewski (31,1%). Do powiatów, gdzie umieralność z powodu nowotworów była relatywnie najmniejsza, należały: sztumski (24,6%), starogardzki (24,8%), bytowski (25,8%) i Sopot (25,9%). O ile w przypadku chorób układu krążenia trend w udziale zgonów był wyraźnie rosnący, o tyle w przypadku zgonów wywołanych chorobą nowotworową ich ilość nie wzrasta tak gwałtownie. Co więcej, w niektórych powiatach względna umieralność w latach spadła, w tym najbardziej w: Sopocie (3,4 p. proc.), kościerskim (3,5 p. proc.), starogardzkim (2,6 p. proc.). Podobnie jak w przypadku chorób układu krążenia, podjęto również działania i akcje profilaktyczne na rzecz walki z chorobami nowotworowymi. Polegają one w głównej mierze na zachęcaniu do badań kontrolnych oraz uczą pewnych zachowań, które mogą zmniejszyć istotnie zachorowalność na tego typu choroby. 17

18 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Rys. 13. Zmiany poziomu umieralności w wyniku chorób nowotworowych według powiatów województwa pomorskiego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL Poziom wykształcenia mieszkańców Jednym z ważniejszych czynników określających rozwój społeczeństwa jest stały wzrost poziomu wykształcenia. W latach (dzielących spisy powszechne) struktura ludności w wieku 13 lat i więcej (według poziomu wykształcenia) znacząco się zmieniła. W 2011 r. w województwie 344,1 tys. osób posiadało wykształcenie wyższe, co stanowiło 17,6% ogólnej liczby ludności województwa w wieku 13 lat i więcej i w porównaniu z 2002 r. oznaczało to wzrost o 6,7 p. proc. (w 2002 r. 10,9%) , ,8 31,7 31,3 24,7 23,9 21,9 28, ,6 17, ,6 10,9 wyższe średnie i policealne zasadnicze zawodowe Rys. 14. Zmiany poziomu wykształcenia w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL gimnazjalne podstawowe ukończone 3,3 2,8 1,1 podstawowe nieukończone 18

19 Udział osób o wykształceniu policealnym nigdy nie zajmował znaczącej pozycji w kolejnych spisach. W roku 2011 liczba ich spadła o 0,6 p. proc. i wyniosła 2,5% (w 2002 r. 3,1%). Absolwenci szkół średnich (ogólnokształcących i zawodowych) zajmowali dominującą pozycję w strukturze ludności według poziomu wykształcenia. W 2011 r. ich udział wyniósł 28,8% (w 2002 r. 28,6%). Warte podkreślenia są znaczące zmiany wśród ogółu tej zbiorowości. W omawianym okresie liczba osób o wykształceniu średnim zawodowym zmniejszyła się o 26,8 tys., natomiast o 65,1 tys. wzrosła liczba osób, które posiadały ukończoną szkołę średnią ogólnokształcącą. Wykształcenie zasadnicze zawodowe nadal zajmuje ważne miejsce w strukturze ludności według poziomu wykształcenia. W 2011 r. udział osób o tym poziomie wykształcenia wyniósł 21,9% i obniżył się o 2,0 p. proc. w stosunku do wyników uzyskanych w spisie w 2002 r. Warte podkreślenia jest zmniejszające się zainteresowanie szkołami, których ukończenie daje konkretny zawód. Dotyczy to zarówno omawianego wykształcenia na poziomie zasadniczym, jak również wcześniej przedstawionego na poziomie średnim zawodowym i policealnym. W 2011 r. wykształcenie gimnazjalne posiadało 97,5 tys. osób, co stanowiło 5,0% ogólnej liczby ludności województwa w wieku 13 lat i więcej 2. Istotne zmiany w zakresie poziomu wykształcenia w latach wystąpiły na poziomie wykształcenia podstawowego. Jeszcze w 2002 r. podstawowy poziom wykształcenia deklarowało 522,1 tys. osób (28,5%), tak w roku 2011 ich liczba zmniejszyła się o 11,2 p. proc. do poziomu 17,3%. Jednocześnie liczba osób, które nie ukończyły szkoły podstawowej zmniejszyła się o 29,0 tys. w stosunku do 2002 r. (2,8%) i wyniosła 1,1%. Odnotowane różnice w strukturze według poziomu wykształcenia mogą mieć kilka przyczyn. Do najważniejszych z nich zaliczyć można: wzrost świadomości i aktywności edukacyjnej ludności (wyższy poziom wykształcenia zwiększa szansę na zdobycie lepszej pozycji na rynku pracy), zdecydowanie lepszy dostęp do szkół, w tym przede wszystkim wyższych uczelni (publicznych i niepublicznych), niż to było jeszcze przed dekadą. Czynnikiem różnicującym strukturę ludności w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia jest również miejsce zamieszkania. Struktura wykształcenia ludności wiejskiej różni się od zaobserwowanej w miastach. Wpływ na to mają następujące elementy : dominujący poziom wykształcenia wśród ludności wiejskiej, miało wykształcenie podstawowe (łącznie z gimnazjalnym), którego wartość jednak spadła z 41,3% w 2002 r. do poziomu 31,9% w 2011 r., większość ludności miejskiej posiadała wykształcenie średnie (łącznie z policealnym), którego wartość także spadła z 37,2% w 2002 r. do poziomu 34,8% w 2011 r., odnotowano znaczny wzrost liczby osób z wykształceniem wyższym zarówno w miastach, jak i na wsi, jednak w 2011 r. udział osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie ludności w wieku 13 lat i więcej wyniósł w miastach 21,7% zaś na wsi 9,4%. 2 Należy pamiętać, że wyniki spisu z 2002 r. nie uwzględniały danych o osobach, które uczęszczały w 2002 r. do szkół gimnazjalnych (reforma szkolnictwa z 1999 r. wprowadziła sześcioletnią szkołę podstawową i trzyletnie gimnazja). Pierwsi absolwenci gimnazjów kończyli szkołę w czerwcu 2002 r., podczas gdy moment krytyczny spisu (dzień referencyjny) obrazował sytuację w dniu 20 maja 2002 r. W związku z tym późniejsi absolwenci szkół gimnazjalnych, według wyników spisu z 2002 r., posiadali podstawowy poziom wykształcenia. 19

20 a) miasto wyższe średnie i policealne zasadnicze zawodowe podstawowe ukończone i gimnazjalne podstawowe nieukończone b) wieś wyższe średnie i policealne zasadnicze zawodowe podstawowe ukończone i gimnazjalne podstawowe nieukończone Rys. 15. Struktura wykształcenia w województwie pomorskim wg miejsca zamieszkania w roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Struktura ludności w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia w województwie pomorskim jest zróżnicowana terytorialnie. W 2011 r. największe różnice pomiędzy poszczególnymi powiatami województwa zaobserwować można pod względem liczby osób posiadających wykształcenie wyższe. Największy odsetek osób o tym poziomie wykształcenia odnotowano w Sopocie (33,4%) i był on większy od wskaźnika dla województwa o 15,8 p. proc. Kolejne powiaty o wysokim odsetku osób o wykształceniu wyższym to Gdańsk (27,0%) oraz Gdynia (26,8%). Dla porównania najniższym odsetkiem osób posiadających wykształcenie wyższe charakteryzowały się powiaty: sztumski (9,2%), człuchowski (9,6%) oraz bytowski i nowodworski (po 9,7%). Mapa 7 Należy zauważyć, że w wymienionych wcześniej miastach na prawach powiatu, oprócz największego odsetka osób z wykształceniem wyższym, odnotowano również najwyższy odsetek osób o wykształceniu średnim (łącznie z policealnym i dyplomem ukończenia kolegium) - w Gdyni i Sopocie (po 36,9%), Gdańsku (36,3%). Natomiast powiaty o najniższym udziale osób o tym poziomie wykształcenia to: bytowski (24,9%), słupski (25,2%) oraz kartuski (26,0%). Istotne różnice można zauważyć także analizując udział osób o wykształceniu zasadniczym zawodowym w poszczególnych powiatach. Najwyższy odsetek osób o tym poziomie wykształcenia odnotowano w powiatach chojnickim oraz kościerskim (po 29,0%), zaś najniższy w miastach na prawach powiatu: Sopocie (9,5%), Gdańsku (15,1%) i Gdyni (15,2%). Najwyższymi udziałami osób o wykształceniu podstawowym ukończonym charakteryzowały się powiaty sztumski (23,8%), kartuski i słupski (po 23,7%) oraz bytowski (23,5%). Najniższe udziały odnotowano w miastach na prawach powiatu: Sopocie (7,6%), Gdyni (10,6%), Gdańsku (11,6%) oraz Słupsku (13,1%). 20

21 4. Przekształcenia gospodarcze 4.1. Uwarunkowania makroekonomiczne W skali Unii Europejskiej poziom gospodarki województwa pomorskiego jest relatywnie niski, natomiast w odniesieniu do innych regionów w kraju - średni. Pod tym względem w 2012 r. region uplasował się na 7 miejscu w Polsce z wynikiem 5,7% 3 udziału w PKB całego kraju. Udział ten wzrósł w stosunku do 2008 r. o 0,18 p. proc. Od roku 2005 w zakresie PKB per capita Polska dogania państwa tzw. starej Unii średnio o 2 p. proc. rocznie. Tendencja ta dotyczy również województwa pomorskiego, które w 2010 r. osiągnęło poziom 60% PKB średniej unijnej. Rys. 16. Produkt Krajowy Brutto per capita (zł) w województwach w 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS. Poziom PKB w województwie pomorskim per capita w 2012 r. wyniósł 96,4% średniej krajowej 4, co oznacza wzrost o 0,5 p. proc. w stosunku do roku Wartość wytworzonego PKB per capita w 2011 r. wyniosła zł, co uplasowało region na piątej pozycji w kraju, za województwami: mazowieckim, dolnośląskim, śląskim oraz wielkopolskim. W latach wartość tego wskaźnika wzrosła o zł, przy wzroście zł na poziomie kraju. Na wzrost PKB w regionie w 2011 roku składały się sektory: rolniczy w 3% (Polska w 4%), przemysłowy w 34% (Polska w 33,5%) i usługowy w 63% (Polska w 62,5%). Motorem wzrostu gospodarczego regionu jest przede wszystkim Trójmiasto. Podregion (NUTS-3) trójmiejski wytwarzał w 2011 r. prawie połowę PKB województwa (49,3%). W przeliczeniu na 1 mieszkańca Trójmiasto w 2011 roku osiągnęło poziom 150% średniej krajowej PKB, podczas gdy pozostałe podregiony: gdański, słupski i starogardzki nie przekroczyły 80%. W latach dysproporcje w zakresie PKB pomiędzy Trójmiastem a pozostałą częścią województwa pogłębiły się. W 2008 roku Trójmiasto osiągnęło 142,7% średniego poziomu PKB województwa, natomiast w 2011 roku już 150,2%. 3 Wg Wstępne szacunki PKB według województw w 2012 roku, w województwie pomorskim w 2012 odnotowano największy spośród wszystkich województw wzrost PKB o 5,9%. ( 4 Wg Wstępne szacunki PKB według województw w 2012 roku. ( 21

22 gdański słupski starogardzki trójmiejski Rys. 17. Struktura PKB per capita wg podregionach NTS3 w województwie pomorskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL Aktywność gospodarcza Przedsiębiorczość i dochody mieszkańców W 2012 r. w województwie funkcjonowało podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON (wzrost o 6,33% w stosunku do 2009 r.), co jednocześnie stanowiło 6,67% wszystkich firm zarejestrowanych Polsce. W sektorze prywatnym zarejestrowanych było 97,0% podmiotów. Najwięcej z nich koncentrowało swoją działalność w usługach, tj. w sekcjach: handel i naprawy (22,61% ogółu), działalność profesjonalna naukowa i techniczna (8,7%), obsługa nieruchomości (7,04%), budownictwie (12,51%) oraz w przetwórstwie przemysłowym (10,76%). Rys. 18. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w województwach w 2012 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS. Pod względem liczby podmiotów gospodarczych - w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w roku region uplasował się na trzeciej pozycji w kraju za województwem mazowieckim i zachodniopomorskim, z wynikiem 115,7 (średnia dla Polski 103,2). Zróżnicowanie przestrzenne aktywności gospodarczej w 22

23 województwie jest wynikiem zróżnicowanego poziomu urbanizacji, gęstości zaludnienia oraz nadmorskiego położenia, które w naturalny sposób wpływa na możliwości rozwoju podmiotów gospodarczych związanych z gospodarką turystyczną. W związku z tym znaczna liczba podmiotów gospodarczych koncentruje się w strefie kształtującego się obszaru metropolitalnego. Najwyższa liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2012 osiągnęły: Łeba (356,1), Krynica Morska (338,0), Jastarnia (277,6), Sopot (222,8), Władysławowo (217,5) i Hel (164,3). Jednocześnie w latach gminy nadmorskie charakteryzowały się większą dynamiką wzrostu liczby podmiotów gospodarczych. Na pozostałym obszarze województwa, poza regionalnymi centrami aktywności gospodarczej, wartości wskaźnika są niższe, co wynika przede wszystkim z rolniczo-leśnej struktury gospodarki obszarów wiejskich. Mapa 8 Dochody gmin województwa pomorskiego z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych świadczących o zamożności mieszkańców, a tym samym i możliwości kreowania rozwoju w gminie należą do najwyższych w kraju. W 2012 roku pod względem dochodów gmin w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych, w przeliczeniu na 1 mieszkańca, pomorskie uplasowało się na 4 miejscu w kraju, za mazowieckim, śląskim oraz dolnośląskim. Najwyższe dochody z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2012 roku osiągnęły: Sopot (1750,29 zł), Gdynia (1247,32 zł) Gdańsk (1243,95 zł), Pruszcz Gdański (940,48 zł) i Słupsk (886,47 zł). Najniższe wartości odnotowano w gminach: Linia (189,04), Stary Dzierzgoń (197,92), Miłoradz (201,90), Tuchomie (203,81). Tabl. 3. Aktywność gospodarcza a dochody gmin wg typów gmin. Obszar liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców dochody gmin w podatkach dochodowych (PIT i CIT) na 1 mieszkańca zmiana w % zmiana w % Aglomeracja Trójmiasta 128,12 135,45 5,72 955,53 996,96 4,34 Miasta i gminy miejskowiejskie poza aglomeracją 110,36 107,95-2,18 509,89 549,70 7,81 Trójmiasta Gminy wiejskie poza aglomeracją Trójmiasta 68,80 72,22 4,97 260,90 319,01 22,27 Województwo 111,77 115,73 3,54 702,22 746,37 6,29 Źródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS. Najwyższą przedsiębiorczością i wysokością zarobków mieszkańców w regionie cechuje się aglomeracja Trójmiasta. Ponadto w tym zakresie wyróżniają się pozostałe ośrodki miejskie i większość gmin w jej obrębie, natomiast najniższe wartości występują w gminach położonych peryferyjnie. 23

24 Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach W latach nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach, w przeliczeniu na 1 mieszkańca, wyniosły średniorocznie zł (średnia dla Polski zł). W analizowanym okresie województwo pomorskie cechowało się również wyższymi od średniej krajowej nakładami inwestycyjnymi na 1 mieszkańca w sektorze publicznym, które wyniosły zł, (średnia dla Polski zł). Sytuacja ta związana była m.in. ze znaczną absorpcją funduszy europejskich na lata oraz wydarzeniami takimi jak Mistrzostwa Europy UEFA Euro 2012 roku, co znacznie przyspieszyło realizację wielu przedsięwzięć inwestycyjnych. Rys. 19. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca w województwach w 2012 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS. W 2012 roku nakłady inwestycyjne na B+R na 1 mieszkańca w województwie były względnie wysokie w skali kraju i osiągnęły poziom ponad 420 zł. Były one 7-krotnie wyższe niż w województwie opolskim, jednak ponad 2-krotnie niższe niż w województwie mazowieckim. Warto nadmienić, że w okresie nakłady inwestycyjne na B+R na 1 mieszkańca w województwie wzrosły o 148 %, a w Polsce o 57 % Główne sektory aktywności gospodarczej Gospodarka regionu pod względem zatrudnienia oraz kreowanej wartości ma orientację usługową, zachowując przy tym silną pozycję w zakresie niektórych gałęzi przemysłu. Pomorskie cechuję się korzystną proporcją między zatrudnieniem w rolnictwie (mała wartość dodana PKB) a zatrudnieniem w sektorze usługowym (duża wartość dodana PKB). Ze wskaźnikiem 0,14 w 2012 roku znalazło się na 2 miejscu w kraju, tuż za województwem śląskim (0,11). W latach wzrosła produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca (z zł do zł) oraz produkcja budowlano-montażowa na 1 mieszkańca (4.732 zł do zł). W obu przypadkach wartości te były wyższe od średniej dla kraju. Sektory tradycyjne Typowymi i w dalszym ciągu istotnymi branżami gospodarki regionu są sektor stoczniowy, paliwowo-energetyczny, spożywczy, drzewno-meblowy, budowlany oraz turystyka. Coraz większego znaczenia nabierają logistyka, sektor IT (w tym szczególnie informatyka i telekomunikacja, biotechnologia i farmaceutyka oraz elektronika) oraz sektor usług, w tym BPO 5. 5 Business Process Offshoring (BPO) - nazwa sektora usług, rozwijającego się w formie międzynarodowych centrów usług z zakresu księgowości i finansów, usług typu IT ale również prac badawczo rozwojowych, w którym 24

25 Sektor stoczniowy w ciągu ostatnich lat uległ znacznym przeobrażeniom nadal pozostając istotną gałęzią rozwoju regionu. Największymi przedsiębiorstwami tego sektora są stocznie remontowe i konstrukcyjne. Działalność ich ulega dywersyfikacji, a do tradycyjnych produktów konstrukcyjnych dołączyły m.in. instalacje offshorowe, platformy wiertnicze oraz elementy do wytwarzania energii odnawialnej, a także wielkowymiarowe konstrukcje drogowe i kolejowe. Na gospodarkę regionu silnie oddziałują porty morskie. Szacuje się iż porty morskie wraz z otoczeniem w 2010 roku wygenerowały ok. 14% regionalnego PKB 6, co czyni tę branżę ważnym motorem napędowym gospodarki województwa. W latach wzrosły przeładunki w największych portach regionu. Uruchomiony w 2007 głębokowodny terminal kontenerowy DCT Gdańsk (Deepwater Container Terminal Gdańsk S.A.) znacznie zwiększył udziały portu gdańskiego w przeładunku kontenerów. W 2012 r. w Gdańsku przeładowano łącznie TEU, natomiast w Gdyni TEU. Porty w Gdyni i Gdańsku, które obsługują prawie wszystkie rodzaje ładunków i statków, są jednymi z największych obiektów tego typu w regionie Morza Bałtyckiego. Duże znaczenie dla gospodarki regionu ma przemysł paliwowo-energetyczny. Grupa Kapitałowa LOTOS S.A. jest największym pracodawcą i jednym z największych inwestorów w regionie. Równie ważnym inwestorem jest Grupa ENERGA (jeden z czterech wielkich holdingów elektroenergetycznych w Polsce) - krajowy lider w produkcji energii ze źródeł odnawialnych i jeden z największych pracodawców. Sektory nowoczesnych technologii Pomorskie należy do regionów, w których zachodzą dynamiczne zmiany w sektorze ICT (technologii informacyjno-telekomunikacyjnych). W 2012 roku w województwie działało prawie 4 tys. firm z tej branży, a pracowało w nich ok. 20 tys. osób. Według szacunków, sektor ICT generuje ok. 1/6 (około 4,1 mld zł.) 7 wartości eksportu regionu. Ponadto szybko rozwija się sektor BPO/SSC (rynek centrów usług wspólnych oraz obsługi outsourcingowej dla biznesu). W Trójmieście funkcjonuje ponad 30 centrów nowoczesnych usług biznesowych, które zatrudniały w roku 2012 ok. 12 tys. pracowników. Jednym z najszybciej rozwijających się w województwie jest sektor wysokich technologii, reprezentowany przede wszystkim przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Dobrym zapleczem, zapewniającym rozwój sektora high-tech są wyższe uczelnie, w tym: Politechnika Gdańska, Uniwersytet Gdański, Gdański Uniwersytet Medyczny, Akademia Morska i Akademia Marynarki Wojennej, które kształcą kadrę w tym zakresie. Najbardziej znane firmy w tej branży to między innymi: Intel Technology Poland (centrum badawcze), IBM (centrum wdrożeniowe), Young Digital Planet (multimedia edukacyjne), Compuware (software), Asseco (software), Ziaja oraz Oceanic (kosmetyczna), Polpharma SA (farmaceutyka). międzynarodowe koncerny zlecają realizację wybranych działań przedsiębiorstwom, nowo utworzonym oddziałom zagranicą. Działanie takie pozwala firmom obniżyć koszty pracy a jednocześnie korzystać z często silniejszego potencjału ludzkiego znajdującego się w danym państwie - lokalizacji docelowej (wyjaśnienie pochodzi z PAIiIZ). 6 Ocena oddziaływania portów morskich w Gdańsku i Gdyni na sytuację społeczno gospodarczą w województwie pomorskim, Gdańsk Według danych umieszczonych na stronie 25

26 W regionie funkcjonuje kilkanaście inicjatyw klastrowych, które skupiają przedsiębiorstwa i inne podmioty z określonych, powiązanych ze sobą branż charakteryzujących się wysoką konkurencyjnością oraz potencjałem innowacyjnym. Do kluczowych klasterów województwa zalicza się: Klaster ICT, Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny oraz Gdański Klaster Budowlany. Gospodarka turystyczna Dużym potencjał rozwoju turystyki owocuje różnorodnością i unikatowością oferty turystycznej województwa. Atrakcyjność turystyczna regionu wzrasta dzięki ilościowym i jakościowym inwestycjom w zakresie infrastruktury bazy noclegowej. W latach w województwie przybyły 443 turystyczne obiekty noclegowe, co stanowiło prawie 18% wzrostu w skali całego kraju, wpłynęło to na zwiększenie ilości miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców z 36,61 w roku 2009 (średnia dla kraju 15,90) do 40,47 w roku 2012 (średnia dla kraju 17,53). Rys. 20. Liczba miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców w województwach w 2012 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS. Na terenie województwa pomorskiego w 2012 r. funkcjonowało 1275 turystycznych obiektów noclegowych ( miejsca noclegowe), w tym 823 obiekty zbiorowego zakwaterowania, co uplasowało województwo na trzecim miejscu w kraju. W tym samym roku pod względem udzielonych noclegów na 1000 mieszkańców województwo z wartością 2800 również uplasowało się na trzecim miejscu w kraju. Atrakcyjność inwestycyjna Województwo pomorskie nie należy obecnie do wiodących regionów w kraju pod względem przyciągania dużych inwestycji gospodarczych. Jednak według corocznych analiz Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, pomorskie - obok wielkopolskiego, małopolskiego, łódzkiego i zachodniopomorskiego - należy do województw o ponadprzeciętnej atrakcyjności inwestycyjnej. W zakresie inwestycji region uznano za średnio atrakcyjny pod względem działalności przemysłowej, natomiast bardzo atrakcyjny pod względem lokalizacji działalności usługowej oraz zaawansowanej technologicznie szczególnie w obszarze aglomeracji trójmiejskiej. Do mocnych stron województwa zaliczono wielkość rynku zbytu, zasoby infrastruktury społecznej oraz aktywność województwa względem inwestorów. Natomiast do słabych stron zaliczono dostępność transportową oraz poziom bezpieczeństwa publicznego. 26

27 Tabl. 4. Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw w latach Województwo zmiana Śląskie Mazowieckie Dolnośląskie Wielkopolskie Małopolskie Zachodniopomorskie Pomorskie Łódzkie Kujawsko-Pomorskie Opolskie Lubuskie Podkarpackie Lubelskie Warmińsko-Mazurskie Świętokrzyskie Podlaskie Źródło: Opracowanie na podstawie corocznych raportów IBnGR - Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski. 27

28 Mapa 1. Gęstość zaludnienia w gminach województwa pomorskiego w roku 2012

29 Mapa 2. Zmiany liczby ludności w latach oraz przyrost naturalny i saldo migracji w roku

30 Mapa 3. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok

31 Mapa 4. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok

32 Mapa 5. Prognoza demograficzna dla powiatów województwa pomorskiego na rok

33 Mapa 6. Dynamika stopy bezrobocia w powiatach województwa pomorskiego w latach