IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Grabowiecki Jerzy, Wnorowski Henryk Uniwersytet w Białymstoku WYMIANA HANDLOWA Z ZAGRANICĄ POTENCJALNY CZY RZECZYWISTY CZYNNIK ROZWOJU REGIONÓW PERYFERYJNYCH 1. Wstęp Wymiana handlowa z zagranicą ma dla gospodarki regionów peryferyjnych istotne znaczenie, ponieważ umożliwia bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów i mocy produkcyjnych, pozwala na rozwój produkcji na większą skalę, pobudza postęp techniczny i wzrost wydajności pracy, zwiększa elastyczność gospodarki, umożliwiając szybkie dostosowanie struktury podaży do potrzeb klientów. Impulsy wynikające ze zmian w warunkach wymiany handlowej wpływają na regionalny rynek pracy. Województwo podlaskie, mimo przygranicznego położenia, w stosunkowo ograniczony zakresie wykorzystuje swój potencjał gospodarczy dla rozwoju wymiany handlowej z zagranicą. Udział regionu w międzynarodowym podziale pracy bazuje na specjalizacji międzygałęziowej z przewagą artykułów o relatywnie niskim udziale wartości dodanej w eksporcie i dominacją surowców w imporcie. Brak dostosowań w zakresie specjalizacji wewnątrzgałęziowej, opartej na czynniku technologicznym i innowacyjności może pozostawić region na peryferiach realnych procesów zachodzących w gospodarce Polski. W artykule autorzy podejmują próbę odpowiedzi na pytanie czy w województwie podlaskim wymiana handlowa z zagranicą jest potencjalnym czy rzeczywistym czynnikiem rozwoju gospodarczego. W artykule wykorzystano bazę danych Centrum Analitycznego Administracji Celnej Izby Celnej w 2. Województwo podlaskiego jako regionu peryferyjny w wymianie handlowej z zagranicą W rozwoju regionalnym w Europie i Polsce można dostrzec dwie wyraźne tendencje: zmniejszanie różnic rozwojowych między krajami (konwergencja) oraz powiększanie się zróżnicowania między regionami (dywergencja). Występowanie tych tendencji wynika z faktu, że wzrost gospodarczy koncentruje się w obszarach metropolitalnych wielkich miast, podczas gdy regiony peryferyjne, mniej zurbanizowane, rozwijają się wolniej. Polska Wschodnia jest największym obszarem peryferyjnym w skali kraju oraz jednym z największych w UE, ale jednocześnie stanowi ona obszar niejednorodny, posiadający pewne 1

2 atuty 1. Wymiana handlowa w Polsce Wschodniej prowadzona jest głównie w największych ośrodkach miejskich. Województwo podlaskie jako region o peryferyjnym charakterze należy do grupy regionów o najsłabiej rozwiniętej bazie handlu zagranicznego. Wymiana handlowa z zagranicą jest dla regionów peryferyjnych istotnym czynnikiem uaktywniającym terytorialny potencjał społeczno-ekonomiczny, jak i rozwój lokalnych przedsiębiorstw. Może także być jedną z podstawowych płaszczyzn współpracy transgranicznej. Regiony peryferyjne odznaczające się z reguły mniejszym lub większym stopniem zacofania. Peryferyjność regionów najczęściej utożsamiana jest z oddaleniem przestrzennym od centrum i implikuje określone efekty gospodarcze 2. Jest ona w literaturze traktowana jako splot niekorzystnych czynników, prowadzących do zapóźnienia rozwojowego. Za peryferyjne uznawane są regiony po pierwsze oddalone od centrów gospodarczych i trudno dostępne pod względem komunikacyjnym, a po drugie odznaczające się relatywnie niskim poziomem PKB, specjalizacją w produkcji i eksporcie towarów niskoprzetworzonych i pracochłonnych, niskim poziomem rozwoju infrastruktury, innowacyjności i przedsiębiorczości 3. W polityce spójności UE głównym kryterium ekonomicznej peryferyjności regionów jest niski poziom rozwoju gospodarczego mierzony poziomem PKB per capita, a regiony nieosiągające 75% średniej unijnej zaliczane są do regionów peryferyjnych 4. Za regiony peryferyjne uznawane są województwa Polski Wschodniej, w tym warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie i podkarpackie. Odznaczają się one relatywnie słabą dostępnością komunikacyjną, niekorzystnymi zjawiskami demograficznymi, niskim poziomem zamożności mieszkańców, niskim poziomem przedsiębiorczości, słabym potencjałem gospodarczym, mierzonym m. in. wielkością PKB, innowacyjnością, wysokością nakładów inwestycyjnych czy napływem kapitału w formie BIZ 5. Województwa Polski Wschodniej zajmują w przypadku wymienionych wielkości końcowe miejsca w zestawieniu wszystkich województw. 1 T. Komornicki, B. Szejgiec, Handel zagraniczny. Znaczenie dla gospodarki Polski Wschodniej Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowani PAN, Warszawa J. Wilkin, Peryferyjność i marginalizacja w świetle nowych teorii rozwoju (nowa geografia ekonomiczna, teoria wzrostu endogennego, instytucjonalizm), w: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. A. Bołtromiuk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s T.G. Grosse, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, 1(27)/ 2007, s M. Proniewski, Rozwój regionów peryferyjnych Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2013, s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia Rozwoju Polski Wschodniej do 2020 r., Warszawa 2008, [ Documents/Strategia_PW_dokument_pol_kompr.pdf, data dostępu ]. 2

3 Województwo podlaskie charakteryzuje się względnie niskim w porównaniu z powierzchnią, udziałem w liczbie ludności, PKB, produkcji sprzedanej przemysłu, nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw, nakładach na sferę badawczo-rozwojową oraz eksporcie i imporcie kraju (wykres 1). Wykres 1. Udział województwa podlaskiego w wybranych wielkościach w 2011 r. (w % wartości dla kraju, wartości w nawiasach pozycja na tle innych województw) Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Rocznik Statystyczny Województw 2012, Warszawa 2012, s. 36, 38, 51, 54, 57, 90 wersja elektroniczna [ pdf, data dostępu ]; dane Centrum Analitycznego Administracji Celnej Izby Celnej w Znaczenie województwa podlaskiego w obrotach handlu zagranicznego kraju jest relatywnie niewielkie. W 2011 r. udział ten wyniósł 1,1% (wartość 3,9 mld USD), co plasowało Podlasie na przedostatnim miejscu w kraju (tabela 1). Tabela 1. Wartości obrotów handlu zagranicznego województw w 2011 roku (w mln USD, %) Województwo Obroty Eksport Import Saldo w mln USD w % w mln USD w % w mln USD w % w mln USD Dolnośląskie ,2 11, ,9 13, ,3 8, ,6 Kujawsko-pomorskie ,1 3, ,7 3, ,4 3,3-359,7 Lubelskie 5 270,8 1, ,2 1, ,5 1,2 691,7 Lubuskie 9 191,6 2, ,5 3, ,1 2, ,5 Łódzkie ,0 4, ,2 3, ,8 4, ,6 Małopolskie ,3 5, ,5 5, ,8 5, ,4 Mazowieckie ,4 26, ,8 17, ,6 33, ,8 Opolskie 5 989,6 1, ,4 1, ,2 1,6-132,8 Podkarpackie 9 628,9 2, ,9 3, ,9 2, ,0 Podlaskie 3 893,5 1, ,3 1, ,2 1,1-142,9 Pomorskie ,9 8, ,5 7, ,4 9, ,9 Śląskie ,5 14, ,1 18, ,5 11, ,6 Świętokrzyskie 3 280,2 0, ,7 1, ,4 0,7 745,3 Warmińsko-mazurskie 5 848,9 1, ,1 2, ,8 1,3 977,2 Wielkopolskie ,8 11, ,9 11, ,9 10,7-647,0 Zachodniopomorskie ,2 3, ,3 3, ,9 2, ,5 Kraj ogółem ,8 100, ,0 100, ,8 100, ,8 3

4 Województwo podlaskie zajmuje ostatnie miejsce w eksporcie (udział 1,1% i wartość 1,9 mld USD) i przedostatnie w imporcie kraju (udział 1,1%, wartość nieco powyżej 2 mld USD). Po akcesji Polski do UE zmalał udział Podlasia w eksporcie kraju (pomimo wzrostu jego wartości). Udział Podlasia w eksporcie ogólnokrajowym jest mniejszy niż w takich wielkościach, jak: regionalny PKB, produkcja sprzedana przemysłu, czy nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw (wykres 2). Wykres 2. Udział województwa podlaskiego w eksporcie i imporcie Polski w latach (w %) W latach systematycznie rosły obroty handlowe województwa podlaskiego (za wyjątkiem 2009 r.). Województwo podlaskie należy jednak do grupy regionów, którym nie udało się znacząco zwiększyć wymiany handlowej w badanym okresie w porównaniu z innymi województwami. Obroty handlowe wzrosły 2,1 razy (z 1,9 do 3,9 mld USD) (wykres 3). Do regionów o najwyższej dynamice wymiany handlowej zaliczają się województwa dolnośląskie, małopolskie i kujawsko-pomorskie. Wykres 3. Wartość obrotów handlu zagranicznego województwa podlaskiego w latach (w mln USD) Województwo podlaskie należy ponadto do regionów, w przypadku których dynamika importu jest zdecydowanie wyższa niż dynamika eksportu. Taka tendencja obserwowana jest 4

5 we wszystkich, z wyłączeniem świętokrzyskiego, województwach Polski Wschodniej. Nie dotyczy z drugiej strony regionów uznawanych za tzw. centralne. Ponadto Podlasie w 2008 r. po raz pierwszy w badanym okresie odnotowało ujemne saldo wymiany handlowej z zagranicą. 3. Struktura towarowa wymiany handlowej województwa podlaskiego Analiza struktury towarowej wymiany handlowej województwa podlaskiego wskazuje na wysoki stopień jej koncentracji 6. W strukturze eksportu dominują produkty Sekcji 1. zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego, które w 2011 r. stanowiły 1/3 całości eksportu (wykres 4). Udział tych produktów wzrósł znacząco od 2004 r. i osiągnął wartość 608 mln USD. W badanym okresie zmniejszył się natomiast udział Sekcji 16. maszyny i urządzenia mechaniczne (z 29% do niecałych 20%). Trzy sekcje (oprócz wymienionych Sekcja 9. drewno i wyroby z drewna) w 2011 r. odpowiadały za ponad 60% całości eksportu Podlasia. Do największych eksporterów zaliczają się firmy z branży spożywczej (zwłaszcza mleczarskiej) oraz firmy produkujące maszyny i urządzenia 7. Wykres 4. Struktura towarowa eksportu województwa podlaskiego w latach (w %) Wysoki stopień koncentracji produktowej eksportu Podlasia może być postrzegany jako przejaw regionalnej specjalizacji. Teoria i praktyka wymiany międzynarodowej wskazuje, że specjalizacja generuje pozytywne efekty ponieważ pomaga poprawić 6 Struktura towarowa wymiany handlowej województw Polski Wschodniej opracowana została w oparciu o Polską Scaloną Nomenklaturę Towarową Handlu Zagranicznego (PCN), obejmującą 21 sekcji towarowych. 7 W rankingu Podlaska Złota Setka Przedsiębiorstw z 2012 r. Kuriera Porannego dwa pierwsze miejsca zajęły firmy Mlekovita i Mlekpol, osiągając łącznie prawie 6 mld zł wartości przychodów netto [ data dostępu ]. 5

6 efektywność produkcji wraz ze wzrostem jej skali, a w przypadku dużych firm umożliwia rozwój i ekspansję. Jednak trudności związane z radykalnym zmniejszeniem lub nawet wstrzymaniem sprzedaży za granicę wyspecjalizowanych firm eksportowych mogą spowodować dramatyczny spadek eksportu całego regionu. Z tego też powodu dywersyfikacja produktów eksportowych powoduje, że gospodarka regionalna w mniejszym stopniu reaguje na gwałtowne zmiany popytu na rynkach światowych. Zmniejsza się tym samym ryzyko załamania produkcji w dominującej gałęzi eksportowej i uruchomienia reakcji mnożnikowej prowadzącej do obniżenia produkcji, zatrudnienia, dochodów i popytu w regionie. Wysoki stopień koncentracji produktowej dotyczy również struktury importu województwa podlaskiego (wykres 5). Prawie połowę importu Podlasia w 2011 r. stanowiły wyroby mineralne (Sekcja 5.), gdzie głównym dostawcą była Rosja. Udział surowców naturalnych w imporcie odznaczał się w badanym okresie znaczącą dynamiką, zwiększając się z 26,7 do 45,7% w 2011 r. i osiągając wartość 923 mln USD. Wykres 5. Struktura towarowa importu województwa podlaskiego w latach (w %) Drugą główną grupą towarów w imporcie Podlasia były w 2011 r. maszyny i urządzenia mechaniczne (udział 12,1%). Razem z wyrobami mineralnymi grupy te odpowiadają za 58% wartości importu. Uwagę zwraca fakt, iż udział maszyn i urządzeń w imporcie województwa podlaskiego zmniejszył się w porównaniu z 2004 r. o ponad 10 pkt. proc. Świadczyć to może o rosnącej konkurencyjności i sprzedaży na rynku wewnętrznym krajowych producentów tych produktów. 6

7 4.Struktura geograficzna eksportu i importu województwa podlaskiego W wymianie handlowej Polski dominują kraje UE, zarówno w strukturze importu, jak i eksportu. Relacje handlowe uległy nasileniu po akcesji Polski do UE. Część polskich firm, ukierunkowanych na rynki UE, była tam obecna już przed przystąpieniem Polski do UE. Po akcesji ich produkty okazały się konkurencyjne cenowo dla konsumentów unijnych. Poszczególne regiony charakteryzują się jednak różnym udziałem krajów unijnych w strukturze eksportu i importu, jak również dynamiką tego udziału 8. Dominacja rynku unijnego w eksporcie dotyczy wszystkich województw, w tym również województwa podlaskiego. W 2011 r. trafiły tam z Podlasia towary o łącznej wartości ponad 1,2 mld USD (co stanowiło 67,5% całego eksportu). Udział rynków UE w strukturze eksportu województwa zmniejszył się jednak w porównaniu z 2004 r. o 6 pkt. proc. (wykres 6). Szczegółowe badania pokazują, że wraz z akcesją Polski do UE udział rynków unijnych w eksporcie Podlasia spadał systematycznie (osiągając w 2008 r. niecałe 58%). Wzrost roli krajów UE w strukturze eksportu województwa podlaskiego odnotowywany jest po 2009 r. Wykres 6. Struktura geograficzna eksportu województwa podlaskiego w 2004 i 2011 r. (w mln USD, wartości w nawiasach w %) Drugą najważniejszą grupą w eksporcie województwa podlaskiego są kraje byłego ZSRR, wśród których największą rolę odgrywają Rosja, Ukraina, Białoruś i Kazachstan. W latach systematycznie wzrastało znaczenie tych rynków dla podlaskich firm, osiągając w 2010 r. 28,2% udziału i wartość 413,6 mln USD. W 2011 r. nastąpił spadek (do 8 W badaniach struktury geograficznej handlu województw Polski Wschodniej oprócz krajów UE wyodrębniono ponadto grupy: krajów byłego ZSRR, pozostałych krajów wysoko rozwiniętych, krajów Europy Środkowej i pozostałych krajów (rozwijających się). Podział dokonany został zgodnie z metodologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny. 7

8 23,1%) rynków wschodnich w eksporcie Podlaskiego, choć wartość eksportu wzrosła do 432,5 mln USD. Podkreślenia wymaga jednak fakt, iż spadek ten nie dotyczy eksportu do Rosji i Ukrainy. Podlasie charakteryzuje się przy tym największym udziałem krajów byłego ZSRR w eksporcie w porównaniu z innymi regionami Polski Wschodniej. Za stosunkowo wysokim i rosnącym udziałem eksportu Podlasia na rynki krajów b. ZSRR przemawiać może także bliskość geograficzna i związaną z tym współpraca przygraniczna oraz zbliżony poziom rozwoju gospodarczego obszarów przylegających do wschodniej granicy. Podlaskie przedsiębiorstwa operujące na rynkach tych krajów, szczególnie Rosji, Ukrainy i Białorusi, stosują strategię eksportu bezpośredniego, tj. sprzedają swoje produkty zagranicznym odbiorcom bez pośrednictwa na rynku krajowym. Podkreślenia wymaga również fakt, iż przeprowadzona analiza dotyczy wymiany rejestrowanej, pominięty została natomiast handel nierejestrowany, a jego skala może powodować niedoszacowanie udziału krajów b. ZSRR w wymianie województwa. Znaczenie pozostałych krajów w eksporcie Podlasia jest relatywnie niewielkie. W 2011 r. udział pozaunijnych krajów wysoko rozwiniętych, krajów Europy Środkowej i innych państw wyniósł łącznie 9,4% (wartość 176 mln USD). Najważniejszymi dostawcami towarów do województwa podlaskiego są kraje b. ZSRR. Podlasie wyróżnia się przy tym znacząco na tle innych regionów Polski Wschodniej. Podczas gdy w 2004 r. udział tych krajów w imporcie regionu wyniósł 32,5% (i do 2008 r. utrzymywał się na względnie stałym poziomie, w 2011 r. było to już prawie 52%, a wartość przekroczyła 1 mld USD (wykres 7). Tak znacząca rola rynków Europy Wschodniej wynika głównie z konieczności importu surowców naturalnych z Rosji, która odpowiada za prawie 40% przywozu Podlasia (tabela 2). Wykres 7. Struktura geograficzna importu województwa podlaskiego w 2004 i 2011 r. (w mln USD, wartości w nawiasach w %) 8

9 Od 2004 r. obserwowany jest natomiast stopniowy spadek udziału krajów unijnych w imporcie Podlasia z prawie 60% (wartość 491 mln USD) do niecałych 39% (784 mln USD) w 2011 r. Jest to najniższy wskaźnik wśród wszystkich regionów Polski Wschodniej. Analogicznie jak w przypadku eksportu, w imporcie Podlasia mało znaczącą rolę odgrywają pozostałe kraje w 2011 r. łącznie 9,4% (wartość 188,7 mln USD), przy czym tylko na Chiny przypadło 4,3% (wartość importu 87,5 mln USD). Wzrost znaczenia krajów b. ZSRR w wymianie handlowej, głównie imporcie, województwa podlaskiego wskazuje na przydatność wybranych współczesnych teorii wymiany międzynarodowej w analizie powiązań handlowych 9. Wśród nich najbardziej adekwatne wydają się być teoria grawitacji, teoria nakładania się popytu (podobieństwa preferencji) oraz tzw. nowa geografia ekonomiczna. W myśl teorii grawitacji regiony ciążą w kierunku najbliższych geograficznie partnerów handlowych. Teoria nakładania się popytu głównych przyczyn rozwoju handlu miedzy krajami i regionami upatruje w zbliżonym poziomie ich rozwoju gospodarczego i wynikającej z niego podobnej strukturze popytu. Z kolei nowa geografia ekonomiczna zakłada, iż regiony przygraniczne ponadprzeciętnie korzystać mogą z integracji regionalnej, ponieważ ich potencjał rynkowy wzrasta ponadprzeciętnie, ponadto pozycja zmienia się z peryferyjnej na centralną. Istotnym czynnikiem istnienia tego efektu jest redukcja kosztów handlu i transportu. Struktura geograficzna eksportu i importu województwa podlaskiego w 2011 r. w rozbiciu na poszczególne kraje przedstawiona została w tabeli 2. Najważniejszym odbiorcą podlaskich produktów są Niemcy, największy rynek UE i najważniejszy partner handlowy Polski. Udział rynku niemieckiego w podlaskim eksporcie to 20%. Na kolejnych miejscach znalazły się Białoruś i Rosja, z udziałami wynoszącymi odpowiednio 10,3% oraz 9,5%. W sumie na trzy pierwsze kraje przypada 40% udziału w eksporcie Podlasia. Na uwagę zasługuje również znaczący udział Litwy w zestawieniu najważniejszych eksporterów. Na trzy kraje graniczące z Podlaskiem przypada prawie 28% eksportu województwa o wartości prawie 520 mln USD. Tabela 2. Lista najważniejszych partnerów w eksporcie i imporcie województwa podlaskiego w 2011 roku (w mln USD, %) Eksport Import Kraj w mln USD w % Kraj w mln USD w % 9 J. Grabowiecki, Struktura geograficzna wymiany handlowej województwa podlaskiego, w: Wymiana handlowa województwa podlaskiego po akcesji do Unii Europejskiej, red. J. Grabowiecki, Wydawnictwo BFKK, Białystok 2012, s

10 1 Niemcy 377,5 20,1 Rosja 799,9 39,6 2 Białoruś 192,9 10,3 Niemcy 196,4 9,7 3 Rosja 178,5 9,5 Białoruś 153,7 7,6 4 Litwa 146,8 7,8 Szwecja 98,3 4,9 5 Niderlandy 103,4 5,5 Litwa 94,6 4,7 6 Wielka Brytania 91,7 4,9 Chiny 87,5 4,3 7 Francja 80,9 4,3 Włochy 54,6 2,7 8 Włochy 71,5 3,8 Kazachstan 46,2 2,3 9 Republika Czeska 51,1 2,7 Niderlandy 45,7 2,3 10 Słowacja 48,8 2,6 Ukraina 39,9 2,0 W 2011 r. najważniejszym dla województwa podlaskiego dostawcą była Rosja, import z której stanowił prawie 40% całego przywozu pod względem jego wartości. Na dwóch kolejnych miejscach uplasowały się Niemcy i Białoruś. Te trzy kraje są więc najważniejszymi partnerami handlowymi Podlasia. W pierwszej piątce najważniejszych partnerów handlowych w imporcie znalazła się również Litwa, co potwierdza fakt, iż województwo podlaskie w znaczącym stopniu przekłada przygraniczne położenie na intensywność kontaktów handlowych. Z uwagi na sąsiedztwo województwa podlaskiego i możliwości jego wykorzystania w rozwoju wymiany handlowej dokładniejszej analizy wymaga handel z dwoma państwami: Białorusią i Rosją. Najważniejsze atuty Białorusi sprzyjające rozwojowi stosunków gospodarczych z Podlasiem to poza położeniem geograficznym, nisze rynkowe i zapotrzebowanie na wiele nie produkowanych dóbr inwestycyjnych i zaopatrzeniowych, potrzeby modernizacji technicznej gospodarki, stosunkowo dobra infrastruktura techniczna, tania siła robocza oraz takie czynniki jak: energia elektryczna, paliwa, wolne strefy gospodarcze przy granicach z Polską, a także większa solidność w realizowaniu umów i kontraktów w porównaniu do przedsiębiorstw innych państw Europy Wschodniej 10. Podlasie na tle innych regionów Polski posiada szczególny potencjał dla rozwoju stosunków gospodarczych z Białorusią, wynikający z podobieństwa kultury, mentalności, języka, a niekiedy także więzi rodzinnych i dawnych kontaktów osobistych. Z drugiej strony Białoruś jest ważnym partnerem firm podlaskich i pochodzących z innych regionów Polski na Wschodzie, traktowanych niekiedy jako pomost między Polską a Rosją i szerzej między UE a krajami byłego ZSRR. 10 Podlaskie i Białoruś nasze sąsiedzkie sprawy, Podlaskie Wiadomości gospodarcze, Luty 2013, s. 9; Współpraca gospodarcza z Polską, [ article/detail,456,wspolpraca_ gospodarcza_z_polska.html, data dostępu ]. 10

11 Analiza struktury towarowej wymiany handlowej Podlasia z Białorusią wskazuje, iż towary eksportowane to przede wszystkim zwierzęta produkty pochodzenia zwierzęcego (Sekcja 1.) w 2011 r. ich wartość wyniosła prawie 96 mln USD, a udział w strukturze eksportu prawie 49,7%. Ponadto duże znaczenie mają towary zaliczane do Sekcji 16. (maszyny i urządzenia) 13,4%. Z kolei w strukturze importu województw podlaskiego z Białorusi dominują produkty o znacznie niższym stopniu przetworzenia. W 2011 r. 49,7% importu stanowiły surowce naturalne (Sekcja 5.), których wartość wyniosła 78,4 mln USD. Istotną rolę odgrywają również: drewno i wyroby z drewna, metale nieszlachetne oraz pojazdy (głównie ciągniki). Znaczącym i perspektywicznym partnerem handlowym całego kraju i województwa podlaskiego jest Rosja. Pozycja Rosji w handlu zagranicznym Podlasia wynika głównie z konieczności importu surowców naturalnych, w tym ropy naftowej i gazu ziemnego. Rynek Rosji jest ponadto dla podlaskich eksporterów coraz bardziej znaczącym kierunkiem ekspansji, z uwagi na stale rosnący popyt rosyjskich konsumentów i postrzeganie przez nich towarów z Polski jako odznaczających się wysoką jakością 11. Jego możliwości są ogromne i nawet niewielkie udziały w rynku gwarantują istotne korzyści. Udział Rosji w eksporcie województwa podlaskiego wyniósł w 2011 r. 9,5%, a łączna wartość eksportu 178,5 mln USD. Na rynek rosyjski z Podlasia trafiły głównie produkty spożywcze (Sekcja 1. 29%) oraz maszyny i urządzenia (Sekcja ,6%). Import z Rosji prawie w całości składał się z surowców naturalnych (Sekcja 5. 96,7%) oraz wyrobów przemysłu chemicznego (Sekcja 6. 2,4%), co daje łącznie prawie 99,1% i wartość 571,4 mln USD. Główna przyczyna takiej struktury importu Podlasia to przebieg przez jego terytorium rurociągu naftowego Przyjaźń. 5. Zakończenie Województwo podlaskie, z uwagi na relatywnie niski potencjał gospodarczy, mierzony udziałami w krajowym PKB, produkcji sprzedanej przemysłu i innych wielkościach, może zostać uznane za region peryferyjny. Mimo przygranicznego położenia Podlasie odznacza się również niewielkim udziałem w obrotach handlowych kraju. Struktura towarowa wymiany handlowej Podlasia odznacza się wysokim stopniem koncentracji. W eksporcie dominują artykuły spożywcze (głównie mleczarskie) i maszyny i urządzenia. Koncentracja produktowa w eksporcie oznacza z jednej strony pozytywne 11 Koniunktura w Rosji niech trwa, Puls Biznesu, 20 marca 2013, s

12 zjawisko specjalizacji, z drugiej jednak w sytuacji mniejszego popytu zagranicznego na określone towary oznaczać może znaczący spadek sprzedaży ich producentów. Stopień koncentracji produktowej w imporcie Podlasia jest jeszcze wyższy, niż w przypadku eksportu. Prawie połowa importu województwa w 2011 r. dotyczyła surowców naturalnych. Struktura geograficzna wymiany handlowej Podlasia wyróżnia na tle kraju i innych województw Polski Wschodniej. Podlasie jest najmniej zależnym od rynków UE regionem kraju. W jego przypadku peryferyjność, rozumiana jako oddalenie geograficzne od regionów centralnych, przekłada się w znaczącym stopniu na intensyfikację wymiany handlowej z sąsiadami. Okresowy (do 2009 r.) wzrost znaczenia krajów byłego ZSRR w eksporcie województw Polski Wschodniej prawdopodobnie wynikał z wykorzystania tych rynków jako swoistego poligonu doświadczalnego, na którym producenci mogli sprawdzać jakość towarów oraz uczyć się metod marketingowych, by zdobytą tam praktykę później wykorzystać w ekspansji eksportowej do UE i innych krajów wysoko rozwiniętych. Od 2010 r. rozpoczął się spadek znaczenia rynków b. ZSRR w eksporcie Polski Wschodniej, co może wynikać z faktu, iż zdobyte doświadczenia procentują w postaci wzrostu eksportu na rynki UE. Mając na względzie przeprowadzoną analizę, należy podkreślić iż nie ma jednoznacznej odpowiedzi na sformułowane we wstępie pytanie. Wymiana handlowa z zagranicą odgrywa ważną rolę w gospodarce województwa podlaskiego, ma przy tym także ogromną przestrzeń dla rozwoju, stąd w ocenie autorów jest raczej potencjalnym czynnikiem rozwoju gospodarczego, co niewątpliwie niesie ze sobą pewien ładunek optymizmu. Istnieją możliwości uruchomienia tego potencjału, ponieważ na Podlasiu są branże i przedsiębiorstwa gdzie wymiana z zagranicą jest czynnikiem rzeczywistym rozwoju. Literatura 1. Bliskość przyciąga, trudności ograniczają, Kurier Poranny, 10 lutego 2006 [ data dostępu ]. 2. Grabowiecki J., Struktura geograficzna wymiany handlowej województwa podlaskiego, [w:] Grabowiecki J. (red.), Wymiana handlowa województwa podlaskiego po akcesji do Unii Europejskiej, Wydawnictwo BFKK, Białystok GUS, Rocznik statystyczny województw 2012, Warszawa 2012, wersja elektroniczna [ data dostępu ]. 4. Grosse T.G., Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, 1(27)/ Koniunktura w Rosji niech trwa, Puls Biznesu, 20 marca Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia Rozwoju Polski Wschodniej do 2020 r., Warszawa 2008, [ Documents/Strategia_PW_dokument_pol_kompr.pdf, data dostępu ]. 7. Podlaska Złota Setka - zestawienie największych firm woj. Podlaskiego, Kurier Poranny 17 października 2012, [ data dostępu ]. 8. Podlaskie i Białoruś nasze sąsiedzkie sprawy, Podlaskie Wiadomości gospodarcze, Luty

13 9. M. Proniewski, Rozwój regionów peryferyjnych Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2013, s Wilkin J., Peryferyjność i marginalizacja w świetle nowych teorii rozwoju (nowa geografia ekonomiczna, teoria wzrostu endogennego, instytucjonalizm), w: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. A. Bołtromiuk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok Współpraca gospodarcza z Polską, [ Wspolpraca_gospodarcza_z_Polska.html, data dostępu ]. 13