SPRAWOZDANIE AGN I E SZKA ŁAD A RESPEKTOWANIE POLSKIEGO KONKORDATU ANALIZA STANU OBECNEGO I PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ SPRAWOZDANIE Z SEMINARIUM

Transkrypt

1 SPRAWOZDANIE AGN I E SZKA ŁAD A RESPEKTOWANIE POLSKIEGO KONKORDATU ANALIZA STANU OBECNEGO I PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ SPRAWOZDANIE Z SEMINARIUM

2 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH PROGRAM DEMOKRACJI I SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO Raport powstał w ramach projektu Obywatel Religia Państwo. Rola i miejsce kościołów i związków wyznaniowych w polskim życiu publicznym finansowanego przez Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe. Autorka sprawozdania: Marta Gałązka Koordynator projektu: Filip Pazderski Wydawca: Instytut Spraw Publicznych Ul. Szpitalna 5 lok Warszawa tel: (48 22) fax: (48 22) e mail: isp@isp.org.pl

3 Seminarium Respektowanie polskiego Konkordatu analiza stanu obecnego i perspektywy na przyszłość odbyło się 15 lutego 2013 roku w siedzibie Instytutu Spraw Publicznych. Spotkanie otworzył dr Jacek Kucharczyk, prezes Instytutu Spraw Publicznych. Punktem wyjścia do dyskusji była ekspertyza dr Pawła Boreckiego Respektowanie polskiego Konkordatu z 1993 roku wybrane problemy 1. Najważniejsze wnioski raportu zostały skomentowane przez profesora Tadeusza Zielińskiego z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. Eksperci zwrócili uwagę na główne problemy związane z relacjami pomiędzy państwem a Kościołem katolickim. Po krótkich prezentacjach, rozpoczęła się dyskusja, którą moderowała Lidia Kołucka Żuk z Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe. Seminarium odbyło się w ramach projektu Obywatel Religia Państwo. Dr Jacek Kucharczyk podkreślił, że celem dyskusji jest analiza związków między państwem a Kościołem katolickim w kontekście zapisów konstytucyjnych, wpływania na kształt debaty publicznej czy też pozycji Kościoła w systemie oświaty. Było to pierwsze seminarium rozpoczynające cykl debat dotyczące państwa i Kościołów w Polsce. Respektowanie polskiego Konkordatu Dr Paweł Borecki przedstawił najważniejsze założenia swojej ekspertyzy. Zauważył, że Konkordat jest umową międzynarodową o wysokiej pozycji w systemie źródeł prawa. Polski Konkordat jest pierwszym zawartym z państwem postkomunistycznym. Reguluje on relacje między państwem a Kościołem katolickim w Polsce 2. Jest to jednak umowa otwarta, która stanowi podstawę do dalszych ustaleń, między innymi związanych ze sprawami majątkowymi. Przy jego interpretacji należy uwzględnić także jednostronną, ale przygotowaną w porozumieniu ze Stolicą Apostolską, Deklarację Rządu RP z 15 kwietnia 1997 roku. Dodał, że jest to jedyny współczesny Konkordat uzupełniony tego typu dokumentem. Dr Paweł Borecki podkreślił, że pojawia się coraz więcej zjawisk świadczących o tym, że Konkordat jest naruszany lub czasem wręcz otwarcie łamany. Za przykłady podał 1 P. Borecki, Respektowanie polskiego Konkordatu z 1993 roku wybrane problemy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U nr 51 poz. 318).

4 ustanowienie jako dnia wolnego od pracy święta Trzech Króli oraz ingerencje władz państwowych w obsadę godności Arcybiskupa Warszawskiego na przełomie 2006 i 2007 roku. Według dr. Boreckiego znaczącym błędem jest obowiązywanie Statutu ordynariatu polowego Wojska Polskiego z 1991 roku, który nie został dostosowany do art. 16 Konkordatu 3. Nie ustanowiono także opracowanych przez władze państwowe i Konferencję Episkopatu Polski zasad udostępniania zabytków znajdujących się w posiadaniu Kościoła. Dużym problemem jest również podpisanie wielu dokumentów pomiędzy stroną kościelną a rządową. Wśród nich można wymienić porozumienie między Ministerstwem Edukacji Narodowej a Konferencją Episkopatu Polski (KEP) dotyczące kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii bądź umowa między Rządem RP a KEP dotycząca statusu prawnego wyższych szkół kościelnych. Są to dokumenty, które faktycznie obowiązują, mimo że Konstytucja nie przewiduje, aby tego rodzaju porozumienia były źródłami prawa powszechnie obowiązującego. Konkordat okazał się nieudaną próbą wprowadzenia w Polsce przyjaznego rozdziału państwa i Kościoła katolickiego zgodnie z duchem Soboru Watykańskiego II. Jest on respektowany jedynie połowicznie i winę za taki stan rzeczy ponosi zarówno strona kościelna jak i państwowa uważa dr Paweł Borecki. Podczas seminarium eksperci zwrócili uwagę na szereg problemów w relacjach między państwem a Kościołem katolickim, związanych między innymi z zasadą niezależności i autonomii, lekcjami religii w szkołach, małżeństwami konkordatowymi, finansami Kościoła oraz skutkami obowiązywania Konkordatu dla osób niewierzących. Czy Konkordat jest potrzebny? Jednym z poruszonych tematów była kwestia zasadności istnienia Konkordatu w Polsce. Dr Paweł Borecki uważa, że państwu polskiemu Konkordat nie jest potrzebny. Zaznacza, że ratyfikacja tej umowy miała sens w odmiennych warunkach politycznych, gdy dyskutowano nad przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Wyraził obawę, że gdyby nie obowiązujący Konkordat, Kościół w Polsce mógłby wezwać wiernych do sprzeciwu wobec 3 Art. 16 Konkordatu nie przesądza, że kapelani mają być funkcjonariuszami sił zbrojnych, Zob.: P. Borecki, Respektowanie polskiego Konkordatu z 1993 roku wybrane problemy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 37.

5 akcesji Polski do Unii. Według niego Konkordat nie jest potrzebny także polskim katolikom, gdyż siłą polskiego katolicyzmu jest jego masowość i żywotność. Podkreślił, że Konkordat jest szczególnie istotny dla Kościoła katolickiego jako instytucji, gdyż umożliwia mu różne formy obecności w życiu publicznym. Z tymi stwierdzeniami nie zgodził się profesor Tadeusz Zieliński. Uważa on, że choć obowiązujący Konkordat nie jest idealny to jednak sam reżim konkordatowy jest on jak najbardziej potrzebny. Podkreślił, że w takiej umowie powinna być jednak jasno wyartykułowana zasady równouprawnienia wyznań oraz poszanowania praw osób niewierzących. Podobnego zdania był dr. Paweł Sobczyk. Zaznaczył, że jest zwolennikiem Konkordatu jako instrumentu regulacji między państwem a Kościołem katolickim, jednak warto rozpocząć rozmowy nad zmianą tego dokumentu. Danuta Waniek podkreśliła, że tematyka relacji między państwem a Kościołem katolickim nie jest często poruszana przez naukowców. Wyraziła swoje zaniepokojenie nie tylko protestami, które miały miejsce na Krakowskim Przedmieściu, ale także faktem, że o miejscu pochówku Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego nie decydowało państwo, a hierarchowie kościelni. Takie sytuacje potwierdzają, że Konkordat powinien być zmieniony. Profesor Tadeusz Zieliński dodał również, że rewizji powinno ulec nie tyle prawo wyznaniowe co prawo dotyczące kwestii światopoglądowych, gdyż prawo wyznaniowe dotyczy wspólnot religijnych, co nie obejmuje osób niewierzących, nieutożsamiających się z żadną religią. Zasada niezależności i autonomii państwa oraz Kościoła katolickiego Istotnym wątkiem w dyskusji okazała się zasada niezależności i autonomii państwa oraz Kościoła katolickiego. Profesor Tadeusz Zieliński zauważył, że formuła dotycząca niezależności i autonomii zapisana w Konkordacie jest niejasna i nieprecyzyjna oraz utrudnia jednoznaczną interpretację. Dodał jednak, że nie należy blokować udziału Kościoła w dyskusji publicznej, gdyż wspólnoty religijne są także wspólnotami obywatelskimi i mają prawo artykułować swoje dążenia i przedstawiać swoje stanowisko w ważnych dla nich kwestiach. Jednocześnie hierarchowie kościelni nie powinni wypowiadać się sprawach politycznych. Jeżeli jednak to robią, stają się jedną z opcji politycznych, co może się wiązać z negatywnym postrzeganiem Kościoła przez społeczeństwo. Dr Paweł Borecki uważa, że Kościół ma pełne

6 prawo do tego, aby przedstawić swoją naukę społeczną oraz oceniać wydarzenia w życiu publicznym, jednak istnieje pewna granica. Przekroczeniem granicy autonomii państwa i kościoła jest próba wpływu na konkretne decyzje. Inną sprawą jest udział w debacie publicznej, a inną lobbowanie w konkretnej kwestii stwierdza dr Paweł Borecki. Swoje stanowisko w sprawie rozumienia zasady niezależności i autonomii przedstawił również Przemysław Florjanowicz Błachut. Uważa on, ze zasada niezależności i autonomii nie może być utożsamiana z obojętnością, lecz z aktywna rolą państwa w kwestiach dotyczących wspólnoty obywateli. Profesor Tadeusz Zieliński zgodził się, że państwo nie może być stronnicze, ale także nie powinno pozostawać obojętne, gdyż jego obowiązkiem jest stanie na straży neutralności światopoglądowej i zabezpieczanie interesów wszystkich obywateli. W wielu sytuacjach państwo jednak nie interweniowało. Podczas dyskusji pojawiła się również opinia, że analizując kwestię niezależności oraz autonomii państwa i Kościoła, należy odgraniczyć model teoretyczny, czyli to co jest zapisane w Konkordacie, od tego jak wygląda praktyka. Poza tym zasada niezależności i autonomii może być różnie interpretowana. Trybunał Konstytucyjny mógłby zająć się zakresem przedmiotowym tej zasady, jednak nie byłoby to zadanie proste. Ważniejsze od konstrukcji prawnych jest polityczna siła Kościoła katolickiego wywiedziona z aktualnej pozycji Kościoła w społeczeństwie. Dopóki poparcie dla Kościoła w Polsce będzie wysokie, dopóty faktycznie będzie on pełnił rolę czynnika politycznego. Problemy z realizacją Konkordatu Podczas seminarium eksperci rozmawiali również na temat skutków Konkordatu dla osób niewierzących oraz dla osób innych wyznań. Poruszono tu między innymi kwestię lekcji religii w szkołach oraz małżeństw konkordatowych. Uczestnicy spotkania uważają, że funkcjonowanie lekcji religii w szkołach wiąże się z wieloma problemami i niesprawiedliwościami. Profesor Tadeusz Zieliński podkreślił, że w Polsce mamy do czynienia z indoktrynacją religijną młodzieży, a takie zjawisko w ogóle nie powinno mieć miejsca. Mateusz Pilich stwierdził, że choć religia i etyka to dwa różne

7 przedmioty, które nie pozostają ze sobą w związku, a jednak zajęcia z etyki funkcjonują jako swego rodzaju dodatek do lekcji religii. Co więcej, lekcje etyki które i tak są rzadkością funkcjonują bez podstawy prawnej. Krzysztof Jabłoński wyraził zadowolenie z faktu, że w szkołach pojawia się coraz więcej lekcji etyki, jednak według niego wciąż jest ich jeszcze za mało. Lidia Kołucka Żuk przypomniała również, że lekcje etyki prowadzą najczęściej katecheci, którzy przeszli specjalistyczne kursy, co skutkuje tym, że zajęcia w dużym stopniu przypominają katechezę. Zdecydowanie lepiej oceniono kwestię małżeństw konkordatowych. Przepisy konkordatowe w sprawach małżeństw są dobre. Niepokojący jest jedynie element dotyczący tego, że sądy kościelne i sądy państwowe powiadamiają się o orzeczeniach w sprawach małżeńskich. Państwo nie powinno przekazywać kościołom i związkom wyznaniowym informacji dotyczących statusów ich obywateli. Mamy do czynienia ze złą praktyką, która powinna zostać zmieniona uważa prof. Tadeusz Zieliński. Znaczne kontrowersje wzbudza zapis dotyczący finansowania Kościoła katolickiego w Polsce. Profesor Tadeusz Zieliński uważa, że Konkordat zajmuje się kwestami finansowymi w sposób wąski, ale fundamentalny. Artykuł 22 Konkordatu reguluje kwestie związane z finansowaniem Kościoła katolickiego w Polsce. Przepis ten zobowiązuje do powołania specjalnej komisji, która zajmie się wszelkimi zmianami. Uważam, że zapis ten zamroził stan stosunków państwo Kościół w aspekcie finansowym oraz że prowadzi on do wielu nieporozumień i nieścisłości powiedział prof. Tadeusz Zieliński. Za przykład podano tu między innymi wystąpienie Kościoła katolickiego o finansowanie Papieskiej Akademii Teologicznej. Podsumowanie Podczas seminarium eksperci zwrócili uwagę na znaczne problemy związane z respektowaniem polskiego Konkordatu. Do najważniejszych zaliczono między innymi kwestię lekcji religii w szkołach, udział Kościoła w debacie publicznej oraz finansowanie Kościoła katolickiego. Wszystkie te kwestie wymagają doprecyzowania. Zauważono, że wiele zapisów w Konkordacie jest zbyt ogólnych, co utrudnia właściwą ich interpretację. Problem ten

8 dotyczy przede wszystkim kwestii autonomii i niezależności państwa i Kościoła katolickiego. Zaznaczono także, że ustalenia zawarte w dokumencie mają konsekwencje dla osób niewierzących bądź wyznających inną religię, co nie powinno mieć miejsca. Powinno to skłonić państwo nie tyle do rewizji prawa wyznaniowego, co prawa dotyczącego kwestii światopoglądowych.