Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski w okresie

Transkrypt

1 2008 Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego Wydział Ekonomiczny Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Integracji Regionalnej Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski w okresie Józef Misala Izabela Młynarzewska Piotr Misztal Elżbieta Siek

2 SPIS TREŚCI Wstęp... 4 I. Zarys teoretycznych podstaw międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej (Józef Misala) Istota problemu Elementy składowe międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Podstawowe współzależności między głównymi elementami międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej Mierniki i metody pomiaru konkurencyjności międzynarodowej II. Kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej Polski w okresie transformacji (Józef Misala, Piotr Misztal, Elżbieta Siek) Wprowadzenie Indeksy swobody ekonomicznej Syntetyczne wskaźniki poziomu stabilizacji makroekonomicznej Miejsce Polski w wybranych rankingach konkurencyjności międzynarodowej III. Międzynarodowa konkurencyjność Polski w sferze handlu (Józef Misala) Udział Polski w wymianie międzynarodowej i jej znaczenie w rozwoju gospodarczym kraju Miejsce Polski w handlu światowym oraz znaczenie handlu zagranicznego w rozwoju gospodarczym Miejsce Polski w międzynarodowych obrotach kapitałem produkcyjnym i ich znaczenie w rozwoju gospodarczym Konkurencyjność Polski w handlu międzynarodowym Unii Europejskiej na tle nowych krajów członkowskich Potencjał gospodarczy i udział w handlu światowym Intensywność i struktura handlu międzygałęziowego Intensywność i struktura handlu wewnątrzgałęziowego IV. Konkurencyjność i pozycja konkurencyjna Polski w handlu z krajami Unii Europejskiej (Józef Misala) Zmiany udziałów krajów Unii Europejskiej w handlu zagranicznym Polski Intensywność oraz struktura handlu międzygałęziowego i wewnątrzgałęziowego Bilans handlowy

3 4. Konkurencyjność Polski w handlu wewnątrzunijnym na tle nowych krajów członkowskich Pozycja konkurencyjna Polski w handlu Unii Europejskiej w 2007 roku V. Atrakcyjność Polski dla mobilnych czynników wytwórczych (Elżbieta Siek, Piotr Misztal) Bezpośrednie przepływy siły roboczej Bezpośrednie przepływy kapitału produkcyjnego VI. Kreacja wiedzy technicznej i bezpośrednie jej przepływy w skali międzynarodowej (Izabela Młynarzewska) Własność patentów i internacjonalizacja działalności naukowo-badawczej Przepływy licencji, patentów i know-how VII. Zdolność dostosowawcza Polski do otoczenia gospodarczego oraz rozwój procesu zbieżności (konwergencji) gospodarczej Polski w stosunku do starych i nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (Józef Misala, Izabela Młynarzewska) Istota zdolności dostosowawczej i podstawowe problemy jej pomiaru Rodzaje zbieżności gospodarczej i sposoby ich empirycznej weryfikacji Zbieżność absolutna Zbieżność warunkowa Zbieżność σ (sigma) Rozwój procesu zbieżności gospodarczej Polski w stosunku do starych i nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej Wyniki weryfikacji hipotezy zbieżności absolutnej β w krajach UE Wyniki weryfikacji hipotezy zbieżności typu σ w krajach UE Podsumowanie i wnioski (Józef Misala) Bibliografia Spis tablic Spis rysunków Aneks statystyczny (Elżbieta Siek)

4 WSTĘP We współczesnej gospodarce światowej kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej bieżącej konkurencyjności gospodarki narodowej poszczególnych krajów są zagadnieniami badawczymi o priorytetowym znaczeniu w każdym z nich. Z taką samą sytuacją mamy również do czynienia w Polsce, w której też realizuje się odpowiednie prace naukowo-badawcze. Głównym celem prezentowanego opracowania jest przedstawienie wyników drugiego etapu badań realizowanych w ramach ogólnego projektu badawczego pracowników Katedry Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Integracji Regionalnej Wydziału Ekonomicznego Politechniki Radomskiej pt. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski. Teoria i praktyka. W opracowaniu przedstawia się zatem po omówieniu w odpowiednim raporcie w 2007 roku odpowiednich rozważań teoretycznych podstawowe efekty przeprowadzonych analiz empirycznych. Temu jest podporządkowany układ poniższych rozważań traktowanych jako część składowa ostatecznego opracowania dotyczącego przedmiotowych zagadnień, którego zakończenie planuje się na grudzień 2009 roku. Prezentowane opracowanie składa się z siedmiu podstawowych części oraz podsumowania i wniosków. W pierwszej części, nawiązując do wyników badań zrealizowanych w poprzednim roku, przedstawia się skrótowo zarys teoretycznych podstaw kształtowania się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej z uwzględnieniem odpowiedniego dorobku krajowego i zagranicznego. W nawiązaniu do odpowiednich rozważań teoretycznych w drugiej części prezentowanego opracowania (cząstkowego raportu) przedstawia się wyniki analizy kształtowania się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej Polski na tle innych krajów rozumianej głównie choć nie tylko jako zdolność konkurencyjna o charakterze systemowym. W tej części chodzi zwłaszcza o analizy porównawcze dotyczące kształtowania się w okresie transformacji w Polsce (przy uwzględnieniu najnowszych wyników odpowiednich badań) stopnia stabilizacji makroekonomicznej, tzw. stopnia swobody ekonomicznej oraz innych determinant międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej. Dwie kolejne części raportu dotyczą kształtowania się międzynarodowej konkurencyjności Polski w sferze handlu odpowiednio ogółem i na tle pozostałych krajów członkow- 4

5 skich rozszerzonej Unii Europejskiej. W tym kontekście, w kolejnych dwu częściach przedstawia się rozwój uczestnictwa Polski w międzynarodowych przepływach podstawowymi czynnikami wytwórczymi. Przedmiotem rozważań w części siódmej są podstawowe problemy dotyczące kształtowania się zdolności dostosowawczej Polski do otoczenia gospodarczego oraz rozwoju procesu zbieżności (konwergencji) ekonomicznej Polski w stosunku do starych i nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Prezentowane opracowanie kończy się podsumowaniem oraz najważniejszymi wnioskami dotyczącymi kształtowania się szeroko rozumianej międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej Polski w okresie transformacji przy uwzględnieniu danych statystycznych aktualnie dostępnych i porównywalnych w skali międzynarodowej. Te dane i bazujące na nich rozważania oraz wiele innych mają służyć przygotowaniu w 2009 roku strategii rozwoju międzynarodowej konkurencyjności Polski do roku Józef Misala 5

6 I. ZARYS TEORETYCZNYCH PODSTAW MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ (JÓZEF MISALA) 1. ISTOTA PROBLEMU Zjawisko konkurowania między sobą różnych plemion, miast-krajów, krajów i ich ugrupowań obserwowano od początków działalności gospodarczej ludzi. Towarzyszył temu rozwój odpowiednich badań o charakterze czysto teoretycznym. Z historycznego punktu widzenia chodziło o poglądy prekursorów ekonomii politycznej, merkantylistów, klasyków, neoklasyków oraz współczesnych ekonomistów, którzy starają się uwzględniać w swoich badaniach skomplikowane realia najnowszego rozwoju gospodarki światowej 1. W dotychczasowym dorobku z zakresu szeroko rozumianej ekonomii politycznej można znaleźć wiele interesujących rozważań dotyczących kształtowania się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki danego kraju, czy też ich grup. Tego typu rozważania znajdują się w szczególności w pracach wielu wybitnych ekonomistów zajmujących się problematyką międzynarodowych stosunków gospodarczych (international economics) i lokalizacji działalności gospodarczej w świecie (location economics). Z wielu różnorodnych względów brakuje jednak dotychczas zwartej i powszechnie akceptowanej teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej określonego kraju (danej gospodarki krajowej), którą to można sobie wyobrazić jako teorię ekonomiczną zawierającą odpowiednie założenia i bazujące na ich podstawie różnorodne wnioski twierdzenia dla tzw. polityków gospodarczych (policy makers). Nie oznacza to jednak wcale, że należy rezygnować z prób mających na celu swego rodzaju przybliżenie się do opracowania zrębów odpowiedniej teorii, której podstawowe twierdzenia byłoby można weryfikować w postaci odpowiednich analiz empirycznych. Przyczyny występowania trudności z wypracowaniem zwartej i powszechnie akceptowanej teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej danego kraju (np. Polski) są różnorodne. Do najważniejszych pomijając na razie złożoność istoty omawianej kategorii ekonomicznej można zaliczyć traktowanie jej przez wielu (m.in. przez P.A.Krugmana notabene najnowszego laureata nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii), jako nie mającej uzasadnienia merytorycznego, brak powszechnie akceptowanej definicji tejże ka- 1 Szerzej na te tematy zob. Misala (2005, 2007a, 2007b) oraz cytowana tam literatura fachowa. 6

7 tegorii i w związku z tym stawianie pod znakiem zapytania sensu rozwoju badań nad odpowiednią problematyką, w tym nad czynnikami determinującymi konkurencyjność międzynarodową sposobami oraz metodami jej pomiaru itd. 2 Tego typu podejścia, jak starano się uzasadnić w innych opracowaniach, nie są uzasadnione ELEMENTY SKŁADOWE MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI Brak powszechnie akceptowanej definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki danego kraju znajduje swoje uzasadnienie w wielu różnorodnych przyczynach. Jedną z nich, jeśli nie najważniejszą, jest jak się wydaje utożsamianie trzech podstawowych pojęć z analizowanego zakresu, a mianowicie: a) międzynarodowej zdolności konkurencyjnej; b) międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto; c) międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. W polskiej literaturze fachowej stosunkowo najbardziej wyraźne odróżnianie od siebie trzech wyżej wymienionych pojęć można znaleźć w pracy J.W.Bossaka i W.Bieńkowskigo (2004). Przedstawiają je w sposób obrazowy. Dla nich (bez dokładnego cytowania): a) międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki narodowej to swego rodzaju siła ognia danego kraju w rywalizacji o korzyści płynące z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy; b) międzynarodowa, bieżąca konkurencyjność gospodarki narodowej to aktualny stan i kierunki zmian siły oraz skuteczności ognia w międzynarodowej rywalizacji o odpowiednie korzyści, w tym zmiany o charakterze jakościowym (np. zmiany struktury zagranicznych obrotów); c) międzynarodowa pozycja konkurencyjna to stan aktualnych udziałów danego kraju w szeroko rozumianych obrotach międzynarodowych tj. w międzynarodowych obrotach produktami (towarami i usługami) oraz w międzynarodowych obrotach podstawowymi czynnikami wytwórczymi tj. siłą roboczą kapitałem i wiedzą techniczną. 2 Por. m.in. Suntum (1986); Krugman (1994); Stierle (1998). 3 Zob. szerzej Misala (2007a, 2007b, 2008a) oraz cytowana tam literatura fachowa. Zob. także Dołęgowski (2002); Bossak, Bieńkowski (2004). 7

8 W prezentowanym opracowaniu wykorzystuje się tego typu podejście. Nawiązuje się przy tym do teoretycznej podbudowy konkurowania w skali międzynarodowej zwanej koncepcją zlokalizowanego konkurowania i konkurencyjności międzynarodowej (Standortwettbewerb), której istotę przedstawia się na rysunku 1. Rysunek 1. Główne elementy globalnego konkurowania w skali narodowej i międzynarodowej zgodnie z koncepcją Standortwettbewerb Konkurowanie instytucjonalne (institutional competition) KRAJ A Rząd i inne naczelne instytucje (np. bank centralny) Przedsiębiorstwa i inne podmioty Konkurowanie w sferze produktów Rząd i inne naczelne instytucje (np. bank centralny) Przedsiębiorstwa i inne podmioty KRAJ B Praca Kapitał Praca Kapitał Konkurowanie w sferze czynników wytwórczych Źródło: Siebert, Klodt (1999); Siebert (2006) oraz własne uzupełnienia. Zgodnie z nazwą, na istotę koncepcji kształtowania zlokalizowanego konkurowania i konkurencyjności składają się trzy elementy. Pierwszy z nich to tzw. konkurowanie instytucjonalne (institutional competition), zaś drugi to tworzenie sprzyjających warunków do napływu do danego kraju (regionu) mobilnych w skali międzynarodowej czynników wytwórczych, zwłaszcza kapitału i wiedzy technicznej, co może wywierać pozytywny wpływ na rozwój gospodarki tego kraju (regionu) poprzez wzrost efektów zastosowania wewnętrznych niemobilnych czynników. Wreszcie trzeci element w przypadku którego chodzi o intensyfikację mechanizmu konkurencji między przedsiębiorstwami danego kraju (regionu) ubiegającego się o wewnętrzne i zewnętrzne mobilne czynniki wytwórcze oraz dążenie w ten sposób do podnoszenia poziomu konkurencyjności, a zatem także w konsekwencji międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej danego kraju. 8

9 W kontekście powyższych rozważań można przedstawić definicje trzech najbardziej interesujących nas pojęć tj. międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto oraz międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki narodowej. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki narodowej danego kraju to jej różnorodne zasoby i atrybuty w walce o korzyści możliwe do osiągnięcia przez podmioty gospodarcze funkcjonujące na terenie tego kraju poprzez aktywne uczestnictwo we współczesnym międzynarodowym podziale pracy. Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto gospodarki narodowej danego kraju to bieżąca zdolność do osiągania przez podmioty funkcjonujące na jego terenie większych i/lub porównywalnych korzyści z tytułu uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy z uzyskiwanymi przez podmioty gospodarcze działające w zbliżonych uwarunkowaniach i zbliżonym otoczeniu gospodarczym wskutek istnienia w tymże kraju mniej lub bardziej sprzyjających wzrostowi produkcyjności wewnętrznych i zagranicznych mobilnych czynników wytwórczych i w związku z tym podwyższeniu szeroko rozumianego dobrobytu rezydentów oraz zapewnieniu stabilnego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego w ujęciu średnio- i długookresowym. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki narodowej danego kraju to rejestrowane w danym momencie czasowym udziały tegoż kraju w międzynarodowych przepływach produktów (towarów i usług) oraz podstawowych czynników wytwórczych rozumiane jako efekty wykorzystywania wtedy zdolności konkurencyjnej i bieżącej konkurencyjności w walce o korzyści z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy. 3. PODSTAWOWE WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY GŁÓWNYMI ELEMENTAMI MIĘDZYNARODOWEJ KONKUREN- CYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ W świetle dotychczasowego dorobku z zakresu teorii wymiany międzynarodowej i teorii lokalizacji działalności gospodarczej w świecie (włącznie z dorobkiem tzw. nowej geografii ekonomicznej) można wyraźnie mówić i pisać o występowaniu określonych zależności i zarazem współzależności między zdefiniowanymi wcześniej subkategoriami tj. między międzynarodową zdolnością konkurencyjną, międzynarodową konkurencyjnością sensu stricto i międzynarodową pozycją konkurencyjną gospodarki narodowej danego kraju A (np. Polski). 9

10 Pierwszą z tych różnorodnych zależności i współzależności traktuje się dalej umownie jako wyjściowy ciąg logiczny (por. rys. 2). Rysunek 2. Wyjściowy ciąg logiczny między kształtowaniem się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto oraz międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danej gospodarki narodowej Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Międzynarodowa pozycja konkurencyjna Czynniki determinujące Źródło: opracowanie własne. Na omawianie zależności i współzależności można też spojrzeć nieco inaczej, zwłaszcza w niezbędnym stąd inąd ujęciu dynamicznym. Otóż, w takim ujęciu można i trzeba uwzględniać przede wszystkim wzajemne współzależności między kształtowaniem się międzynarodowej zdolności oraz międzynarodowej konkurencyjności bieżącej gospodarki narodowej danego kraju, którą określono mianem międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto. Można zarazem potraktować kształtowanie się wskaźników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, jako istotne czynniki determinujące międzynarodową zdolność i bieżącą międzynarodową konkurencyjność gospodarki narodowej w tym sensie, że obserwacja owych wskaźników wpływa na decyzje dotyczące realizowanej w danym kraju polityki gospodarczej, z zagraniczną i międzynarodową polityką ekonomiczną włącznie (por. rys. 3). Rysunek 3. Kształtowanie się wzajemnych współzależności pomiędzy międzynarodową zdolnością konkurencyjną i międzynarodową konkurencyjnością w miarę upływu czasu Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Wskaźniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Źródło: opracowanie własne. 10

11 Stopień współzależności Z samej istoty konkurowania krajów w skali międzynarodowej wynika jasno, że z punktu widzenia szeroko rozumianych interesów gospodarczych (także politycznych) odpowiednich władz danego kraju powinno chodzić o zapewnienie występowania dodatnich sprzężeń zwrotnych (positive feed-back effects) między kształtowaniem się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto. Można to ująć w postaci pewnego schematu (por. rys. 4). Rysunek 4. Współzależności między kształtowaniem się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto w ujęciu dynamicznym Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto t0 t1 tn Źródło: opracowanie własne. Upływ czasu (t) W świetle teorii konkurowania chodzi o to, aby w miarę upływu czasu zapewniać wzrost międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju, czemu powinien towarzyszyć wzrost poziomu jego międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto. W każdym momencie analizowanego okresu t0-tn poziom międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej analizowanego kraju wpływa na kształtowanie się jego międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto i odwrotnie. Tylko pozornie może się jednak wydawać, że podobnie kształtują się relacje między czynnikami determinującymi międzynarodową zdolność konkurencyjną danego kraju i jego międzynarodową konkurencyjność sensu stricto. Po prostu, w danym, stosunkowo krótkim okresie t0-tn nie zmieniają się w sposób zasadniczy: 11

12 a) poziom rozwoju tzw. twardej infrastruktury gospodarczej; b) wyposażenie danego kraju w tzw. zasoby trwałe (zasoby wykopalin i innych czynników wytwórczych, jak chociażby zasoby ziemi uprawnej czy też powierzchni lasów oraz wód). Wskutek oddziaływania wielu różnorodnych czynników, w danym okresie t0-tn w sposób zasadniczy może się jednak zmienić w gospodarce narodowej danego kraju intensywność wykorzystywania zarówno tzw. twardej infrastruktury gospodarczej, tzw. trwałych zasobów, jak i krajowych oraz zagranicznych zasobów ludności, kapitału oraz szeroko rozumianej wiedzy technicznej. Na gruncie ściśle teoretycznym dla danego okresu t0-tn (załóżmy dla okresu trzyletniego) można sobie wyobrazić trzy hipotetyczne scenariusze (por. rys. 5). Rysunek 5. Trzy hipotetyczne scenariusze kształtowania się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto gospodarki narodowej oraz czynników determinujących Poziom międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i konkurencyjności sensu stricto Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Scenariusz 2 Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto Scenariusz 1 Scenariusz 3 Źródło: opracowanie własne. t0 Kształtowanie się czynników determinujących w miarę upływu czasu t1 Zgodnie ze scenariuszem 1 relacje między międzynarodową zdolnością konkurencyjną gospodarki narodowej danego kraju i jego międzynarodową konkurencyjnością sensu stricto nie zmieniają się (scenariusz kontynuacji). Oznacza to, że w analizowanym okresie t0-t1 intensywność oddziaływania różnorodnych czynników na kształtowanie się tych kategorii jest identyczna. Można jednak zarazem wyobrazić sobie sytuację, że przy niezmienionym poziomie międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju wyraź- 12

13 nie zwiększa się poziom jego międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto, co ceteris paribus jest równoznaczne z dodatnim (pozytywnym) oddziaływaniem czynników determinujących kształtowanie się owej konkurencyjności ze wszystkimi tego implikacjami na przyszłość, w tym m.in. wpływem na kształtowanie się międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki narodowej analizowanego kraju (scenariusz 2, który można nazwać optymistycznym). Ale można sobie także wyobrazić scenariusz pesymistyczny (scenariusz 3), kiedy to przy utrzymywaniu się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej określonego kraju wyraźnie obniża się jego międzynarodowa konkurencyjność sensu stricto. Mamy wtedy do czynienia z negatywnym (ujemnym) oddziaływaniem na poziom tejże konkurencyjności różnorodnych jej determinant. I w ten sposób swoisty krąg się zamyka. 4. MIERNIKI I METODY POMIARU KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ Współcześnie mamy do czynienia z wieloma bezpośrednimi miernikami międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, a zarazem z wieloma metodami pomiaru tejże konkurencyjności, przy wykorzystaniu których konstruuje się różnego rodzaju mierniki syntetyczne. Dotyczy to zarówno mierzenia międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego, analizowanego kraju, jej międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto, a także jej międzynarodowej pozycji konkurencyjnej w danym okresie tn 4. Różnorodne, szeroko rozumiane mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej danego kraju dzieli się według różnorodnych kryteriów (np. kryterium czasowego cz też kryterium stopnia i zakresu agregacji dostępnych danych statystycznych). W każdym razie zawsze ważny jest dobór odpowiednich mierników (także metod analizy), ale zarazem umiejętna ich interpretacja, zwłaszcza przy analizowaniu zmian odpowiednich kategorii ekonomicznych w dłuższym okresie, z czym mamy do czynienia w prezentowanym opracowaniu 5. Z punktu widzenia głównego celu prezentowanego opracowania podstawowym kryterium podziału i doboru odpowiednich metod i mierników jest stopień ich powiązania z tzw. komponentem systemowym (instytucjonalno-instrumentalnym) szeroko rozumianej między- 4 Szerzej na te tematy zob. Misala (2007a, 2007b). 5 Ibidem. 13

14 narodowej konkurencyjności gospodarki narodowej Polski z jednej strony oraz z tzw. komponentem realnym tejże konkurencyjności z drugiej. Innymi słowy, w prezentowanym opracowaniu wykorzystuje się różnorodne metody i mierniki ułatwiające ocenę: a) stopnia sprawności funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego (pośrednio także politycznego) Polski w okresie transformacji; b) poziomu rozwoju zdolności upłynniania krajowych produktów na rynkach zagranicznych (ability to sell), zdolności do zwiększania atrakcyjności kraju dla wewnętrznych i zagranicznych mobilnych czynników wytwórczych (ability to attract), zdolności do zwiększania inwencyjności i innowacyjności rezydentów (ability to invent and to innovate) oraz zdolności do dostosowywania się do tzw. otoczenia gospodarczego (ability to adjust) 6. 6 Ibidem. 14

15 II. KSZTAŁTOWANIE SIĘ MIĘDZYNARODOWEJ ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ GO- SPODARKI NARODOWEJ POLSKI W OKRESIE TRANSFORMACJI (JÓZEF MISALA, PIOTR MISZTAL, ELŻBIETA SIEK) 1. WPROWADZENIE W okresie transformacji stopień międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej Polski zmieniał się w czasie. Znajdowało to m.in. swój wyraz w poziomie różnorodnych syntetycznych wskaźników przygotowywanych przez wiele organizacji i wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji. Kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej Polski było też przedmiotem analiz podejmowanych w wielu ośrodkach naukowobadawczych w Polsce. Efekty tych badań znalazły swoje odzwierciedlenie w wielu specjalistycznych raportach, których krytycznej oceny dokonano w innym opracowaniu 7, ale których treść zasługuje niewątpliwie na uwagę. Z punktu widzenia kształtowania się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej bieżącej konkurencyjności gospodarki narodowej Polski istotne znaczenie ma wskazywanie przez autorów różnego rodzaju raportów specjalistycznych na główne czynniki determinujące rozwój tych kategorii ekonomicznych w czasie. Te czynniki dzieli się według różnorodnych kryteriów (por. tabl. 1). 7 Por. Misala (2007b) oraz cytowana tam literatura fachowa. 15

16 Tablica 1. Rodzaje czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej według wybranych kryteriów Kryterium Podział Główne czynniki i przykłady 1. Stopień zależności od analizowanego kraju 2. Stopień związania ze stroną podażową i popytową 3. Stopień eklektyczności 4. Stopień powiązania z komponentem realnym i komponentem instytucjonalnym 5. Stopień przydatności dla polityków gospodarczych 1.1. Czynniki zależne (korzyści wewnętrzne) 1.2. Czynniki niezależne (korzyści i niekorzyści zewnętrzne) 2.1. Czynniki podażowe 2.2. Czynniki popytowe 2.3. Czynniki podażowopopytowe 4.1. Czynniki determinujące kształtowanie się komponentu realnego 4.2. Czynniki determinujące kształtowanie się komponentu instytucjonalnego (konkurencyjności 5.1. Różne podziały, systemowej) których głównym celem jest dostarczanie podstawowych informacji dla polityków gospodarczych i formułowania przez nich odpowiednich strategii Źródło: opracowanie własne. rozwoju gospodarczego Produktywność rozumiana jako relacja osiągniętych wyników do ponoszonych nakładów, sprawność gospodarki narodowej rozumiana jako stopień realizacji zamierzonych celów w sferze realnej i instytucjonalnoinstrumentalnej Mniej lub bardziej sprzyjający układ zewnętrznych uwarunkowań o charakterze pozaekonomicznym (np. sytuacja polityczna, przyjęte zobowiązania w skali międzynarodowej) i o charakterze ekonomicznym (np. zmiany rozmiarów i struktury popytu importowego partnerów czy długo-, średnio- i krótkookresowe wahania koniunktury w świecie) Poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej i stopień jej sprawności, efektywność wykorzystania podstawowych czynników wytwórczych, efekty wykorzystania krajowej i zagranicznej wiedzy technicznej Rozmiary i struktura popytu krajowego i zagranicznego w ujęciu dynamicznym Jak w pkt i 2.2. oraz stopień elastyczności funkcjonowania rynków narodowych i międzynarodowych Jak w pkt. 2.1, 2.2. i 2.3. Sprawność infrastruktury gospodarczej i efektywność wykorzystania podstawowych czynników wytwórczych, zwłaszcza tzw. czynników akumulowanych i kreowanych Przejrzystość zasad i stopień otwartości systemu własności, sprawność i elastyczność funkcjonowania gospodarki oraz podsystemów funkcjonalnych z szeroko rozumianym systemem finansowym na czele, stosowana polityka stabilizacji makroekonomicznej i jej skutki Stopień stabilizacji makroekonomicznej rozumiany głównie jako efekt realizowanych polityk fiskalnej i monetarnej, tempo i struktura postępu technicznego, szeroko rozumiana efektywność działania podstawowych podmiotów gospodarczych działających na terenie analizowanego kraju Z samej istoty konkurowania w skali międzynarodowej wynika jednoznacznie, że z punktu widzenia kształtowania się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju zgodnie zresztą z najnowszym dorobkiem teorii wzrostu gospodarczego kluczowe znaczenie mają czynniki zależne od analizowanego kraju, ściślej od jego obywateli i rezydentów z ich zdolnościami i skłonnościami (tzw. korzyści wewnętrzne). We względnie krótkim okresie a taki przecież rozpatrujemy zgodnie z przyjętą konwencją 16

17 można dodatkowo mówić o zróżnicowanym stopniu możliwości kształtowania owych czynników w sensie sprawowania nad nimi kontroli przez owych rezydentów i odpowiednie władze danego kraju. Otóż, zgodnie z sugestiami P.Sulmickiego (1977) oraz R.Reiljana, M.Hinrikusa i A.Ivanova (2000) w danym momencie (także krótkim okresie t0-tn) można wyodrębnić: a) czynniki, których kształtowanie się (kontrola nad którymi) jakby pozostaje całkowicie poza kompetencjami poszczególnych obywateli i odpowiednich władz danego kraju (tzw. absolutely non-controllable factors), jak chociażby położenie geograficzne, klimat czy też określone nawyki i przyzwyczajenia; b) czynniki, których kształtowanie (kontrola nad którymi) nie jest możliwe w krótkim okresie (np. poziom wykształcenia, efektywność wydatków na prace naukowobadawcze, rozwojowe i wdrożeniowe); c) czynniki, których kształtowanie (kontrola nad którymi) jest możliwe przez odpowiednie władze w krótkim okresie (np. aktualnie realizowana polityka społecznogospodarcza, w tym zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna); d) czynniki, których kształtowanie (kontrola nad którymi) zależy bezpośrednio od bieżących decyzji odpowiednich władz gospodarczych danego kraju i reakcji obywateli (np. wprowadzenie i skutki określonego systemu podatkowego, redukcja ceł czy też eliminacja i/lub redukcja określonych barier międzynarodowych przepływów czynników wytwórczych oraz odpowiednie implikacje w sferze realnej). Ww. podział czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej w sensie zdefiniowanym wcześniej jest niewątpliwie interesujący, ale nie ułatwia dokonania swoistego przełożenia istoty omawianej kategorii na grunt ściśle teoretyczny, w tym na grunt koncepcji zlokalizowanego konkurowania i konkurencyjności międzynarodowej, którą traktuje się nadal wraz z sugerowanymi wcześniej rozwinięciami jako podstawową przy konceptualizacji interesującej nas kategorii ekonomicznej, zwłaszcza jej komponentu realnego. Tak rozumując, można mówić o oddziaływaniu na kształtowanie się owej kategorii wielu różnorodnych czynników, które w określonych uwarunkowaniach systemowych umożliwiają i ułatwiają w danym kraju zwiększenie zdolności do szeroko rozumianej sprzedaży (ability to sell), zwiększenie zdolności do podwyższenia atrakcyjności danego kraju dla zagranicznych mobilnych czynników wytwórczych (ability to attract), zwiększenie zdolności do inwencji i innowacyjności (ability to invest and to innovate), zwiększenie stopnia skuteczności dostosowywania się (ability to adjust) gospodarki 17

18 narodowej danego kraju na oddziaływanie różnego typu zakłóceń (szoków) wewnętrznych i zewnętrznych (np. zakłóceń na rynku pracy, czy też zmian rozmiarów i struktury popytu światowego) po to, aby w ostatecznym efekcie uzyskać wyższy poziom dochodu narodowego i dochodów per capita oraz racjonalnie je wydatkować ze wszystkimi tego konsekwencjami w sferze społeczno-ekonomicznej (ability to earn and to save). Jeśli tak, to w odniesieniu do każdego okresu t0-tn można mówić o swoistej hierarchii kształtowania się syntetycznie i zarazem specyficznie ujmowanych czynników determinujących poziom międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej danego kraju (por. rys. 6). Rysunek 6. Syntetyczne ujęcie czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej sensu stricto Czynniki determinujące Zdolność do powiększania dochodów i racjonalnego ich wydatkowania (ability to earn) Szeroko rozumiana wiedza (knowledge) Zdolność do sprzedaży (ability to sell) Zdolność do zwiększania atrakcyjności kraju(ability to attract) Zdolność do dostosowywania się (ability to adjust) Źródło: opracowanie własne na podstawie Trabold (1995); Reiljan, Hinrikus, Ivanov (2000); Verblane (2006). Przedstawiony na rys. 6 syntetyczny układ podstawowych czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju wydaje się być najprostszym z możliwych, jeśli konsekwentnie trzymać się założenia, iż chodzi o teoretycznie uzasadnioną koncepcję rozpatrywanej kategorii ekonomicznej tzn. bazującą na dotychczasowym dorobku teoretycznym. Ale tak stawiając problem łatwo zauważyć, ze relacje między zdolnościami wskazanymi na tymże rysunku pomijając nawet problem zdolności społeczeństwa danego kraju do tzw. samoorganizowania się, czyli problem tzw. konkurencyjności systemowej mogą i zazwyczaj kształtują się w sposób zróżnicowany 18

19 jeśli uwzględniać ich rozwój w ujęciu czasowym, a ściślej w różnych przekrojach czasowych (por. tabl. 2). Tablica 2. Kształtowanie się różnorodnych determinant międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju w krótkim, średnim i długim okresie według rozwiązań modelowych Okresy czasu Zdolność do podwyższania poziomu dochodu (ability to Zdolność do sprzedaży (ability to sell) earn) poziom zamożności per capita uzależniony od kształtowania się popytu zagranicznego pozyskiwanie zagranicznego popytu sprzyja rozwojowi produkcji krajowej Zdolność do zwiększania atrakcyjności kraju (ability to attract) Zdolność do innowacyjności (ability to innovate) wpływa na kształtowanie się konkurencyjności typu pozacenowego (jakościowego) Zdolność do dostosowywania się (abelity to adjust) wpływa na kształtowanie się oczekiwań inwestorów i konsumentów krótki udział inwestycji w kształtowaniu się balnego popytu decyduje o kształtowaniu się zmian zasobów krajowego kapitału średni poziom zamożności per capita znaczny z tzw. poziomem naturalnym zakłócenia na rynku pracy wywierają wpływ na kształtowanie się rozmiarów produkcji długi wzrost rozmiarów potencjału nego per capita tek zmian ści wykorzystywania kapitału i poziomu rozwoju technologicznego Efekty Wpływa na go konkurowania o wanie się możliwości bilne czynniki wytwórcze wykorzystania różnic wpływają na kształtowanie się zasobów kapitału ności czynników wy- w poziomie rzeczowego i ludzkiego twórczych (poprzez postęp techniczny) wpływa na kształtowanie się procesu przemian strukturalnych i jakościowe aspekty procesu konkurowania w skali międzynarodowej Źródło: Heileman, Lehman, Ragnitz (2006, s. 20). Z treści tabl. 2 wynika jednoznacznie, że po pierwsze znaczenie czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju (także jego międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto, o czym dalej) ulega zmianom w czasie, zaś po drugie nawet w stosunkowo krótkim okresie (załóżmy pięcioletnim) intensywność oddziaływania poszczególnych czynników i ich grup (np. zdolności do sprzedaży i zdolności do dostosowywania się) jest odmienne w krajach o zróżnicowanych poziomach rozwoju gospodarczego. Zauważają to m.in. X.Sala-I-Martin oraz E.V.Artadi 19

20 (2005), którzy sugerują wyraźnie konieczność odróżniania siły oddziaływania odpowiednich determinant w różnych grupach krajów. Wyróżniają oni jednoznacznie trzy ich grupy, a mianowicie: a) kraje, w których kluczowe znaczenie mają podstawowe czynniki wytwórcze (factordriven economies); b) kraje, w których kluczowe znaczenie ma dążenie do zwiększenia efektywności zasobów czynników wytwórczych będących w ich posiadaniu (efficiency-driven economies); c) kraje, w których kluczowe znaczenie ma bazowanie na inwencyjności i innowacyjności (invention-driven economies). Z powyższymi faktami jest związany jeszcze inny problem o charakterze teoretycznym, zresztą nie tylko, zwłaszcza dla niektórych. Chodzi o relatywne znaczenie różnorodnych czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności sensu stricto (także międzynarodowej zdolności konkurencyjnej) w krajach dominujących (forerunner countries, leaders) z jednej strony oraz w krajach doganiających (catching-up countries) z drugiej. Na gruncie ściśle teoretycznym istota problemu sprowadza się m.in. (a zatem nie tylko) do tego, że w każdym momencie t w każdym z krajów inaczej kształtuje się funkcja produkcji (funkcja tworzenia dochodu narodowego), którą można przedstawić w postaci następującego równania: Z i = A i L i a i (1) gdzie: Zi funkcja wytwarzania produktów i,.,n; Ai indeks zasobu wiedzy (w tym kapitału ludzkiego) przy wytwarzaniu produktów i,,n; ai wskaźnik efektywności wykorzystania różnorodnych czynników produkcji przy wytwarzaniu produktów i,,n. Spośród wielu różnorodnych metod i syntetycznych ocen kształtowania się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej Polski prezentuje się poniżej istotę i wyniki zastosowania kilku wybranych. Chodzi w szczególności o tzw. indeksy swobody ekonomicznej, indeksy stabilizacji makroekonomicznej (tzw. magicznego pięciokąta) oraz o syntetyczne indeksy owej zdolności przygotowywane przez wyspecjalizowane organizacje i instytucje międzynarodowe. 20

21 2. INDEKSY SWOBODY EKONOMICZNEJ Indeks swobody ekonomicznej (Index of Economic Freedom IEF) jest prostą średnią 10 swobód, z których każda jest istotna dla rozwoju osobistego ludności oraz całego narodu danego kraju. Definicja swobody ekonomicznej dotyczy wszystkich swobód i praw w gospodarce dotyczących produkcji, dystrybucji oraz konsumpcji dóbr i usług. Najwyższy stopień swobody ekonomicznej oznacza nieograniczone prawo do posiadania majątku, w pełni realizowaną swobodę przemieszczania się pracy, kapitału i produktów oraz całkowity brak ingerencji państwa lub tylko w stopniu niezbędnym do ochrony obywateli i przestrzegania owych swobód. Całkowitą swobodę ekonomiczną danego kraju mierzy się za pomocą modelu złożonego z 10 komponentów (odrębnych swobód/wolności), z których każdy oceniany jest w skali od 0 do 100%. Przy obliczaniu sumarycznego wskaźnika uwzględnia się 10 komponentów nadając im jednakową wagę. Chodzi o następujące: a) Swoboda działalności gospodarczej określa możliwości utworzenia, prowadzenia i zamknięcia przedsiębiorstwa; b) Stopień liberalizacji handlu jest miarą złożoną uwzględniającą istnienie lub brak stosowania barier taryfowych, para- i pozataryfowych w handlu zagranicznym zarówno towarów, jak i usług; c) Obciążenia fiskalne miara obciążenia rządowego od strony dochodów, uwzględnia się stawki podatkowe dochodów indywidualnych, dochodów od przedsiębiorstw oraz udział dochodów z podatków w dochodzie narodowych (jako % PKB); d) Interwencja rządowa miara uwzględniająca wszystkie rządowe wydatki, włącznie z konsumpcją i transferami, jako % PKB; e) Polityka monetarna miara uwzględniająca stabilność cen (średnia ważona stóp inflacji z trzech ostatnich lat) oraz kontrolę cen; f) Inwestycje zagraniczne wskaźnik określający swobodę przepływu kapitału, zwłaszcza zagranicznego; g) Bankowość i finanse miara uwzględniająca otwartość systemu bankowego i finansowego, przy oddziaływaniu takich czynników jak rządowe regulacje usług finansowych, interwencja państwa w bankach i instytucja finansowych, trudności w otwarciu i działaniu firm świadczących usługi finansowe; 21

22 h) Prawa własności określa stopień, w jakim prawo chroni prywatną własność oraz stopień egzekwowania przez państwo tego prawa; i) Wolność od korupcji wskaźnik bazujący na indeksie korupcji (Transparency International s Corruption Perceptions Index CPI); uwzględnia się możliwości korupcyjne w środowisku biznesowym, jak również w sądownictwie oraz administracji; j) Prawa pracownicze miara wskazująca na możliwości współpracy pracowników i pracodawców bez interwencji rządowej. Wartość wskaźnika swobody ekonomicznej ogółem waha się w granicach od 0 do 100%, przy czym w zależności od jego wartości wyróżnia się: a) Gospodarki całkowicie swobodne, w których wskaźnik IEF wynosi %; b) Gospodarki o znacznym stopniu swobody ekonomicznej, w których wskaźnik IEF wynosi 70-79,9%; c) Gospodarki o średnim stopniu swobody ekonomicznej, w których wskaźnik IEF wynosi 60-69,9%; d) Gospodarki o dość ograniczonym stopniu swobody ekonomicznej, w których wskaźnik IEF kształtuje się na poziomie 50-59,9% oraz e) Gospodarki represjonowane (o bardzo dużej interwencji państwa i bardzo niskim stopniu swobody ekonomicznej), w których wskaźnik IEF wynosi od 0 do 49,9%. W świetle rankingów sporządzanych corocznie przez ekspertów Heritage Foundation, międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki Polski oceniana według wartości wskaźnika IEF, nie kształtowała się dotychczas na zbyt wysokim poziomie na tle krajów członkowskich Unii Europejskiej, zwłaszcza krajów, które przystąpiły do tego ugrupowania w 2004 i 2007 roku. Co więcej, wartość indeksu w 2007 i 2008 roku była najniższa spośród nowych krajów członkowskich UE i nie przekroczyła 60% (por. tabl. 3). 22

23 Tablica 3. Kształtowanie się wartości indeksów swobody ekonomicznej w nowych krajach członkowskich UE oraz Niemczech i Hiszpanii w okresie (%) Wyszczególnienie Bułgaria 50,0 48,5 47,6 45,7 46,2 47,3 51,9 57,1 57,0 59,2 61,6 63,4 62,0 62,9 Cypr - 67,7 67,9 68,2 67,8 67,2 71,0 73,0 73,3 74,1 71,9 71,8 71,7 71,3 Czechy 67,8 68,1 68,8 68,4 69,7 68,6 70,2 66,5 67,5 67,0 64,9 66,8 67,8 68,5 Estonia 65,2 65,4 69,1 72,5 73,8 69,9 76,1 77,6 77,7 77,4 75,1 74,9 78,0 77,8 Litwa - 49,7 57,3 59,4 61,5 61,9 65,5 66,1 69,7 72,4 70,5 71,8 71,5 70,8 Łotwa - 55,0 62,4 63,4 64,2 63,4 66,4 65,0 66,0 67,4 66,4 67,2 68,3 68,3 Malta 56,3 55,8 57,9 61,2 59,3 58,3 62,9 62,2 61,1 63,3 68,9 67,3 66,1 66,0 POLSKA 50,7 57,8 56,8 59,2 59,6 60,0 61,8 65,0 61,8 58,7 58,8 58,6 57,4 59,5 Rumunia 42,9 46,2 50,8 54,4 50,1 52,1 50,0 48,7 50,6 50,0 51,9 58,2 61,2 61,5 Słowacja 60,4 57,6 55,5 57,5 54,2 53,8 58,5 59,8 59,0 64,6 65,6 68,7 68,4 68,7 Słowenia - 50,4 55,6 60,7 61,3 58,3 61,8 57,8 57,7 59,2 60,1 62,4 60,2 60,6 Węgry 55,2 56,8 55,3 56,9 59,6 64,4 65,6 64,5 63,0 62,7 63,2 64,7 64,4 67,2 Niemcy 69,8 69,1 67,5 64,3 65,6 65,7 69,5 70,4 69,7 69,5 69,0 71,4 71,5 71,2 Hiszpania 62,8 59,6 59,6 62,6 65,1 65,9 68,1 68,8 68,8 68,9 67,7 68,9 69,9 69,7 Żródło: W świetle odpowiedniego rankingu w okresie międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki Polski wyraźnie pogorszyła się. Inaczej kształtowała się sytuacja w pozostałych nowych krajach członkowskich UE. Podczas, gdy kraje te poprawiały swoją zdolność konkurencyjną, Polska plasowała się na coraz niższych miejscach w odpowiednich rankingach, zwłaszcza po 2002 roku (por. tabl. 4). Tablica 4. Miejsca w rankingach sporządzanych przez Heritage Foundation nowych krajów członkowskich UE oraz Niemiec i Hiszpanii w okresie (%) Wyszczególnienie Bułgaria Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta POLSKA Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Niemcy Hiszpania Żródło: Przyczyną pogarszającej się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Polski mierzonej za pomocą indeksu swobody ekonomicznej (IEF) były zmniejszające się wartości indeksów cząstkowych w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej, inwestycji za- 23

24 granicznych, bankowości i finansów, a także w zakresie korupcji (por. tablice I aneksu statystycznego). 3. SYNTETYCZNE WSKAŹNIKI POZIOMU STABILIZACJI MAKROEKONOMICZNEJ Kształtowanie się międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej danego kraju można również oceniać przy wykorzystaniu metody tzw. magicznego pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej. Chodzi o porównywanie w skali międzynarodowej kształtowania się z roku na rok pięciu podstawowych elementów tejże stabilizacji, do których zalicza się: a) Tempo wzrostu produktu krajowego brutto; b) Stopę bezrobocia; c) Stopę inflacji; d) Stopień zrównoważenia budżetu państwa; e) Stopień zrównoważenia obrotów bieżących. Wszystkie ww. wielkości można mierzyć i ująć syntetycznie w postaci wskaźnika PSM dla danego kraju i roku. Zgodnie z odpowiednimi rozważaniami modelowymi, przedstawionymi w innych opracowaniach 8, im wyższy jest w danym momencie poziom syntetycznego wskaźnika PSM, tym wyższy jest wtedy poziom stabilizacji makroekonomicznej, utożsamiany w tym miejscy z systemową konkurencyjnością sensu stricto gospodarki narodowej danego kraju (por. tabl. 5). 8 Zob. szerzej Misala (2007b) oraz cytowana tam literatura fachowa. 24

25 Tablica 5. Kształtowanie się wskaźnika PSM w nowych krajach członkowskich UE oraz w Niemczech i Hiszpanii w okresie Wyszczególnienie Bułgaria ,02 0,21 0,30 0,26 0,35 0,45 0,35 0,26 0,23 0,33 0,35 0,35 0,30 0,31 0,32 Cypr - 0,37 0,38 0,67 0,69 0,60 0,47 0,46 0,80 0,63 0,45 0,55 0,50 0,53 0,47 0,43 0,44 0,34 Czechy ,38 0,40 0,37 0,40 0,45 0,39 0,36 0,38 0,45 0,41 0,52 0,51 0,59 Estonia ,30 0,37 0,26 0,53 0,30 0,33 0,36 0,36 0,30 0,36 0,33 0,36 0,38 0,38 Litwa ,18 0,11 0,23 0,16 0,21 0,21 0,28 0,28 0,37 0,38 0,36 0,42 0,38 0,38 Łotwa ,23 0,34 0,25 0,22 0,33 0,30 0,34 0,33 0,28 0,31 0,34 0,34 Malta - 0,57 0,50 0,45 0,33 0,36 0,33 0,38 0,35 0,42 0,31 0,37 0,54 0,36 0,38 0,35 0,37 0,49 POLSKA 0,32 0,28 0,33 0,32 0,44 0,38 0,34 0,34 0,34 0,26 0,24 0,24 0,24 0,26 0,22 0,32 0,40 0,45 Rumunia - - 0,15 0,24 0,34 0,35 0,29 0,22 0,25 0,36 0,40 0,35 0,39 0,38 0,33 0,32 0,32 0,33 Słowacja ,44 0,46 0,19 0,22 0,20 0,19 0,13 0,11 0,12 0,22 0,17 0,21 0,28 0,41 Słowenia ,49 0,55 0,51 0,54 0,54 0,50 0,47 0,46 0,53 0,56 0,52 0,51 0,54 0,55 0,52 Węgry ,31 0,32 0,27 0,31 0,32 0,38 0,33 0,34 0,32 0,34 0,33 0,36 Niemcy 0,74 0,56 0,53 0,50 0,52 0,55 0,57 0,55 0,57 0,56 0,55 0,59 0,66 0,65 0,71 0,68 0,72 0,73 Hiszpania 0,28 0,27 0,24 0,22 0,24 0,25 0,28 0,32 0,33 0,37 0,37 0,43 0,42 0,42 0,39 0,38 0,36 0,35 Żródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, World Bank oraz ILO. Ogólnie rzecz biorąc, stopień stabilizacji makroekonomicznej w Polsce w okresie transformacji zmieniał się z roku na rok, ale w sumie kształtował się na poziomie typowym dla nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, a nawet Hiszpanii. Był on jednak zdecydowanie niższy niż w Niemczech oraz z reguły w przypadku Republiki Czeskiej oraz Słowenii i republik nadbałtyckich. W tych krajach na relatywnie niższym poziomie przy nieco wyższych stopach wzrostu gospodarczego kształtowała się zazwyczaj stopa bezrobocia i stopa deficytu budżetu państwa (por. tablice II aneksu statystycznego). 4. MIEJSCE POLSKI W WYBRANYCH RANKINGACH KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ Jednym z najważniejszych światowych ośrodków naukowych zajmujących się badaniem konkurencyjności międzynarodowej gospodarek jest Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem (IMD). Wyniki tych badań są publikowane w corocznych raportach World Competitiveness Yearbook obejmujących kilkadziesiąt krajów o największym poziomie PKB oraz największe spośród krajów rozwijających się, tzn. Chiny oraz Indie. Przedstawiciele IMD definiują konkurencyjność gospodarki jako zdolność kraju do tworzenia wartości dodanej i w ten sposób przyczyniania się do wzrostu bogactwa poprzez sprawne zarządzenie, atrakcyjność warunków funkcjonowania biznesu, globalizację i integrację wszystkich tych czynników w jeden spójny model gospodarczy i społeczny. 25

26 Badania konkurencyjności międzynarodowej prowadzone przez IMD obejmują analizę wielu czynników determinujących poziom konkurencyjności międzynarodowej krajów. Do końca lat dziewięćdziesiątych w ramach IMD uwzględniano następujące, główne grupy czynników: a) poziom rozwoju gospodarki krajowej; b) stopień umiędzynarodowienia gospodarki; c) sprawność funkcjonowania rządu; d) sytuacja finansów publicznych; e) stopień rozbudowy szeroko pojętej infrastruktury; f) sprawność zarządzania; g) stopień zaawansowania naukowego i technologicznego; h) rozmiary i struktura ludności kraju. W ostatnich latach w badaniach konkurencyjności międzynarodowej zredukowano liczbę grup obejmujących podstawowe czynniki konkurencyjności do czterech, przy jednoczesnym zachowaniu tych, które mają największe znaczenie dla określenia pozycji konkurencyjnej kraju w skali międzynarodowej. Zatem obecnie w badaniach konkurencyjności prowadzonych przez IMD uwzględnia się następujące grupy czynników konkurencyjności (por tabl. 6): a) poziom rozwoju gospodarki krajowej (wyniki makroekonomiczne); b) sprawność działania rządu; c) sprawność działania przedsiębiorstw; d) jakość infrastruktury. Tablica 6. Czynniki determinujące zdolność konkurencyjną gospodarki według ekspertów IMD Wyniki makroekonomiczne Sprawność działania Sprawność działania Jakość infrastruktury rządu przedsiębiorstw Rozwój gospodarczy Finanse publiczne Wydajność Podstawowa Handel międzynarodowy Polityka fiskalna Rynek pracy Technologiczna Inwestycje zagraniczne Instytucje Finanse Naukowa Zatrudnienie Prawo gospodarcze Zarządzanie Zdrowia, środowisko naturalne Ceny Edukacja Wpływ globalizacji System wartości Źródło: Opracowanie własne na podstawie Weresa (red. 2006). 26

27 Wskaźnik konkurencyjności publikowany przez IMD może przyjmować wartości od 0 do 100, przy czym im większa wartość wskaźnika, tym większy stopień konkurencyjności gospodarki danego kraju 9. Podstawowymi źródłami informacji o analizowanych krajach, wykorzystywanymi w badaniach są oficjalne informacje państwowe, raporty korespondentów IMD działających w poszczególnych krajach, wiadomości kolekcjonowane ze środków masowego przekazu oraz wiadomości ze środków masowego przekazu z innych krajów niż badane, ale na temat poszczególnych krajów będących przedmiotem badań IMD. W Globalnym Rankingu Konkurencyjności IMD Polska znajdowała się w okresie na jednym z ostatnich miejsc spośród analizowanych krajów. O ile do 2000 roku Polska poprawiała swoją pozycję w rankingu konkurencyjności w stosunku do początku badanego okresu, to od 2001 roku systematycznie z roku na rok pogarszała swój wynik w rankingu. Ostatecznie w 2008 roku Polska zajęła w analizowanym rankingu 44 lokatę na 55 badanych krajów, uzyskując zaledwie 48 punktów na 100 punktów możliwych do zdobycia (por. tabl. 7). Tablica 7. Globalny Ranking Konkurencyjności IMD w okresie Kraj Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Punkty Cypr Czechy ,2 Estonia ,7 Litwa ,2 Łotwa Malta POLSKA ,0 Słowacja ,4 Słowenia ,9 Węgry ,9 Hiszpania ,5 Niemcy ,7 Źródło: IMD World Competitiveness Yearbook (2008) oraz wcześniejsze wydania. Z kolei, ranking konkurencyjności międzynarodowej gospodarek sporządzany przez Światowe Forum Ekonomiczne (WEF) w większym stopniu uwzględnia aspekty teoretyczne 9 Wartością odniesienia dla każdego pojedynczego wskaźnika jest odchylenie standardowe. Tak obliczone wartości są sumowane, a największej wartości przypisywana jest wartość 100. Z kolei pozostałe sumaryczne oceny przeliczane są proporcjonalnie do tej wartości maksymalnej. Por. Winiecki (red. 2006). 27