SPIS TREŒCI EUROPA I POLSKA W XVI WIEKU

Transkrypt

1 SPIS TREŒCI EUROPA I POLSKA W XVI WIEKU Czas wielkich wypraw i odkryæ geograficznych Renesans we W³oszech i w innych krajach europejskich Reformacja i kontrreformacja Gospodarka europejska w XVI w Pocz¹tki demokracji szlacheckiej w Polsce Rozwój gospodarczy Rzeczypospolitej w XVI wieku Powstanie folwarku szlacheckiego Miasta i rzemios³o w Polsce Ostateczna likwidacja pañstwa zakonnego Ruch egzekucyjny Unia lubelska Pierwsze wolne elekcje Elekcja Henryka Walezego Elekcja Stefana Batorego ( ) Wojna z Rosj¹ Kultura odrodzenia w Polsce Reformacja i kontrreformacja w Polsce EUROPA I POLSKA W XVII WIEKU Rz¹dy absolutne we Francji w XVII wieku Monarchia parlamentarna w Anglii Rzeczpospolita w XVII wieku Królowie z dynastii Wazów Wojny ze Szwecj¹ Unia brzeska Wojny z Rosj¹ Wojny z Turcj¹ Powstanie kozackie Potop szwedzki Jan III Sobieski i wojny z Turcj¹ w 2. po³owie XVII wieku Barok w Polsce ŒWIAT I POLSKA W XVIII WIEKU Rosja

2 Wojna pó³nocna Prusy Austria Rewolucja przemys³owa w Anglii Oœwiecenie Wojna o niepodleg³oœæ Stanów Zjednoczonych Wielka Rewolucja Francuska Czasy saskie w Polsce August II Mocny August III Sas Próby naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich Panowanie Stanis³awa Augusta Poniatowskiego Elekcja pod nadzorem wojsk rosyjskich Konfederacja barska I rozbiór Rzeczypospolitej Przemiany gospodarcze, spo³eczne i kulturalne za panowania Stanis³awa Augusta Poniatowskiego Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja Wojna z Rosj¹ w obronie konstytucji II rozbiór Rzeczypospolitej Powstanie koœciuszkowskie III rozbiór Rzeczypospolitej EUROPA I ZIEMIE POLSKIE W XIX WIEKU Okres napoleoñski Kongres wiedeñski Œwiête Przymierze Wiosna Ludów w Europie Francja Pó³wysep Apeniñski Niemcy Cesarstwo austriackie Przemiany spo³eczne i gospodarcze w 1 po³owie XIX wieku w Europie Napoleon a sprawa polska Ksiêstwo Warszawskie Królestwo Polskie Powstanie listopadowe

3 Noc Listopadowa Wojna z Rosj¹ w 1831 r Wielka Emigracja Powstanie krakowskie Wiosna Ludów na ziemiach polskich Zabór pruski Zabór austriacki Galicja Powstanie styczniowe Zaborcy wobec spo³eczeñstwa polskiego po klêsce powstania Zabór rosyjski Zabór pruski Zabór austriacki W obronie mowy i ziemi ojczystej Twórcy nauki i kultury polskiej w okresie niewoli EUROPA I ŒWIAT NA PRZE OMIE XIX I XX WIEKU Przemiany polityczne i spo³eczno-gospodarcze Zjednoczenie W³och Zjednoczenie Niemiec Przewrót w technice i gospodarce œwiatowej na prze³omie XIX i XX wieku Rozwój nauki Kolonializm Powstanie nowoczesnych ruchów politycznych Organizacja pañstwa Powstanie partii politycznych Przemiany gospodarcze na ziemiach polskich na prze³omie XIX i XX wieku Partie i stronnictwa polityczne na ziemiach polskich Partie robotnicze Pocz¹tki ruchu ludowego Powstanie obozu narodowego Wydarzenia rewolucyjne lat w Rosji i na ziemiach polskich Rewolucja w Rosji Rewolucja na ziemiach polskich S³owniczek terminów z historii

4 CZAS WIELKICH WYPRAW I ODKRYÆ GEOGRAFICZNYCH Najbardziej na zachód wysuniêt¹ czêœci¹ Europy jest Pó³wysep Iberyjski. W VIII wieku Pó³wysep Iberyjski opanowali Arabowie. W wyniku prowadzonych z nimi d³ugoletnich wojen ukszta³towa³y siê w tej czêœci œwiata dwa nowe pañstwa: Portugalia i Hiszpania. Portugalia jako jednolite pañstwo istnia³a ju w XII wieku. W pozosta³ej czêœci pó³wyspu pojawi³o siê wiele mniejszych i wiêkszych pañstw, z których najsilniejszymi w XV wieku by³y Kastylia i Aragonia. Ich zjednoczenie na prze³omie XV i XVI wieku da³o pocz¹tek królestwu Hiszpanii. U schy³ku œredniowiecza zachwia³a siê struktura spo³eczna oparta na systemie lennym. Przyczyny kryzysu to: epidemia d umy, czarna œmieræ, która przesz³a przez Europê w po³owie XIV w., brak ludzi do uprawy roli, spadek dochodów rycerstwa yj¹cego z pracy ch³opów, uniezale nienie siê czêœci ch³opów, którzy zamieszkali w miastach. W wyniku tych wydarzeñ w³aœciciele ziemscy stopniowo zwalniali ch³opów z pañszczyzny i sk³adania danin. Wprowadzono czynsz, czyli z góry ustalon¹ nale noœæ za u ytkowanie ziemi w pieni¹dzach lub naturze. Koœció³, który by³ podpor¹ systemu feudalnego, zacz¹³ traciæ autorytet. Przyczyni³y siê do tego: bezsilnoœæ wobec zarazy, zepsucie moralne czêœci kleru oraz fakt, e Koœció³, który sam posiada³ du e maj¹tki feudalne, nie wykazywa³ zainteresowania po³o eniem warstw ubogich, nie d¹ y³ do zmian. Niektóre miasta uwolni³y siê od zale noœci feudalnych sta³y siê niezale ne. Powsta³y republiki miejskie: Wenecja, Genua. Nast¹pi³ rozkwit rzemios³a i handlu. Upowszechni³a siê gospodarka pieniê na (pieni¹dz sta³ siê miernikiem wartoœci towaru). Wzros³o znaczenie kupców, którzy stawali siê bogatsi od monarchów. Szybko bogaci³y siê ca³e miasta i kraje europejskie, szczególnie te, przez które przebiega³y wa ne szlaki handlowe. Niezwykle wa n¹ spraw¹ by³a wówczas wymiana handlowa miêdzy Europ¹ a Azj¹. Z Indii sprowadzano wiele cennych towarów, które by³y nieosi¹galne w Europie. Dotyczy³o to przede wszystkim ró nego rodzaju przypraw oraz tkanin. Kiedy na pograniczu obydwu kontynentów wyros³o potê ne pañstwo tureckie, droga do Indii sta³a siê dla kupców bardzo trudna i niebezpiecz- 9

5 Obcy i polscy mistrzowie polskiego renesansu Imiê i nazwisko twórcy Franciszek Florentczyk Bartolomeo Berrecci Jan Maria Padovano Hans Dürer Stanis³aw Samostrzelni k Miko³aj Gomó³ka Biernat z Lublina Miko³aj Rej Jan Kochanowski Lata ycia, narodowoœæ? 1506 W³och, od 1502 r. w Polsce W³och, od 1516 r. w Polsce W³och Niemiec od 1527 r. w Polsce Polak Polak Polak Polak Polak Dziedzina nauki lub sztuki architekt architekt, rzeÿbiarz rzeÿbiarz, architekt malarz malarz muzyk i kompozytor pisarz i t³umacz poeta i prozaik poeta Najwa niejsze dzie³a Nisza nagrobka Jana Olbrachta w wawelskiej katedrze. Przebudowa zamku królewskiego na Wawelu. Prace przy przebudowie zamku królewskiego na Wawelu. Budowa kaplicy Zygmuntowskiej. Prace przy odbudowie po po arze krakowskich Sukiennic. Nagrobki biskupów w katedrze wawelskiej: P. Gamrata, S. Maciejowskiego, P. Tomickiego. Malowid³a œcienne wykonane w komnatach zamku wawelskiego. Freski w klasztorze Cystersów w Mogile. Ilustracje modlitewników dla Zygmunta I i Bony. Portret biskupa Tomickiego w kru - gankach klasztoru Franciszkanów. Melodie na Psa³terz Polski przez Miko³aja Gomó³kê uczynione Zbiór bajek ywot Ezopa Fryga Modlitewnik Raj duszny Krótka rozprawa miêdzy Panem, Wójtem a Plebanem Wizerunek w³asny ywota cz³owieka poczciwego Hymn: Czego chcesz od nas, Panie... Pieœni Odprawa pos³ów greckich Pieœñ œwiêtojañska o sobótce Treny 35

6 KRZY ÓWKA NR 1 1. hiszpañskie i portugalskie podboje w Ameryce po 1492 r. 2. inaczej bracia polscy 3. zak³ad, w którym istnia³ podzia³ pracy, a produkcjê wykonywano rêcznie 4. portugalski eglarz i podró nik, w 1519 r. wyruszy³ na wyprawê dooko³a œwiata 5. kwota z dochodów królewskich przeznaczona na wojsko 6. autor Utopii 7. miasto, w którym w latach odbywa³ siê sobór 8. wybitny polski kompozytor renesansowy 9. kanclerz wielki koronny, hetman wielki koronny, wspó³twórca polityki polskiej za panowania Batorego Has³o: sprawowa³ w³adzê w Polsce w okresie bezkrólewia 39

7 BAROK W POLSCE S³owo barok wywodzi siê od hiszpañskiego barrueco, co oznacza per³ê o nieregularnym kszta³cie. Natomiast w³oskie barocco znaczy tyle co dziwaczny. Barok okres w kulturze i styl w sztuce, który ukszta³towa³ siê miêdzy koñcem XVI a pocz¹tkiem XVIII wieku. Podobnie jak w przypadku renesansu, równie pocz¹tków baroku mo - na siê doszukaæ na Pó³wyspie Apeniñskim. Z krajów w³oskich barok rozprzestrzeni³ siê na znaczn¹ czêœæ Europy i bêd¹c¹ pod wp³ywami hiszpañskimi czêœæ Ameryki. Rozpowszechnianie barokowej mody zawdziêcza siê przede wszystkim kontrreformacyjnym decyzjom soboru trydenckiego i dzia³alnoœci zakonu jezuitów. To w³aœnie z inicjatywy tego zgromadzenia zakonnego czyniono nieustanne starania, aby ró nym dziedzinom sztuki nadawaæ religijne funkcje propagandowe w celu utwierdzania ludzi w wierze katolickiej. Za wzorcowe dzie³o architektoniczne dla stylu barokowego wielu historyków sztuki uznaje koœció³ jezuitów Il Gesú (czyt. il d ezu) wybudowany w drugiej po³owie XVI wieku w Rzymie. Sta³ siê on wzorem do naœladowania dla budowniczych wiêkszoœci koœcio³ów w ówczesnym katolickim œwiecie. Barokowe koœcio³y to budowle okaza³e, o niezwykle oryginalnych i urozmaiconych kszta³tach. Ich elewacje, czyli œciany zewnêtrzne s¹ bogato zdobione kolumnami, gzymsami, p³askorzeÿbami. Od góry zwieñczaj¹ je charakterystyczne dla tego stylu wie e lub kopu³y. Wnêtrza tego typu œwi¹tyñ s¹ dobrze oœwietlone i mieni¹ siê od ró nego rodzaju dekoracji. Zdobi¹ je rzeÿby, malowid³a œcienne, obrazy, sztukaterie, kolumny, gzymsy, p³askorzeÿby. Bogactwo i przepych podkreœla zazwyczaj du a iloœæ z³oceñ, widocznych zw³aszcza w o³tarzach g³ównych i bocznych. Wszystko to, ogl¹dane przy donoœnych dÿwiêkach nagminnie wtedy instalowanych w koœcio³ach organów, musia³o robiæ na wiernych wra enie. Piêkno pomieszane z ogromem i bogactwem mia³o zadziwiaæ, olœniewaæ, onieœmielaæ i pokazywaæ potêgê Koœcio³a. Obok architektury w baroku rozkwita³y równie takie dziedziny sztuki, jak literatura i opera. Wybitnym twórc¹ francuskiego baroku by³ dramatopisarz Jean Racine (czyt. rasin), a za twórcê opery uwa a siê W³ocha Claudio Monteverdiego. 56

8 OKRES NAPOLEOÑSKI Wydarzenia rewolucyjne we Francji umo liwi³y zrobienie wielkiej kariery politycznej wielu wybitnym ludziom, którzy dziêki wprowadzonej zasadzie równoœci wszystkich wobec prawa mogli osi¹gaæ niezale nie od pochodzenia nawet najwy sze stanowiska pañstwowe. Takim cz³owiekiem by³ Napoleon Bonaparte. Urodzi³ siê w 1769 roku na wyspie Korsyce w rodzinie adwokata. Ukoñczy³ szko³ê wojskow¹. Maj¹c dwadzieœcia lat bra³ udzia³ w walkach na Korsyce. W 1793 roku wst¹pi³ do francuskiej armii rewolucyjnej. Wykaza³ siê niebywa³ymi zdolnoœciami wojskowymi i w wieku zaledwie 24 lat awansowa³ do stopnia genera³a. Szczególnie ws³awi³ siê przy szturmowaniu zajêtego przez Anglików Tulonu. Bêd¹c zwolennikiem jakobinów, mia³ po ich odsuniêciu od w³adzy spore k³opoty. Zosta³ wydalony z wojska i aresztowany. W 1795 roku móg³ ju jednak powróciæ do armii. Powierzono mu dowództwo nad wojskami wewnêtrznymi. W 1796 roku dowodzi³ armi¹ francusk¹ walcz¹c¹ z Austriakami we W³oszech. Pod jego komend¹ wojska austriackie szybko zosta³y pokonane. Dziêki temu Francja odzyska³a wp³ywy w znacznej czêœci Pó³wyspu Apeniñskiego. W 1798 roku Napoleon uczestniczy³ we francuskiej wyprawie do Egiptu, eby tam walczyæ z Anglikami. Rz¹dy Dyrektoriatu budzi³y powszechne niezadowolenie z powodu: kryzysu gospodarczego, postêpuj¹cego ubo enia spo³eczeñstwa, wprowadzania nowych podatków (np. od drzwi i okien), niepowodzenia na froncie, przyst¹pienia Rosji do koalicji antyfrancuskiej. W tej sytuacji, licz¹c na swoj¹ popularnoœæ i wiernoœæ o³nierzy, 9 listopada 1799 r. Napoleon dokona³ zamachu stanu. Obali³ Dyrektoriat i zaprowadzi³ nowe rz¹dy. Na czele pañstwa sta³ trzyosobowy Konsulat, w którym Napoleon jako pierwszy konsul sprawowa³ dyktatorsk¹ w³adzê. Po odniesionych zwyciêstwach nad Austri¹ w latach mianowano go w 1802 roku konsulem do ywotnim. W 1804 roku Napoleon Bonaparte koronowa³ siê na cesarza Francuzów. By³ cz³owiekiem wojny. W czasie jego rz¹dów zorganizowano wielk¹ armiê, któr¹ on osobiœcie poprowadzi³ w 1805 roku przeciwko Austrii. Znaczna czêœæ armii austriackiej podda³a siê w wyniku bitwy pod Ulm 20 X 1805 roku. 101

9 ZABÓR AUSTRIACKI GALICJA 17 marca 1848 roku odby³a siê wielka antyaustriacka manifestacja w Krakowie. W mieœcie zosta³ powo³any Komitet Narodowy. Polacy wysunêli ¹dania wolnoœci s³owa, uw³aszczenia ch³opów oraz spolszczenia szkó³ i urzêdów. Gubernator Franciszek Stadion chcia³ powstrzymaæ ch³opów od udzia³u w rewolucji i nie czekaj¹c na decyzjê cesarza 22 kwietnia og³osi³ uw³aszczenie oraz zniesienie pañszczyzny. Na skutek tego ch³opi nie poparli polskich d¹ eñ do niepodleg³oœci. W³adze austriackie przyst¹pi³y do st³umienia polskiego ruchu. Wydarzenia w latach odegra³y ogromn¹ rolê w dziejach Europy. Zapocz¹tkowa³y gruntownie zmiany polityczne i spo³eczne, nast¹pi³o rozbudzenie œwiadomoœci narodowej ludów bêd¹cych pod obcym panowaniem (np. Wêgrzy, Czesi). Budowa w³asnego pañstwa sta³a siê celem, do którego wytrwale d¹ yli. W³adcy nie mogli cofn¹æ przemian dokonuj¹cych siê na wsi. Ch³opi w wielu krajach zaczêli braæ udzia³ w yciu politycznym (we Francji uzyskali prawa wyborcze). Rozpocz¹³ siê proces budowy nowoczesnych pañstw i spo³eczeñstw wspó³czesnej Europy. POWSTANIE STYCZNIOWE Po upadku powstania listopadowego przez 20 lat w Królestwie Polskim obowi¹zywa³ stan wojenny, co oznacza³o m.in. zakaz wolnego zrzeszania siê. Zosta³ on zniesiony w okresie wojny Rosji z Turcj¹ ( , tzw. wojna krymska), og³oszono te amnestiê, z Syberii i carskich wiêzieñ do domu po latach zes³ania wróci³o wielu Polaków. Wojna krymska ujawni³a s³aboœæ militarn¹ i gospodarcz¹ Rosji i zakoñczy³a siê jej klêsk¹. Turcjê wspomaga³y Anglia i Francja, które nie chcia³y dopuœciæ do wzmocnienia Rosji na Ba³kanach i nad Morzem Œródziemnym. Polacy mieli nadziejê wykorzystaæ moment os³abienia Rosji, d¹ ¹c do wymuszenia ustêpstw na rzecz przywrócenia dawnych swobód. Ch³opi oczekiwali zniesienia pañszczyzny i uw³aszczenia (w roku 1861 car wyda³ zarz¹dzenie o przekazaniu ziemi ch³opom za odszkodowaniem dla dziedziców, ale dekret ten nie obj¹³ ziem Królestwa Polskiego). W Rosji, po przegranej wojnie, przeprowadzono szereg reform, maj¹cych na celu wzmocniæ pañstwo carów. W Królestwie liczono na zmianê polityki nowego cara, Aleksandra II, w stosunku do Polaków. Niestety, car po przyjeÿdzie do Warszawy nie zapowiedzia³ adnych zmian: Szczêœcie 127

10 wasze mówi³ car zamyka siê tylko w zupe³nym zespoleniu z Rosj¹. adnych marzeñ, panowie!. Wiarê w zmianê po³o enia Polaków budzi³y wieœci o wywalczeniu przez W³ochy niepodleg³oœci i zjednoczeniu, po pokonaniu wojsk austriackich przy pomocy Francji. Wielu Polaków spodziewa³o siê pomocy Francji w momencie rozpoczêcia walki z carem. Czy wiesz, e... Oczekiwania Polaków i nastroje niezadowolenia z polityki carskiej zaczê³y siê wyra aæ w licznych manifestacjach patriotycznych (pochodach ulicznych), organizowanych z okazji rocznic narodowych lub ku czci zas³u onych Polaków. Urz¹dzano je od 1860 roku w Warszawie i innych miastach polskich. Pierwsz¹ manifestacj¹, na której zgromadzi³y siê wielkie t³umy warszawiaków, by³ pogrzeb genera³owej Sowiñskiej, wdowy po bohaterskim obroñcy Woli gen. Józefie Sowiñskim. Po raz pierwszy od 30 lat publicznie œpiewano w Warszawie polskie pieœni patriotyczne i niesiono narodowe sztandary. Uczczono tak e 30 rocznicê wybuchu powstania listopadowego i bitwy pod Olszynk¹ Grochowsk¹, bior¹c udzia³ w mszach, procesjach religijnych. W³adze odpowiedzia³y na te pokojowe pochody represjami, dopuszczaj¹c do zabijania przez carskie wojsko uczestników demonstracji. W Królestwie wprowadzono ponownie stan wojenny, wielu Polaków aresztowano, zamykano koœcio³y, aby uchroniæ je przed profanacj¹ (zhañbieniem) przez wojska rosyjskie. Formy walki w Królestwie Polskim w latach 60. XIX wieku: pokojowe manifestacje uliczne, drukowanie tajnych ulotek i odezw, tworzenie organizacji spiskowych w celu przygotowania powstania narodowego, obchody rocznicowe wa nych wydarzeñ, po³¹czone z uczestnictwem w nabo eñstwach, noszenie na ubraniach oznak a³oby narodowej. Aby uspokoiæ gro ¹ce wybuchem nowego powstania nastroje spo³eczeñstwa polskiego, car zgodzi³ siê na pewne ustêpstwa, które mia³ wprowadziæ Aleksander Wielopolski. W tym celu car powierzy³ mu stanowisko naczelnika Rz¹du Cywilnego w Królestwie. Aleksander Wielopolski by³ zwolennikiem wspó³pracy Polaków z carsk¹ Rosj¹, widz¹c w tym szansê na przeprowadzenie reform i przywrócenie autonomii. Doprowadzi³ do zreformowania i polonizacji (wprowadzenie jêzyka polskiego) szkolnictwa, za³o y³ Szko³ê G³ówn¹, przywróci³ samorz¹d w Królestwie. Opracowa³ warunki zniesienia pañszczyzny (wysokie oczynszowanie), zadba³ o równouprawnienie ydów (w³adze carskie odmawia³y ydom nawet 128

11 praw obywatelskich). Spo³eczeñstwo polskie nie darzy³o sympati¹ Wielopolskiego, oskar aj¹c go nawet o zdradê interesów narodowych (przeciwnik ideologii powstañczej). Przed spo³eczeñstwem w Królestwie zarysowa³y siê dwie drogi dojœcia do niezale noœci: walka zbrojna, ugoda z carem, do której zmierza³y dzia³ania Wielopolskiego. Polacy, pragn¹cy zmiany swojego po³o enia w Królestwie Polskim, podzielili siê na dwa rywalizuj¹ce ze sob¹ obozy polityczne: bia³ych, którzy pragnêli autonomii kraju, osi¹gniêtej dzia³aniami legalnymi (pokojowymi), ale odrzucali wspó³pracê z Aleksandrem Wielopolskim; oraz czerwonych, d¹ ¹cych do wywo³ania zbrojnego powstania o niepodleg³oœæ, po³¹czonego z walk¹ o reformy spo³eczne. Obozy polityczne biali czerwoni Program uzyskanie autonomii drog¹ pokojow¹, odroczenie sprawy odzyskania niepodleg³oœci na czas póÿniejszy, przekazanie ziemi ch³opom (ch³op mia³ zap³aciæ dziedzicowi odszkodowanie, bior¹c ziemiê na w³asnoœæ), nadzieje na pomoc Anglii i Francji przygotowanie do powszechnego powstania, obalenie caratu, uw³aszczenie ch³opów (odszkodowanie dla dziedziców mia³ wyp³aciæ skarb pañstwa), liczyli na pomoc i wspó³pracê z innymi narodami Dzia³alnoœæ W Towarzystwie Rolniczym. D¹ enie do ugody z carem za cenê szerokiej autonomii zjazd ziemiañstwa w 1862 r. tworzenie tajnych stowarzyszeñ, rozpisanie podatku narodowego na cele powstania, m.in. na zakup broni, szkolenie wojskowe, agitacja wœród oficerów rosyjskich, organizacja tajnego pañstwa polskiego : tworzenie tajnej administracji, poczty, drukarñ, którymi kierowa³ Komitet Centralny Narodowy, podjêcie taktyki indywidualnego terroru Sk³ad spo³eczny i przywódcy ziemiañstwo, bogata bur uazja, inteligencja (za przywódcê uwa ano A. Zamoyskiego) inteligencja, ziemiañstwo, studenci, rzemieœlnicy, robotnicy warszawscy, Jaros³aw D¹browski Od 1862 wyodrêbnienie siê prawego, umiarkowanego (A. Giller) i lewego rewolucyjno-demokratycznego skrzyd³a (Z. Sierakowski, Z. Padlewski, J. D¹browski). 129

12 Najbardziej rozwiniêt¹ gospodarczo czêœci¹ ziem polskich by³y Górny Œl¹sk i Wielkopolska w zaborze pruskim oraz Zag³êbie D¹browskie i okrêg ³ódzki w zaborze rosyjskim. Przeszkod¹ w rozwoju gospodarczym ziem polskich na prze³omie XIX i XX wieku by³ podzia³ terytorium miêdzy pañstwa zaborcze. Ka dy z trzech regionów Polski dzia³a³ powi¹zany ekonomicznie z organizmem gospodarczym danego pañstwa. Granice celne i ró ne waluty sta³y siê zapor¹ w kszta³towaniu siê polskiego rynku wewnêtrznego. PARTIE I STRONNICTWA POLITYCZNE NA ZIEMIACH POLSKICH PARTIE ROBOTNICZE Rozwój przemys³u w Królestwie Polskim i zmiany w rolnictwie po 1864 r. spowodowa³y wzrost liczby robotników zatrudnionych w fabrykach. Warunki ycia robotników (proletariatu) by³y bardzo trudne. Dzieñ roboczy trwa³ kilkanaœcie godzin, a wynagrodzenie za ciê k¹ pracê z trudem wystarcza³o na skromne wy ywienie. Robotnicy walczyli o poprawê swego bytu, organizuj¹c strajki. Koñczy- ³y siê one zazwyczaj interwencj¹ policji i wojska, aresztowaniem i zwalnianiem z pracy uczestników strajków. Robotnicy zaczêli wiêc tworzyæ organizacje. W Królestwie zainteresowanie spraw¹ robotnicz¹ by³o zwi¹zane z sytuacj¹ robotników rosyjskich. Wielu Polaków przebywaj¹cych w Rosji zetknê³o siê z ideami socjalistycznymi. Do Warszawy przyby³a z Rosji grupa konspiratorów, a wœród nich Ludwik Waryñski, który pracuj¹c w fabryce Lilpopa w Warszawie rozpocz¹³ dzia³alnoœæ agitacyjn¹ wœród robotników. W ruchu robotniczym na ziemiach polskich mo na wyodrêbniæ dwa nurty: rewolucyjny, komunistyczny przeciwstawianie siê d¹ eniom niepodleg³oœciowym: po zwyciêstwie rewolucji znikn¹ pañstwa i zapanuje braterstwo miêdzy narodami; walka o zdobycie w³adzy drog¹ rewolucji, wprowadzenie dyktatury (czyli jednej w³adzy) proletariatu (partie: Proletariat i SDKPiL Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy); niepodleg³oœciowy, reformistyczny walka o wyzwolenie narodowe i przemiany na drodze pokojowych reform (partia: PPS Polska Partia Socjalistyczna) 155

13 S OWNICZEK TERMINÓW Z HISTORII abolicjonizm XIX-wieczny ruch polityczno-spo³eczny w USA stawiaj¹cy sobie za cel zniesienie niewolnictwa Murzynów, a póÿniej walcz¹cy z dyskryminacj¹ rasow¹ absolutum dominium absolutna w³adza panuj¹cego adres zbiorowe pismo, petycja wystosowana do w³adz akademizm nurt w sztukach plastycznych, który najwiêkszy rozwój osi¹gn¹³ w XVIII i pierwszej po³owie XIX w.; preferowa³ naœladownictwo dzie³ uznanych artystów, przedstawiciele nurtu twierdzili, e korzystanie z doœwiadczeñ mistrzów daje artyœcie dobre podstawy; z czasem jednak akademicy zaczêli wp³ywaæ hamuj¹co na rozwój sztuki antysemityzm wrogoœæ w stosunku do ydów jako narodowych (lub religijnych) grup mniejszoœciowych, czêsto po³¹czona z ró nego rodzaju dyskryminacj¹ (ekonomiczn¹, polityczn¹) autonomia prawo narodu (pañstwa, instytucji itp.) do samodzielnego rozstrzygania i kierowania swoimi wewnêtrznymi sprawami autorytaryzm rz¹dy poœrednie miêdzy absolutyzmem a demokracj¹; w pañstwie autorytarnym jest konstytucja okreœlaj¹ca m.in. zakres swobód obywatelskich, jest parlament uchwalaj¹cy ustawy, ale rz¹d powo³uje i kontroluje jedynie panuj¹cy w³adca barok epoka w kulturze trwaj¹ca w XVII i 1 po³. XVIII wieku, zapocz¹tkowana soborem trydenckim i reformacj¹; jako styl artystyczny barok cechowa³ przepych, dominacja formy nad treœci¹, bogata ornamentyka i zdobnictwo, w literaturze niezwyk³e bogactwo zaskakuj¹cych czytelnika œrodków artystycznych. Sztuka barokowa mia³a olœniewaæ, zachwycaæ bierne prawo wyborcze prawo do kandydowania branka pobór do wojska w carskiej Rosji burszowie ruch studencki w Niemczech opowiadaj¹cy siê za zjednoczeniem pañstwa i likwidacj¹ absolutyzmu bur uazja grupa spo³eczna, która dysponuje kapita³em czynne prawo wyborcze prawo do g³osowania w wyborach deflacja zmniejszenie iloœci pieniêdzy w obiegu, co prowadzi do wzrostu poda- y, a w konsekwencji do spadku cen i zatrudnienia dekabryœci grupa szlacheckich rewolucjonistów rosyjskich wystêpuj¹ca przeciwko samow³adztwu cara, d¹ ¹ca do przekszta³cenia Rosji w pañstwo konstytucyjne dekret akt prawny o mocy ustawy, ale nie wydany przez parlament, lecz przez inny uprawniony do tego organ w³adzy demokracja szlachecka forma monarchii, która ukszta³towa³a siê w Polsce w XVI w., polegaj¹ca na wspó³rz¹dzeniu w pañstwie szlachty i króla 163