VESA HÄKKINEN VUOLAAN VIRRAN PARTAALLA. PUOLAN SOTATILA SUOMEN VARSOVAN-SUURLÄHETYSTÖN NÄKÖKULMASTA

Transkrypt

1 VESA HÄKKINEN VUOLAAN VIRRAN PARTAALLA. PUOLAN SOTATILA SUOMEN VARSOVAN-SUURLÄHETYSTÖN NÄKÖKULMASTA VESA HÄKKINEN NAD BRZEGIEM RWĄCEGO NURTU. STAN WOJENNY W POLSCE Z PUNKTU WIDZENIA AMBASADY FINLANDII W WARSZAWIE Suomen ja Puolan suhteita kuvattiin Suomen Varsovan-suurlähetystön raporteissa 1970-luvun loppupuolella jopa erinomaisiksi, mikäli kaupan osalta Suomen kannalta epäedullinen, viime vuosina entisestään pahentunut tilanne voitaisiin korjata. Suomen kannalta kauppa olikin alijäämäistä. Yksin vuonna 1978 alijäämää kertyi puoli miljardia markkaa, vaikka Puolan johto oli edustuston sanoin luvannut toimia tämän vinosuuntauksen korjaamiseksi. Kaupan alijäämä johtui hiilen tuonnista Suomeen. Hiilen osuus tuonnista oli tuolloin peräti 80 prosenttia. Poliittiset suhteet olivat kuitenkin siis erinomaiset, ja myös maiden välinen vierailuvaihto oli suhteellisen vilkasta. Presidentti Urho Kekkonen oli tehnyt epävirallisen vierailun Puolaan vuonna Puolan kommunistisen puolueen eli yhtyneen työväenpuolueen ensimmäinen sihteeri Edward Gierek ja maan pääministeri Piotr Jaroszewicz olivat vierailleet Suomessa vuotta myöhemmin. Hallitustasolla vierailuja oli ollut enemmän, mm viisi Suomen hallituksen jäsentä kävi Puolassa. Suhteiden erinomaisuus heijastui myös kansanedustajien ja virkamiesten vierailujen suhteellisen suureen määrään. Suomen ja Puolan kulttuurisuhteita ylläpidettiin kulttuurivaihtosopimuksella. Vuonna 1978 Puolassa järjestettiin nuorten suomalaisten taiteilijoiden näyttely, professori Aulis Blomstedtin arkkitehtinäyttely sekä Marjatta Hanhijoen akvarellinäyttely. Seuraavana vuonna kulttuurivaihto Suomesta Puolaan jatkui aktiivisena mm. suomalaisen lasin näyttelyllä Wrocławissa ja Varsovassa sekä Radion sinfoniaorkesterin konserteilla Varsovassa ja Krakovassa. Lisäksi suomalainen arkkitehtuurin ja asumisympäristön näyttely avattiin loppuvuonna Varsovassa. Pieniä säröjä suurlähetystön mukaan suhteisiin toi muun muassa se, että ulkoministeri Paavo Väyrynen oli 1979 kesken Puolan ulkoministerin Emil Wojtaszekin Suomen-vierailun lähtenyt maasta OECDkokoukseen eikä kukaan hallituksen ministereistä tai edes ulkoministeriön virkamiehistä mennyt saattamaan Wojtaszekia lentokentälle. Suuremman särön suhteisiin toi Puolan kärjistyvä sisäinen tilanne, joka lopulta 13. joulukuuta 1981 johti sotatilan julistamiseen maassa : Poliittisesta keväästä talven väkivaltaiseen vilustumiseen Kuten emeritusprofessori Kalervo Hovi on kirjoittanut, Puolan syvä taloudellisyhteiskunnallis-poliittinen juopa oli puhjennut verisiksi yhteenotoiksi Gdańskissa joulukuussa Gdańskin tuolloisten tapahtumien W raportach Ambasady Finlandii wysyłanych z Warszawy z drugiej połowy lat siedemdziesiątych, stosunki między Polską a Finlandią były opisywane jako wręcz doskonałe, gdyby tylko udało się naprawić stan niekorzystnych z punktu widzenia Finlandii obrotów handlowych, które w ostatnich latach uległy dalszemu pogorszeniu. Po stronie Finlandii faktycznie notowano deficyt w obrocie handlowym z Polską. W samym tylko roku 1978 sięgnął on poziomu pół miliona marek, pomimo że kierownictwo polskiego rządu cytując słowa raportu: obiecało działania dla naprawy tej nierównej tendencji. Deficyt w bilansie handlowym wynikał z eksportu węgla do Finlandii; jego udział w eksporcie stanowił wówczas aż 80 procent. Jednocześnie doskonale układały się stosunki polityczne, ożywiona też była wymiana delegacji między obydwoma krajami. Prezydent Urho Kekkonen przebywał w Polsce z wizytą nieoficjalną w roku Pierwszy sekretarz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Edward Gierek i premier kraju Piotr Jaroszewicz odwiedzili Finlandię rok później. Delegacji na szczeblu rządowym było znacznie więcej, między innymi w 1977 roku pięciu członków rządu Finlandii przebywało w Polsce. Doskonałość stosunków przejawiała się również w relatywnie dużej liczbie delegacji parlamentarzystów i urzędników. Trzeci element stanowiły relacje kulturalne, które regulowała polsko-fińska umowa o wymianie kulturalnej. Dzięki niej w roku 1978 zorganizowano w Polsce ekspozycję poświęconą młodym fińskim artystom, wystawę architektury profesora Aulisa Blomstedta i akwareli Marjatty Hanhijoki. Już rok później odbyły się kolejne wydarzenia, m.in. ekspozycja szkła fińskiego we Wrocławiu i Warszawie oraz koncerty Orkiestry Symfonicznej Fińskiego Radia w Warszawie i Krakowie. Rok 1979 zamknęła wystawa poświęcona fińskiej architekturze i przestrzeni mieszkalnej, którą zaprezentowano w Warszawie. Niewielkie rysy w tych stosunkach pojawiły się w opinii ambasady m.in. z tej przyczyny, że w 1979 w trakcie wizyty w Finlandii polskiego ministra spraw zagranicznych Emila Wojtaszka, minister spraw zagranicznych Finlandii Paavo Väyrynen wyjechał z kraju na posiedzenie OECD i żaden inny z ministrów rządu, ani nawet nikt z urzędników fińskiego resortu, nie towarzyszył Wojtaszkowi w drodze na lotnisko. Druga, znacznie większa rysa, związana była z zaostrzającą się sytuacją wewnętrzną Polski, której punktem kulminacyjnym było ogłoszenie 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego : Od politycznej wiosny do gwałtownego przeziębienia zimą Jak napisał emerytowany profesor Kalervo Hovi, głęboka zapaść gospodarcza, społeczna i polityczna w Polsce eksplodowała w grudniu 1970 krwawymi starciami w Gdańsku. Po stłumieniu buntu robotników ówczesny pierwszy sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka został odsunięty od władzy, a na jego miejsce powołano Edwarda Gierka. Ten początek politycznej wiosny przyniósł kolejne 24 25

2 jälkeen yhtyneen työväenpuolueen ensimmäinen sihteeri Władysław Gomułka erotettiin ja valtaan nousi Edward Gierek. Tämä aloitti poliittisen kevään vaihtamalla myös muun puoluejohdon, perumalla tehdyt hinnankorotukset, nostamalla työläisten palkkoja, keventämällä sensuuria ja lisäämällä kulutustavaroiden tuotantoa. Öljykriisin saattelemana uudistukset johtivat kuitenkin pian siihen, että maa velkaantui rajusti niin itään kuin länteenkin. Hintoja oli jälleen pakko korottaa, ja tyytymättömyys ja levottomuus kasvoivat uudelleen vuodesta 1976 eteenpäin. Vuonna 1978 Krakovan piispa, kardinaali Karol Wojtyła valittiin katolisen kirkon paaviksi. Paavi Johannes Paavali II teki kesäkuussa 1979 vierailun Puolaan herättäen ennennäkemätöntä uskonnollista innostusta. Kesällä 1980 lihan ja muun muassa kodinkoneiden hinnat nousivat huomattavasti. Suomen suurlähetystön raportin mukaan myös Coca-colan ja Pepsi-colan sekä Mirindaappelsiinijuoman, jotka ovat yleisimpiä virvoitusjuomia, hinnat nousivat lähes 50 %. Saman verran kallistuivat myös savukkeet. Hinnankorotukset toimivat uudelleen polttoaineena Gdańskissa, kun nostokurjenkuljettaja Anna Walentynowiczin erottaminen Leninin telakalta elokuussa sytytti kipinän. Telakan työntekijää ryhtyi solidaarisuuslakkoon vaatien, että Walentynowicz saa paikkansa takaisin. Lakkolaisten mukana oli vuoden 1976 levottomuuksien yhteydessä erotettu telakan entinen sähköasentaja Lech Wałęsa. Hänen aloitteestaan ja johdollaan alkoi niin sanottu miehityslakko lakkolaisten linnoittautuessa telakan aitojen taakse. Lakkoliike levisi pian muuallekin Puolaan. Tilannetta seurattiin tarkasti ulkomailla. Suomen ulkoministeriö pyysi elokuussa 1980 suurlähetystöä raportoimaan säännöllisesti Puolan tilanteen kehityksestä. Edustusto kertoikin muun muassa sotilasasiamiehen sihteerin kertoneen Gdańskista ja Sopotista, että tilanne on rauhallinen, mutta tavanomainen miliisi runsaana katukuvassa, asevoimia ei näkyvillä, maantie Varsova- Gdańsk auki. Edustusto kiinnitti elokuussa huomiota myös siihen, ettei lakkokomitean edustaja ollut saanut suunvuoroa televisiossa, sekä siihen, että asutuskeskuksissa esiintyi hamstrausilmiötä. Suurlähetystö osoitti elokuun lopulla olevansa tapahtumien tasalla kuvaamalla ulkoministeriölle pitkässä ja perusteellisessa salasähkeessään, että se, että Puolassa on puhjennut syvä yhteiskuntakriisi, ei sinällänsä ole yllätys. Vuosien 1970 ja 1976 tapahtumat eivät ole kaukana. Viime vuosina Puolan yhteiskunnalliset ja taloudelliset ongelmat ovat silmin nähden lisääntyneet ja kasaantuneet......on havaittavissa yksittäisistä aineksista kasvava, vauhtiin päästyään nopeasti kiihtynyt yhteiskunnallisten paineiden vyöry. Se kohdistuu päivä päivältä yhä kovempana valtarakenteisiin puolueeseen ja hallitukseen, ay-liikkeeseen ym. virallisiin järjestöihin, tiedotusvälineiden toimintaan. Suurlähetystö zmiany w kierownictwie partii, wycofanie się rządu z podwyżek cen, podniesienie zarobków robotników, złagodzenie cenzury i zwiększenie produkcji towarów konsumpcyjnych. Jednocześnie jednak wprowadzanie reform zbiegło się ze światowym kryzysem na rynkach ropy naftowej. Zadłużenie Polski zaczęło gwałtownie rosnąć i to zarówno wobec wierzycieli na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Znów, jak w 1970 roku, konieczna stała się podwyżka cen. Niezadowolenie i niepokoje zaczęły narastać od roku W roku 1978 krakowski biskup, kardynał Karol Wojtyła został wybrany głową Kościoła katolickiego. Papież Jan Paweł II przybył z pielgrzymką do Polski w 1979 roku, budząc niespotykany entuzjazm religijny. Latem 1980 nastąpiła znaczna podwyżka cen mięsa i między innymi sprzętu gospodarstwa domowego. Według raportu Ambasady Finlandii również ceny najpopularniejszych napojów chłodzących: coca-coli, pepsi-coli i pomarańczowej mirindy wzrosły blisko 50 procent. Tyle samo więcej wzrosła cena papierosów. Podwyżki zadziałały jak paliwo wylane na iskrę, którą wznieciło w sierpniu zwolnienie z pracy Anny Walentynowicz, operatorki dźwigu w gdańskiej Stoczni im. Lenina. 17 tysięcy pracowników stoczni przystąpiło do strajku solidarnościowego, domagając się ponownego zatrudnienia Walentynowicz. Wśród strajkujących znalazł się były stoczniowiec Lech Wałęsa, elektryk zwolniony przy okazji zamieszek w roku Z jego inicjatywy i pod jego przywództwem strajkujący zabarykadowali się w stoczni, rozpoczynając tak zwany strajk okupacyjny. Wkrótce fala strajków ogarnęła całą Polskę. Za granicą pilnie obserwowano sytuację. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Finlandii poleciło ambasadzie w sierpniu 1980, by regularnie raportowała rozwój wypadków. Przedstawicielstwo informowało między innymi o tym, iż sekretarz attaché wojskowego donosił o sytuacji w Gdańsku i Sopocie, że panuje spokój, ale na ulicach widoczne (są przyp. red.) liczne siły milicyjne, wojska nie widać, droga Warszawa Gdańsk przejezdna. Ambasada zwróciła też w sierpniu uwagę na to, że przedstawiciel komitetu strajkowego nie został dopuszczony do wypowiedzi w telewizji oraz że wśród skupisk ludności obserwuje się zjawisko chomikowania. Już pod koniec sierpnia 1980 roku ambasada wykazała się dobrą orientacją w sytuacji, opisując w długim i szczegółowym szyfrogramie do MSZ, że fakt, iż w Polsce wybuchł głęboki kryzys społeczny, nie stanowi w istocie zaskoczenia. Wydarzenia z lat 1970 i 1976 nie są odległe. W ostatnich latach, w sposób widoczny gołym okiem, przybywało w Polsce problemów społecznych i gospodarczych, które kumulowały się daje się dostrzec, jak z pojedynczych elementów wzbiera lawina napięć społecznych, która jak już ruszy, to szybko nabierze tempa. Z narastającą z dnia na dzień siłą napięcia ogniskują się na strukturach władzy partii, rządzie, związkach zawodowych i innych urzędowych organizacjach, oraz działaniach mediów. Ambasada twierdziła, że za finalną granicę 26 27

3 totesi pitävänsä tilanteen rauhoittamisen takarajana joulukuuta 1980, jolloin tulisi kuluneeksi 10 vuotta Gdańskin verisistä yhteenotoista. Puolueen ensimmäinen sihteeri Gierek, kuten kuvaan kuului, sairastui vakavasti syyskuun alussa. Samalla vaihdettiin myös hallituksen johto. Vaihdosten jälkeen hallitus myöntyikin lakkolaisten moniin vaatimuksiin, mm. palkankorotuksiin. Myös vapaat ammattiliitot sallittiin, mikä johti maanlaajuisen Solidaarisuus-ammattiliiton perustamiseen Lech Wałęsan johdolla. Katolinen kirkko tuki Solidaarisuutta, mutta toimi selvästi myös maan johdon ja Solidaarisuuden suhteiden pehmentäjänä. On varmasti myös kirkon vaikutusta, että Solidaarisuuden kannatus nimenomaan väkivallattomana liikkeenä levisi Puolassa. Solidaarisuuden johdolla 17. joulukuuta 1980 Gdańskissa muistettiin erittäin näyttävästi kymmenen vuoden takaisten levottomuuksien uhreja. Vuosi 1981: Akuutti tartunta muuttuu krooniseksi Tilanteen näennäisestä rauhoittumisesta huolimatta pinnan alla kuohui. Yhä enemmän muistihäiriöistä kärsivä presidentti Urho Kekkonen kertoi tammikuussa saksalaisessa Welt der Arbeit -lehdessä olevansa tilanteesta syvästi huolestunut. Taistelu työajan lyhentämisestä oli yksi Solidaarisuuden keskeisistä tavoitteista keväällä Miliisi puuttui toistuvasti ammattiliittojen paikallisten edustajien toimintaan. Wałęsa tapasi paavin Roomassa, mikä vahvisti entisestään Solidaarisuus-liikkeen painoarvoa kotimaassa ja mielenkiintoa ulkomailla. Varsovan liitto kohotti valmiutta, mistä Suomikin sai läntistä diplomaatti- ja tiedustelutietoa erityisesti Tukholmasta ja Washingtonista. Suomi sai tietoa eri lähteistä ja toisinaan monenkin käden kautta: muun muassa Suomen Prahan-suurlähetystön muistiossa suurlähetystön neuvos kertoo Egyptin Prahansuurlähetystön neuvoksen kuulleen Romanian Prahan-suurlähetystön neuvokselta, että tämä oli kuullut Puolan Prahan-suurlähetystön eräältä neuvokselta, jolla oli hyvä ystävä puolueen keskuskomiteassa Varsovassa, varmana tietona Tshekin kommunistijohtaja Gustav Husakin varoittaneen Puolan yhtyneen työväenpuolueen johtoa. Tämän varman tiedon mukaan tilanne Puolassa oli nyt vakavampi kuin Tšekkoslovakiassa vuonna Veljesmaiden kommunistijohtajat ottivatkin kantaa Puolan tilanteeseen Neuvostoliiton kommunistisen puolueen 26. puoluekokouksessa Moskovassa helmikuussa. Kuuban Fidel Castro totesi, että Euroopan sydämessä imperialismi pyrkii repäisemään veljellisen Puolan irti sosialistisesta yhteisöstä ja provosoi avoimesti Puolan poliittista horjuttamista. Unkarin János Kádár muistutti tovereilleen, miten vihollisemme laskelmoivat heikentävänsä sosialismin asemaa. Unkarin sosialistinen työväenpuolue ja Unkarin kansa uspokojenia sytuacji uważa grudzień 1980, kiedy to przypada 10. rocznica krwawych zamieszek w Gdańsku. Pierwszy sekretarz partii Edward Gierek, zgodnie z tradycją wymiany komunistycznych dygnitarzy, poważnie zachorował na początku września. Jednocześnie dokonano też zmian we władzach kraju. W ich efekcie rząd przychylił się do wielu żądań strajkujących, w tym do podwyżki płac. Zgodzono się też na powstanie wolnych związków, co doprowadziło do założenia ogólnokrajowego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność, na którego czele stanął Lech Wałęsa. Związek od początku miał poparcie Kościoła katolickiego, ale ten wyraziście działał też na rzecz złagodzenia napiętych stosunków między S a kierownictwem kraju. I na pewno pod wpływem Kościoła, poparcie dla Solidarności jako ruchu nieuciekającego się do siłowych rozwiązań, rozprzestrzeniło się na cały kraj. To pod przewodem S 17 grudnia 1980 roku w Gdańsku bardzo demonstracyjnie uczczono pamięć ofiar rozruchów sprzed dziesięciu lat. Rok 1981: Nagła infekcja przechodzi w stan chroniczny Mimo pozorów uspokojenia sytuacji, pod powierzchnią jednak wrzało. W styczniu prezydent Urho Kekkonen, cierpiący na coraz większe zaburzenia pamięci, wyraził w niemieckiej gazecie Welt der Arbeit głębokie zaniepokojenie. Wiosną 1981 roku jednym z głównych celów Solidarności była walka o skrócenie czasu pracy. Jednocześnie milicja nieustannie interweniowała w działalność lokalnych przedstawicieli związków zawodowych. Spotkanie Lecha Wałęsy z Janem Pawłem II w Rzymie umocniło autorytet Solidarności w kraju i zainteresowanie nim poza jego granicami w państwach Układu Warszawskiego podwyższono stan gotowości. Finlandia została o tym poinformowana przez zachodnich dyplomatów i wywiad, szczególnie ze Sztokholmu i Waszyngtonu. Informacje gromadzone w tym gorącym czasie w fińskim MSZ pochodziły z różnych źródeł, niekiedy z drugiej, trzeciej i kolejnej ręki. Radca Ambasady Finlandii w Pradze pisał w raporcie, że radca Ambasady Egiptu słyszał od radcy Ambasady Rumunii, iż ten dostał sprawdzoną informację od pewnego radcy z Ambasady Polski, który miał dobrego znajomego w Komitecie Centralnym partii w Warszawie, że komunistyczny przywódca Czechosłowacji Gustaw Husak ostrzegał kierownictwo PZPR Według tej sprawdzonej informacji sytuacja w Polsce była teraz poważniejsza niż w 1968 w Czechosłowacji. Komunistyczni liderzy bratnich krajów zajęli stanowisko wobec Polski na XXVI Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który odbył się w Moskwie w lutym. Przywódca Kuby, Fidel Castro stwierdził, że w sercu Europy imperializm dąży do wyrwania bratniej Polski z socjalistycznej wspólnoty i otwarcie prowokuje jej polityczną destabilizację. Przywódca Węgier, János Kádár przypominał towarzyszom: nasi wrogowie liczą na osłabienie pozycji socjalizmu. Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza i naród 28 29

4 ovat solidaarisia Puolan veljespuolueelle ja sosialismin kannattajille Puolassa. Puolan yhtyneen työväenpuolueen uusi ensimmäinen sihteeri Stanisław Kania viittasi omassa puheessaan puolestaan kokousisännän puheeseen: Muistamme toveri Leonid Iljitsh Brezhnevin merkille pantavat sanat: NKP ja neuvostovaltio ovat aina toivoneet vilpittömästi, että Puola olisi voimakas, riippumaton ja demokraattinen valtio. (suosionosoituksia). On selvää, ettei Neuvostoliitto, joka myös tuki taloudellisesti Puolaa erittäin voimakkaasti, Brezhnevin johdolla todellakaan ollut seurannut riippumattoman Puolan tilannetta kädet taskussa. Suurlähettiläs Taneli Kekkosen raportista ajatus on luettavissa rivien välistä: Liikkumatilan marginaalilla maan sisällä on Puolassa ääret, joiden ylittäminen uhkaisi johtaa sisäisesti ja kansainvälispoliittisesti arvaamattomaan ja hallitsemattomaan tapausten kulkuun. Vertauksia Unkarin kansannousuun ja Prahan kevääseen edustusto piti kuitenkin liian kaavamaisina. Kekkonen, joka professori Timo Soikkasen sanoin kirjoitti asiallisesti, sujuvasti ja poikkeuksellisen hyvin, osoitti helmikuussa 1981 myös suoraan käärmeenpesään. Hän pohti raportissaan rauhanomaisen, rajuja purkauksia vaille jäävän kehityskulun ehtoja Puolassa: On selvää, että näihin (ehtoihin; kirjoittajan huom.) kuuluu myös eräänlaisen ekumeenisen suhtautumistavan hiljainen hyväksyminen tai sietäminen kansainvälisessä kommunistisessa liikkeessä, nimenomaan sen perinteellisessä johdossa Moskovassa. Puolueettomuuttaan korostava Suomi painotti kuitenkin tuossa vaiheessa ulospäin, että kyse oli Puolan sisäisistä asioista. Tällaisia puheita kuullessaan KGB:n Helsingin-residentti Viktor Vladimirov muistutti ulkoministeri Paavo Väyrysen kuullen suomalaisille, että kyse oli toisaalta Puolan sisäisestä asiasta, mutta toisaalta Varsovan liiton asiasta. Tuleva historiankirjoitus näyttäneekin nykyistä yksiselitteisemmin, miten Neuvostoliiton masinoimana Puolan oman armeijan asemaa parannettiin samalla, kun pääesikunnan päällikkö ja puolustusministeri, kenraali Wojciech Jaruzelski nostettiin Puolan pääministeriksi helmikuussa Suurlähettiläs Kekkonen suhtautui Jaruzelskin pääministerinimitykseen optimistisesti, mutta samalla kovin varovaisesti: Sen, joka tahtoo nähdä edessään vaurastuvan ja sopusuhtaisen Puolan, pitää kohottaa katseensa lähiaikojen yli. Optimismi alkoi kuitenkin hiipua jo vain reilua kuukautta myöhemmin, kun Bydgoszczissa maanviljelijät protestoivat ja joutuivat miliisiväkivallan kohteeksi. Tuolloin Puola oli Kekkosen mukaan saapunut vuolaan virran partaalla kulkevalle suojakaiteita vailla olevalle tielle. Kevään ja kesän 1981 aikana jakautuminen vuohiin ja lampaisiin kävi yhä selvemmäksi. Juoksuhauta maan johdon ja Solidaarisuuden węgierski solidaryzują się z bratnią partią i zwolennikami ustroju socjalistycznego w Polsce. Zaś nowy pierwszy sekretarz KC PZPR, Stanisław Kania odwoływał się w swoim wystąpieniu do przemówienia gospodarza Zjazdu: Pamiętamy godne uwagi słowa towarzysza Leonida Iljicza Breżniewa: KPZR i państwo radzieckie zawsze wyrażały szczerą nadzieję na to, że Polska będzie państwem silnym, suwerennym i demokratycznym. (oklaski). To jasne, że Związek Radziecki pod wodzą Breżniewa, wspierając mocno Polskę też pod względem gospodarczym, nie śledził de facto sytuacji w suwerennej Polsce z założonymi rękami. W raportach ambasadora Taneli Kekkonena myśl ta daje się wyczytać między wierszami: Na marginesie swobody działania istnieją wewnątrz kraju ekstremy, których przekroczenie może zagrozić doprowadzeniem do nieprzewidywalnego i nieokiełznanego z punktu widzenia polityki wewnętrznej i międzynarodowej biegu wypadków. Porównania do powstania na Węgrzech i praskiej wiosny ambasada uznała jednak za nazbyt szablonowe. Kekkonen, który według słów profesora Timo Soikkanena pisał merytorycznie, sprawnie i wyjątkowo dobrze, wskazał też w lutym 1981 wprost na gniazdo żmij. W swoim raporcie rozważał uwarunkowania, jakich wymaga w Polsce rozwój pokojowy, pozbawiony gwałtownych erupcji : To jasne, że należy do nich (uwarunkowań przyp. autora) również cicha akceptacja lub pogodzenie się ze swego rodzaju ekumenicznym podejściem ze strony międzynarodowego ruchu komunistycznego, szczególnie ze strony tradycyjnego kierownictwa w Moskwie. Podkreślająca swoją neutralność Finlandia akcentowała na zewnątrz, że chodzi o wewnętrzne sprawy Polski. Słysząc takie zapewnienia, rezydent KGB w Helsinkach, Viktor Vladimirov przypomniał Finom w obecności ministra spraw zagranicznych, Paavo Väyrynena, że owszem, chodzi o wewnętrzną sprawę Polski, lecz sprawa dotyczy też Układu Warszawskiego. Zapewne przyszłe zapisy historyczne wykażą bardziej jednoznacznie niż aktualne, jak pod dyktando Związku Radzieckiego zmieniono sytuację polskiego wojska wraz z powołaniem dowódcy Sztabu Generalnego i ministra obrony, generała Wojciecha Jaruzelskiego na funkcję premiera w lutym Ambasador Kekkonen podszedł do nominacji Jaruzelskiego optymistycznie, ale też i bardzo ostrożnie: Ten, kto pragnie ujrzeć przed sobą Polskę dostatnią i zgodną, musi podnieść wzrok ponad najbliższe czasy. Optymizm zaczął jednak znikać już miesiąc później, kiedy milicja użyła siły wobec protestujących w Bydgoszczy rolników. Wówczas zdaniem Kekkonena Polska weszła na drogę bez barier ochronnych, biegnącą nad brzegiem rwącego nurtu. Wiosną i latem 1981 podział na owce i barany stawał się coraz wyrazistszy. Pogłębiały się okopy pomiędzy władzami kraju a Solidarnością, ale również wewnątrz obu 30 31

5 välillä sekä myös niiden sisällä syveni. Neuvostoliiton ulkoministerin Andrei Gromykon Puolaan heinäkuussa tehdyn vierailun loppukommunikeassa muistutettiin, että Puola on ollut, on ja tulee olemaan sosialistisen yhteisön kestävä osa. Monen puolalaisen vastaus tähän oli lisääntyvä pyrkimys päästä ja jäädä ulkomaille, erityisesti Itävaltaan. Elokuussa Taneli Kekkonen katsoi, ettei epävarmuuden ja epätietoisuuden ajan päättymiselle ole tehtävissä aikataulua. Syksyllä 1981 Solidaarisuuden ja hallituksen välejä kiristi kiista sensuurin poistamisesta tiedotusvälineissä. Solidaarisuus uhkasi lakoilla. Samalla Wałęsa ilmoitti julkisesti viranomaisten olevan menettämässä yhteiskunnallisen hyväksyttävyytensä. Uusi Suomi uutisoi etusivullaan, että Wałęsa puhuu jo vallankumouksesta. Suurlähettiläs Kekkonen tiivisti tilanteen syyskuussa todeten, että poikkeustilaan vievien yhteenottojen mahdollisuus on kasvanut. Yhteenottojen mahdollisuutta ei vähentänyt se, että maan talous oli lievästi sanottuna kuralla ja zloty valuuttana oli käytännössä menettänyt arvonsa. Ulkoministeriöstä Varsovaan lokakuussa selvitysmatkan tehneen ulkoasiainsihteeri René Nybergin mukaan se, että hot dogien nakit oli korvattu herkkusienillä, oli osoitus melkoisesta kekseliäisyydestä. Nybergin kanssa matkustanut ulkoasiainsihteeri Osmo Lipponen arvioi muistiossaan Puolan tuotannon ja viennin laskun johtaneen siihen, että maan ulkomaankaupasta saamat tulot menivät kokonaisuudessaan länsilainojen hoitokuluihin. Professori Tauno Tiusasen mukaan Puola oli käytännössä konkurssitilassa. Samaisessa lokakuussa Jaruzelski nostettiin puolueen ensimmäiseksi sihteeriksi. Kiittäessään Brezhneviä tämän onnittelusähkeestä Jaruzelski muistutti tehtävänään olevan taistella niitä vastavallankumouksellisia voimia vastaan, jotka pyrkivät suistamaan Puolan sosialistisen kehityksen tieltä. Käytännössä tämä toteutettiin lisäämällä armeijan aktiivisuutta. Kommunistisen puolueen, Solidaarisuuden ja kirkon yhteistapaaminen sekä sopimus kolmen kuukauden lakottomasta jaksosta saivat suurlähettilään marraskuun alussa varauksellisen optimismin valtaan. Myös Suomen Wienin-suurlähettiläs Björn Alholm välitti raportoinnissaan samaa optimismia Puolan tilanteesta. Suomen edustustot Varsovan liiton maissa olivat selkeästi pessimistisempiä, joskin ulkoministeriön niiltä pyytämät arviot Puolan tilanteesta olivat epäselviä ja kiemuraisia. Tilanteen epäselvyyden takia johtopäätöksiä ei ilmeisesti uskallettu tehdä. Prahasta 11. joulukuuta saapunut salasähke kertoi kuitenkin jo siitä tilanteesta, joka väistämättä oli edessä. Neuvostoliiton suurlähettiläs Prahassa oli Suomen suurlähettilään Antti Karppisen mukaan todennut, että kompromissien sijaan Puolassa on nyt voimakeinojen käytön aika Leninin vallankumousteorian opetusten mukaisesti. struktur. W komunikacie końcowym po lipcowej wizycie w Polsce Andreja Gromyki, ministra spraw zagranicznych ZSRR, przypominano, że Polska jest i będzie nierozerwalną częścią wspólnoty socjalistycznej. Odpowiedzią wielu Polaków były coraz liczniejsze starania o wyjazd i emigracja, szczególnie do Austrii. W sierpniu Taneli Kekkonen uznał, że nie da się nakreślić harmonogramu zakończenia czasu niepewności i wątpliwości. Jesienią 1981 stosunki między Solidarnością i rządem zaostrzył spór o zniesienie cenzury w środkach masowego przekazu. Związek groził strajkami. Jednocześnie Wałęsa oświadczył publicznie, że władza traci swe społeczne poparcie. Gazeta Uusi Suomi donosiła na pierwszej stronie, że Wałęsa mówi już o rewolucji. We wrześniu ambasador Kekkonen określił zwięźle sytuację: wzrasta możliwość konfrontacji prowadzących do stanu wyjątkowego. Możliwości konfrontacji nie minimalizował fakt, że gospodarka kraju, delikatnie mówiąc, dostała rozstroju, a złotówka straciła praktycznie wartość. W październiku do Warszawy przyjechał na rekonesans sekretarz do spraw zagranicznych fińskiego MSZ René Nyberg, który na pół ironicznie stwierdził, że zastąpienie w hot dogach parówek pieczarkami świadczy o sporej pomysłowości Polaków. Towarzyszący mu sekretarz Osmo Lipponen przedstawił w swoim raporcie tezę, że spadek krajowej produkcji i eksportu doprowadził do sytuacji, w której dochody z handlu zagranicznego są przeznaczane w całości na obsługę zachodnich kredytów. Według profesora Tauno Tiusanena Polska znalazła się praktycznie w stanie bankructwa. W październiku tego samego roku Jaruzelski został pierwszym sekretarzem KC PZPR. W podziękowaniach skierowanych do Breżniewa w odpowiedzi na telegram z gratulacjami Jaruzelski przypominał, że jego zadanie polega na walce z siłami antyrewolucyjnymi, które usiłują zepchnąć Polskę z drogi socjalistycznego rozwoju. W praktyce było to realizowane poprzez zwiększenie aktywności wojska. Wspólne spotkanie przedstawicieli partii komunistycznej, Solidarności i Kościoła oraz osiągnięty kompromis, który mówił o trzech miesiącach bez strajków wprawiły na początku listopada ambasadora w stan powściągliwego optymizmu. Taki sam optymizm w ocenach sytuacji w Polsce przekazywał w raportach również ambasador Finlandii w Wiedniu, Björn Alholm. Przedstawicielstwa Finlandii w krajach Układu Warszawskiego były już zdecydowanie bardziej pesymistyczne, aczkolwiek przesyłane na prośbę MSZ oceny na temat sytuacji w Polsce były sformułowane niejasno i pokrętnie. Ze względu na niejednoznaczność sytuacji brakowało widać odwagi na wyciąganie wniosków. Szyfrogram otrzymany z Pragi 11 grudnia mówił już jednak o sytuacji, która była nieuchronna. Według ambasadora Finlandii, Anttiego Karppinena, ambasador Związku Radzieckiego w Pradze stwierdził, że zgodnie z naukami teorii rewolucji Lenina w miejsce kompromisów nadszedł teraz w Polsce czas na 32 33

6 Kaksi päivää myöhemmin, keskiyöllä sunnuntain 13. joulukuuta vastaisena yönä Jaruzelski julisti Puolan sotatilaan viitaten Solidaarisuuden ajamaan vallankumoukseen, terroriin, avoimeen yhteenottoon, kansalaissotaan ja kansalliseen katastrofiin. Samalla hänestä tuli kansallisen pelastuksen sotilasneuvoston puheenjohtaja. Jaruzelski toteaa vuonna 1992 ilmestyneessä päiväkirjassaan ja vielä tänäänkin, että oli hänen ansiotaan, että Puola säästyi neuvostomiehitykseltä. Kalervo Hovin mukaan salaiset valmistelut sotatilan julistamiseksi tehtiin kuitenkin Neuvostoliitossa. Suomen Moskovansuurlähettiläs Jaakko Hallama kirjoitti raportissaan, että päätös sotatilan julistamisesta oli tehty Varsovan liiton puolustusministerikokouksessa joulukuuta. Hänen mukaansa Puolan alueella oli neuvostosotilasta ja Puolan ja Neuvostoliiton rajalla sotilasta täysvalmiudessa. Arvionaan Hallama esitti, että joukkoja käytettäisiin kuitenkin vain, jos Puola pyytäisi apua. Hallaman arvio oli kuitenkin väärä. Nyt tiedetään, ettei Jaruzelski ollut varma omasta menestyksestään ja ettei hän ollut pyytänyt Neuvostoliiton apua. Kansainvälisen tilanteen takia Neuvostoliitto ei kuitenkaan halunnut aloittaa Tšekkoslovakian miehityksen kaltaisia toimia. Joukkojen keskitykset kuitenkin tehtiin Puolan johdon painostamiseksi, jotta se itse ryhtyisi Moskovassa päätettyihin toimiin. Reaktioita sotatilan julistamiseen Ulkomaiden julkiset reaktiot sotatilan julistamiseen vaihtelivat. Neuvostoliiton mukaan kyseessä oli Puolan sisäinen asia, jota neuvostojohto ja kansa seuraavat tarkkaan. Myös Kiina piti asiaa Puolan sisäisenä. Unkarin uutistoimiston välittämän virallisen tiedonannon mukaan Unkarin kansantasavallan johtavat elimet, Unkarin työtätekevät ovat ottaneet suurella tarkkaavaisuudella ja ymmärtämyksellä vastaan Puolan kansantasavallan valtion neuvoston päätöksen. Euroopan talousyhteisön ulkoministerikokous ilmaisi tukensa ja sympatiansa Puolan kansalle ja vetosi kaikkiin Helsingin ETY-asiakirjan allekirjoittajamaihin olla puuttumatta Puolan sisäisiin asioihin. Ruotsin keskustalaisen pääministerin Thorbjörn Fälldinin hallituksen virallisen lausunnon keskeinen sisältö oli se, että Ruotsi piti tapahtumia huolestuttavina, mutta Puolan sisäisinä asioina. Ruotsin sosiaalidemokraattinen eduskuntaryhmä totesi omassa lausunnossaan puoluejohtaja Olof Palmen suulla, ettei kyseessä todellakaan ollut Puolan sisäinen asia ja että sotatilalakien soveltamisesta oli luovuttava ja vangitut vapautettava. Ranskan presidentti François Mitterrand paheksui Puolassa tapahtuneita pidätyksiä, ammattiyhdistys- ja ilmaisuvapauden rajoituksia ja poikkeustilaa. Yhdysvallat päätti keskeyttää vilja-avun toimitukset Puolaan ja lykätä päätökset dollariluotoista. Myöhemmin USA päätti laajemmista taloussanktioista. użycie środków siłowych. Dwa dni później, o północy 13 grudnia Jaruzelski wprowadził w Polsce stan wojenny, powołując się na dążenie Solidarności do rewolucji, terroru, otwartej konfrontacji, wojny obywatelskiej i narodowej katastrofy. Jednocześnie stanął na czele Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego jako jej przewodniczący. Podobnie jak w opublikowanych w roku 1992 pamiętnikach, tak i teraz Jaruzelski twierdzi, że jego zasługą było to, iż Polska uniknęła okupacji radzieckiej. Kalervo Hovi jest jednak zdania, że tajne przygotowania do ogłoszenia stanu wojennego odbywały się nie w Warszawie, ale w Moskwie. Tamtejszy ambasador Finlandii, Jaakko Hallama pisał w swoich raportach, że decyzja o ogłoszeniu stanu wojennego zapadła na posiedzeniu ministrów obrony Układu Warszawskiego, które odbyło się w dniach 1-4 grudnia. Według niego, na terenie samej Polski znajdowało się 40 tysięcy żołnierzy sowieckich, a przy granicy polsko-sowieckiej w pełnej gotowości stało 150 tysięcy żołnierzy. W jego ocenie jednak, jednostki bojowe miały zostać użyte tylko wówczas, gdyby Polska zwróciła się o pomoc. Ocena Hallamy była jednak błędna. Teraz wiemy, że Jaruzelski nie był pewien sukcesu i że nie zwrócił się o pomoc Związku Radzieckiego. Ten zaś, ze względu na sytuację międzynarodową, nie był skłonny rozpoczynać działań podobnych do okupacji Czechosłowacji. Do koncentracji wojsk doszło natomiast w celu wywarcia presji na kierownictwo Polski, aby przystąpiło do działań uzgodnionych w Moskwie. Reakcje na ogłoszenie stanu wojennego Reakcje zagranicy na ogłoszenie stanu wojennego były zróżnicowane. Według Związku Radzieckiego chodziło o wewnętrzną sprawę Polski, którą radzieckie kierownictwo i naród obserwują z uwagą. Również Chiny uznały tę decyzję za kwestię wewnętrzną. Według oficjalnego komunikatu węgierskiej agencji prasowej Organy kierownicze Węgierskiej Republiki Ludowej, węgierscy ludzie pracy z wielką uwagą i zrozumieniem przyjęli decyzję Rady Państwa PRL. Konferencja ministrów spraw zagranicznych krajów EWG wyraziła swoje poparcie i sympatię dla narodu polskiego i wezwała wszystkie państwa-sygnatariuszy Aktu z Helsinek do nie ingerowania w wewnętrzne sprawy Polski. Główne przesłanie oficjalnego oświadczenia ze strony rządu Szwecji, któremu przewodził centrowy premier Thorbjörn Fälldin, zmierzało do tego, że Szwecja uznaje wydarzenia za niepokojące, aczkolwiek wewnętrzne sprawy Polski. Socjaldemokratyczne ugrupowanie parlamentarne we własnym oświadczeniu, ustami przewodniczącego partii Olafa Palmego, wyraziło opinię, że de facto wcale nie chodzi o wewnętrzną sprawę Polski i należy odstąpić od stosowania przepisów stanu wojennego a uwięzionych wypuścić na wolność. Prezydent Francji François Mitterrand potępił aresztowania działaczy zdelegalizowanej S, ograniczenie praw związków zawodowych i swobody wypowiedzi oraz stan wyjątkowy. Stany Zjednoczone postanowiły wstrzymać dostawy zboża, wysłane w ramach pomocy i odroczyć decyzje odnośnie kredytów 34 35

7 Suomi, jossa presidentti Urho Kekkosen eronpyyntö oli jätetty vain paria kuukautta aiemmin, piti vt. presidentti Mauno Koiviston johdolla tilannetta Puolan sisäisenä. Suomen Punainen risti lähetti Puolaan laivalla 3000 huopaa, 20 tonnia lastenruokaa, kolme tonnia naudanlihasäilykkeitä ja 1,2 tonnia lastenvaatteita. Samanlaista humanitääristä apua Puolaan lähettivät myös muut maat. Puolan Solidaarisuus-liikettä tukemaan perustettu Suomen Puola-solidaarisuus ry julkaisi kansalaisadressin Puolan sotatilan lopettamisen, pidätettyjen vapauttamisen ja kansalaisvapauksien puolesta tammikuussa Adressin allekirjoittivat mm. poliitikot Ele Alenius SKDL:stä, Vihreiden Ville Komsi ja Perustuslaillisen Kansanpuolueen juuri jättänyt Kullervo Rainio sekä kirjailija Arto Melleri. Sotatila rajoittaa liikkumista ja tiedonkulkua Sotatilan julistaminen tuli lopulta yllätyksenä myös Suomen suurlähetystölle kuten se oli tullut lähes kaikille muillekin. Lähetystön henkilöstö havaitsi sotatilan ensimmäiseksi kaduilla, kun keskeiset tienristeykset miehitettiin sotilain ja panssariajoneuvoin. Puhelimet lakkasivat toimimasta ja suurlähetystö piti yhteyttä ulkoministeriöön radiolla. Radion kautta edustusto kertoikin, ettei Puolassa oleviin suomalaisiin turisteihin tai maassa asuvaan noin :an suomalaiseen saatu yhteyttä. Maanantaina 14. joulukuuta puolalaiset lähtivät jo lähes normaalisti töihin ja kaupat olivat auki. Suurlähetystössä kävi sunnuntain ja maanantain aikana noin 20 suomalaista turistia. Heillä ei ollut hätää, mutta maasta poispääseminen herätti kysymyksiä. Turistit pääsivät poistumaan Varsovasta junalla Berliinin kautta kuitenkin jo tiistaina 15. joulukuuta. Edustusto kertoi raportissaan, että Varsovan voiton aukio, nykyinen Piłsudskin aukio, sekä vanha kaupunki olivat torstaina 17. joulukuuta Gdańskin veristen tapahtumien vuosipäivänä vahvojen sotilasja poliisivoimien valvonnassa. Edustusto havainnoi, että tiettyä kansanjoukkojen liikehdintää oli havaittavissa kaupungilla ja erityisesti kirkkojen luona. Kadulla näkyneiden sotilaiden lisäksi sotatilan julistaminen merkitsi sitä, että kansalaisilta kiellettiin muun muassa kaikenlaiset kokoontumiset, julkaisujen levittäminen, työntekijöiden mielenilmaukset ja lakot. Samalla ilmoitettiin, että kansalaiset voidaan kutsua armeijaan ja heille säädettiin yleinen työvelvoite viranomaisten niin määrätessä. Kansalaisten liikkumisoikeutta rajoitettiin eri tavoin, mm. ulkonaliikkumiskielloin. Myös puhelimen ja postin käyttöä rajoitettiin. Epäilyttävät henkilöt voitiin vangita, ja tuhansia vangittiinkin. Noin 6000 Solidaarisuuden johtavaa henkilöä suljettiin perustettuihin internointileireihin. Myös Wałęsa vangittiin. Sleesiassa Wujekin hiilikaivoksen miehityslakossa puolisotilaalliset ZOMOjoukot surmasivat yhdeksän kaivostyömiestä, ja haavoittuneita oli kymmenittäin. Sotatilan aluksi myös ulkomaalaisten liikkumista Puolassa rajoitettiin. Maan dolarowych. Później USA podjęło decyzję o wdrożeniu sankcji gospodarczych na szerszą skalę. Finlandia, gdzie zaledwie parę miesięcy wcześniej Urho Kekkonen złożył dymisję, pod przewodnictwem pełniącego obowiązki prezydenta Mauno Koivisto uznała sytuację za wewnętrzną sprawę Polski. Fiński Czerwony Krzyż wysłał jednak drogą morską pomoc dla Polaków: 3000 koców, 20 ton odżywek dla dzieci, trzy tony konserw wołowych i 1,2 tony ubranek dziecięcych. Podobne działania humanitarne podjęły też inne kraje. I błyskawicznie dla wsparcia polskiego ruchu Solidarność założono i zarejestrowano stowarzyszenie Fińsko- -Polska Solidarność, które w styczniu 1982 opublikowało ogólnonarodową petycję wzywającą do obrony swobód obywatelskich, zakończenia stanu wojennego w Polsce i uwolnienia aresztowanych. Petycję podpisali między innymi tacy politycy, jak: Ele Alenius z Demokratycznego Związku Narodu Fińskiego, Ville Komsi (Partia Zielonych) i Kullervo Rainio, który właśnie opuścił szeregi Konstytucyjnej Partii Narodowej oraz pisarz Arto Melleri. Stan wojenny bez swobody poruszania się i bez informacji Ogłoszenie stanu wojennego okazało się w efekcie zaskoczeniem także dla Ambasady Finlandii, podobnie jak prawie dla wszystkich innych placówek dyplomatycznych w Warszawie. Personel najpierw dostrzegł stan wojenny na ulicach miasta główne skrzyżowania zostały obstawione przez żołnierzy i pojazdy opancerzone. Telefony przestały działać, ambasada utrzymywała więc z fińskim MSZ łączność radiową. Drogą radiową też przedstawicielstwo przekazało informację, że nie ma kontaktu z fińskimi turystami przebywającymi na terenie Polski ani z mieszkającymi tu Finami. W poniedziałek 14 grudnia Polacy poszli już prawie normalnie do pracy. Sklepy były otwarte. W niedzielę i poniedziałek do ambasady przyszło w sumie 20 turystów fińskich, którym nie działa się krzywda, ale którzy mieli wiele pytań, przede wszystkim dotyczących wyjazdu z Polski. Okazało się, że turyści mogli opuścić Warszawę już we wtorek 15 grudnia pociągiem przez Berlin. Jednocześnie ambasada donosiła w raporcie, że plac Zwycięstwa w Warszawie, dzisiejszy plac Piłsudskiego, oraz Starówka znalazły się w czwartek 17 grudnia w rocznicę krwawych wydarzeń w Gdańsku pod silnym nadzorem wojska i milicji. Zaobserwowano pewne poruszenie wśród ludności w mieście, a zwłaszcza w okolicach kościołów. Poza widokiem żołnierzy na ulicach, stan wojenny oznaczał też między innymi zakaz jakichkolwiek zgromadzeń ludności, rozpowszechniania publikacji, wyrażania poglądów przez pracowników oraz strajków. Jednocześnie podano do wiadomości, że obywatele mogą zostać powołani do wojska, a na polecenie władz będą podlegać powszechnemu obowiązkowi pracy. Prawo obywateli do swobody poruszania się zostało ograniczone na różne sposoby, między innymi poprzez wprowadzenie godziny milicyjnej. Ograniczono 36 37

8 ilmatila suljettiin. Suomen ja Puolan välisen viisumivapaussopimuksen soveltaminen keskeytettiin. Puolan ulkoministeriö kertoi nootissaan edustustolle, että mikäli edustuston työntekijät halusivat matkustaa maan sisällä tai maasta pois, tuli näiden pyytää matkustuslupaa. Muiden ulkomaalaisten sallittiin poistua maasta ilman etukäteisilmoitusta ja -lupaa. Vuoden 1982 alkupuolelta lähtien edustuston työntekijöidenkään ei enää tarvinnut odotella lupia, mutta matkoista piti ilmoittaa ulkoministeriölle etukäteen. Sensuurimääräysten mukaan edustustojen postia ei voinut avata, mutta paikallinen ulkoministeriökin myönsi, että joidenkin edustustojen postia oli avattu. Kansan Uutisten, Tiedonantajan ja Yleisradion toimittajat saivat jäädä Puolaan - Helsingin Sanomien ei. Rajoituksista huolimatta puolalaisten turvapaikanhakijoiden määrä ulkomailla alkoi kasvaa. Osittain kyse oli jo ennen sotatilan julistamista ulkomailla olleista puolalaisista. Myös esimerkiksi Puolan suurlähettiläs Washingtonissa Romuald Spasowski haki ja sai turvapaikan USA:sta joulukuun loppupuolella. Suomen Varsovan-suurlähetystöön tuli ensimmäinen turvapaikkahakemus huhtikuussa Kesäkuussa Suomeen tuli salatein hiililaivalla yksi turvapaikanhakija. Heinäkuussa ja elokuussa edustustoon tuli viisumihakemuksia turvapaikan hakemiseksi. Hakemusten liitteinä oli mm. Solidaarisuuden jäsenkirjoja ja valokuvia, joissa hakija oli Lech Wałęsan kanssa. Suomi ei myöntänyt hakijoille turvapaikkoja, mutta Suomessa olevia hakijoita ei myöskään palautettu Puolaan. He saivat jäädä Suomeen oleskeluluvalla. Edustustoja pyydettiin rajoittamaan mahdolliset kokoukset ja vastaanotot minimiin. Puolan ulkoministeriö muistutti kunnioittavasti myös siitä, että mikäli edustusto halusi kutsua jonkun puolalaisen tiloihinsa, ulkoministeriö voisi auliisi avustaa kutsujen välittämisessä. Suurlähetystöön pääsisi sisään vain suurlähetystön luvalla, jonka Puolan ulkoministeriö olisi vahvistanut. Edustuston autoihin sallittiin 20 litran polttoainetankkaus ja suurlähettiläälle tankki täyteen. Ensimmäinen suomalainen diplomaattikuriiri, kaupallinen avustaja Tuomas Holmas, pääsi Varsovasta Suomeen viikko sotatilan julistamisen jälkeen. Holmas tuli Suomeen laivalla Gdańskista. Hän kertoi Helsinkiin saavuttuaan ulkoministeriössä, että hänen erityiskulkulupansa oli tarkastettu kuusi kertaa matkan aikana. Matkahavaintonaan hän kertoi myös, että kontaktin saaminen puolalaisiin on vaikeutunut huomattavasti. Lisäksi Solidaarisuuden merkit olivat kadonneet ihmisten rintapielistä. Edustustolle tuli ulkoministeriön kautta kymmenittäin tiedusteluja Puolassa olevista suomalaisista. Edustusto välitti myös viestejä Puolasta Suomeen ( kaikki on hyvin, emme ole tulossa Suomeen, hyvää joulua ) tai Suomesta Puolaan ( Isänsä tiedustelee, aikooko jäädä Puolaan tai palata Suomeen ennen stipendin päättymistä ). też możliwość korzystania z poczty i telefonu. Osoby podejrzane podlegały aresztowaniu i tak tysiące ludzi zostały uwięzione. Około 6000 osób z kierownictwa Solidarności zamknięto w utworzonych obozach dla internowanych. Internowano również Lecha Wałęsę. W pierwszych dniach stanu wojennego na Śląsku zmotoryzowane oddziały milicji ZOMO przypuściły szturm na kopalnię Wujek. Rozbicie strajku okupacyjnego skończyło się tragedią śmiercią dziewięciu górników. Na początku stanu wojennego również cudzoziemcom ograniczono możliwość przemieszczania się po Polsce. Obszar powietrzny został zamknięty. Umowę o ruchu bezwizowym między Finlandią a Polską zawieszono, a polski MSZ informował w swej nocie, że jeżeli pracownicy ambasady będą chcieli podróżować po Polsce lub z niej wyjechać, muszą mieć odpowiednie zezwolenie na przejazd. Pozostali cudzoziemcy uzyskali zgodę na opuszczenie kraju bez konieczności uprzedniego zgłoszenia lub uzyskania zezwolenia. Począwszy od pierwszej połowy roku 1982 również pracownicy przedstawicielstwa już nie musieli czekać na zgodę, ale zamiar podróży wciąż podlegał uprzedniemu zgłoszeniu do MSZ. Zgodnie z przepisami cenzury, korespondencji dyplomatyczniej nie należało otwierać, ale poczta niektórych ambasad była otwierana. Dziennikarze z dzienników Kansan Uutiset i Tiedonantaja oraz z Yleisradio mogli zostać w Polsce, natomiast z Helsingin Sanomat nie. Pomimo różnych ograniczeń, liczba Polaków szukających azylu za granicą zaczęła rosnąć. Częściowo sprawa dotyczyła osób przebywających zagranicą jeszcze przed ogłoszeniem stanu wojennego. Na przykład ambasador Polski w Waszyngtonie Romuald Spasowski również wystąpił i pod koniec grudnia otrzymał azyl w USA. Do Ambasady Finlandii w Warszawie pierwszy wniosek azylowy wpłynął w kwietniu W czerwcu tajnymi drogami na węglowcu dotarł do Finlandii jeden azylant. W lipcu i sierpniu do ambasady wpłynęły kolejne wnioski wizowe z prośbą o azyl. W załącznikach znajdowały się legitymacje Solidarności i wspólne zdjęcia z Lechem Wałęsą. Finlandia azylu wnioskodawcom mieszkającym w Polsce nie udzieliła, ale ci, którzy już przebywali w Finlandii nie zostali odesłani do kraju. Mogli pozostać na wizie pobytowej. Ambasady poproszono o ograniczenie ewentualnych zebrań i przyjęć do minimum. Polski MSZ przypominał z uszanowaniem również o tym, że jeśli ambasada pragnie gościć u siebie jakiegoś Polaka, to ministerstwo chętnie służy pomocą w przekazaniu zaproszenia. Do ambasady można było się dostać wyłącznie za zgodą placówki, potwierdzoną przez polski MSZ. Jednocześnie dawała znać o sobie dramatyczna sytuacja gospodarcza Polski samochody ambasady miały pozwolenie na tankowanie 20 litrów paliwa, dla ambasadora bak do pełna. Pierwszy fiński kurier dyplomatyczny, asystent attaché handlowego Tuomas Holmas, mógł wyjechać z Warszawy do Finlandii tydzień po ogłoszeniu stanu wojennego. Wypłynął 38 39

9 Taneli Kekkonen, ambasador Finlandii w latach Taneli Kekkonen, Suomen suurlähettiläs, Suurlähettiläs Kekkonen kertoi joulukuun lopussa Helsinkiin, että lähetystön tietojen saanti oli erittäin rajoitettua ja perustuu yksittäisten ihmisten sattumanvaraisiin ja yksittäisiin kertomuksiin: Ankeimmalta tässä tuntuu puhelimien mykkyys. Harvat tapaamiset järjestyvät vain kulkemalla ja kolkuttamalla. Tavanomaiset vastaanotot ja päivälliset diplomaattikunnan ja puolalaisten kesken on peruutettu. Tällaisten aikaisemmin joskus tyhjänaikaisiksi koettujen tapaamisten poissaolon kokee puutteena. Tietojen ja arvioiden rinnastamiseen ja vertailuun ei juuri ole mahdollisuutta. Lähettiläs totesi, että jälkiviisaasti joulukuun 13. päivän sotilasvallankaappaus olisi voinut ollut ennakoitavissa, mutta olosuhteet muistuttivat monessa mielessä jo aiemmin koettuja. Samalla Kekkonen kirjoitti, että Varsovassa joulua edeltänyt kireä pakkanen oli kääntynyt jouluaatoksi suojasääksi: Antamatta tälle kummempaa symbolista merkitystä ei se ole katukuvaan heijastumattakaan. Jouluyöksi peruttu ulkonaliikkumiskielto oli hänen mukaansa purkanut pahinta painetta ja kaunaa. Loppiaisen aikoihin suurlähettiläs raportoi, ettei sotatilan päättymistä ollut vielä nähtävissä, mutta että olojen suhteellinen Depesza z ambasady po spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Józefem Czyrkiem w stanie wojennym, 1981 Sotatilan aikana lähetetty radiosanoma, joka kertoo Puolan ulkoministerin, Józef Czyrekin kanssa käydyistä keskusteluista,1981 normalisoituminen saattaisi jatkua. Edustuston puhelimetkin alkoivat toimia uudelleen tammikuussa Varovaisesta optimismistaan huolimatta suurlähettiläs Kekkonen oli skeptinen erityisesti Solidaarisuuden johtoa sekä Wałęsaa ja tämän kykyjä kohtaan. Kekkonen, joka oli puolensa valinnut, katsoi, että Wałęsalla oli avainasema tilanteen selkeyttämiseksi. Myös Yhdysvaltain Puolalle langettamia talouspakotteita suurlähettiläs kritisoi. Samaan aikaan Puola pyrki ulkomailla, mukaan luettuna Helsingissä, kuvaamaan Puolan tapahtumia parhain päin. Kyseessä ei ollut sotilasvallankaappaus, oli Puolan johdon keskeinen sanoma. Samaa valhetta Puola pyrki viemään eteenpäin myös YK:ssa. Suomi avaa oviaan Yllättävän pian vuoden 1982 puolella Suomen ja Puolan suhteet alkoivat pikkuhiljaa normalisoitua. Siitäkin huolimatta vielä helmikuun alussa suurlähettiläs raportoi, että vaikka suunta kulkisi tasaantumista kohti, käyvät rajuilman mainingit korkeina vielä eteenpäin. Kansainvälisten matemaattisten statkiem z Gdańska. Po dotarciu do Helsinek opowiadał w MSZ, że podczas podróży sześć razy kontrolowano jego przepustkę specjalną. Podkreślił też, że w nowej sytuacji znacznie trudniej nawiązuje się kontakty z Polakami i nikt już nie nosi widocznych wcześniej znaczków Solidarności. Do ambasady docierały za pośrednictwem MSZ dziesiątki zapytań o Finów przebywających w Polsce. Z placówki przekazywano również wiadomości do Finlandii ( wszystko w porządku, nie przyjedziemy do Finlandii, wesołych świąt ) albo z Finlandii ( ojciec pyta, czy zamierzasz zostać w Polsce, czy wrócisz do Finlandii przed końcem stypendium ). Ambasador Kekkonen poinformował pod koniec grudnia Helsinki, że ma bardzo ograniczony dostęp do informacji, a te które są, bazują na przypadkowych i pojedynczych opowieściach indywidualnych ludzi: Najbardziej przygniatające wydaje się być milczenie telefonu. Rzadkie spotkania dają się zorganizować wyłącznie poprzez chodzenie i stukanie. Zwyczajowe przyjęcia i obiady korpusu dyplomatycznego z Polakami są odwołane. Zniknięcie tych spotkań, które wcześniej wydawały się niekiedy jałowe, teraz odczuwa się jak niedostatek. Brak prawie możliwości do przeprowadzania zestawień czy porównań informacji i ocen. Ambasador stwierdził, że dywagując niczym mądry po szkodzie, ten wojskowy zamach stanu z 13 grudnia byłby możliwy do przewidzenia, lecz okoliczności pod wieloma względami przypominały te już wcześniej znane. Jednocześnie pisał, że ostry mróz poprzedzający w Warszawie Boże Narodzenie, podczas Wigilii przeszedł w odwilż: Bez nadawania temu jakiegoś symbolicznego znaczenia, nie pozostaje to wszak bez odzwierciedlenia w obrazie ulicy. Godzina milicyjna, zniesiona na czas nocy bożonarodzeniowej rozładowała, zdaniem Kekkonena, najgorsze napięcia i urazy. W okolicach Trzech Króli ambasador raportował, że nie widać jeszcze końca stanu wojennego, ale wydaje się postępować relatywna normalizacja warunków życia. Nawet telefony w ambasadzie zaczęły znów funkcjonować w styczniu Pomimo ostrożnego optymizmu, ambasadora Kekkonena cechowało sceptyczne podejście do liderów Solidarności, w szczególności do Wałęsy i jego zdolności. Jednocześnie uważał on, że Wałęsa zajmuje kluczową pozycję dla wyklarowania sytuacji. Krytykował również sankcje ekonomiczne, nałożone na Polskę przez Stany Zjednoczone. W tym samym czasie Polska dążyła zagranicą, a więc i w Helsinkach, do przedstawienia wydarzeń w kraju w jak najlepszym świetle. To nie była kwestia wojskowego zamachu stanu brzmiał główny komunikat ze strony kierownictwa państwa. To samo kłamstwo Polska starała się propagować szerzej, również na forum ONZ. Finlandia otwiera drzwi Zaskakująco wcześnie po wejściu w rok 1982, relacje fińsko-polskie zaczęły się normalizować. Pomimo to jeszcze na początku lutego 40 41

10 unionin IMU:n suomalaisvaltuuskunta vieraili Varsovassa samassa kuussa. Matemaatikko Olli Lehto, joka myöhemmin toimi Helsingin yliopiston rehtorina ja kanslerina, kirjoitti matkasta Yliopisto-lehteen: delegaatiolla oli ollut viisumiongelmia, mutta neuvotteluissa kaikki meni hyvin; päätettiin, ettei Kansainvälisen matemaatikkokongressin ICM 82 -kokousta siirretä pois Varsovasta. Vapunpäivänä Solidaarisuus marssi laittomasti Varsovassa ilman yhteenottoja viranomaisten kanssa. Varsovassa ja muissa Puolan kaupungeissa oli kuitenkin levottomuuksia. Levottomuudet toistuivat vielä voimakkaampina 3. toukokuuta vietettävän vuoden 1791 perustuslain muistopäivän yhteydessä, mutta kokonaisuudessaan tilanne Puolassa oli selkeästi tasaantunut. Puolan yhtyneen talonpoikaispuolueen puheenjohtaja, varapääministeri Roman Malinowski matkusti Suomeen kesäkuussa 1982 hallituksessa istuneen keskustapuolueen vieraaksi, mikä heijasti Suomen asemaa kylmän sodan aikana. Matkansa aikana Malinowski tapasi myös pääministeri Kalevi Sorsan. Malinowskia kuvattiin edustuston raporteissa olemukseltaan karhumaisena ja valtavan työkyvyn omaavana, huumorintajuisena ja tyynenä henkilönä, jonka ura oli nousukiidossa. Malinowski kuului raporttien mukaan kenraali Jaruzelskin luottomiehiin. Vierailunsa aikana Malinowski oli kiitellyt suomalaisille Suomen erilaista, Puolalle suopeaa kantaa muun muassa kansainvälisiä taloudellisia rankaisutoimia koskevassa kysymyksessä. Suurlähettiläs Taneli Kekkonen pohti matkan jälkeen, että Malinowskin sinänsä epätavallisen vierailun taustalla oli pyrkimys normalisoida maan ulkosuhteet. Puolan ulkoministeri Stefan Olszowski kertoi suurlähettiläälle, että Puola kulkee kohti tasaantuvia ja normaaleja oloja, minkä Puola toivoo heijastuvan myös maan Suomisuhteeseen. Suurlähettiläs putkaan Olojen normalisoituminen Puolassa oli vielä kuitenkin suhteellista. Tiistaina 31. elokuuta 1982 noin kello 18 Suomen Varsovansuurlähetystön toimistovirkailija Liisa Hoffman (os. Salo) ja hänen seuraajakseen Varsovaan vastikään tullut Tarja Salminen olivat saapumassa Chopina -kadulla sijaitsevalle suurlähetystölle Hoffmanin asunnolta Mokotówin kaupunginosasta. Kolmas toimistovirkailija Riitta Väyrynen (nyk. Puukka) ajoi toisella autolla perässä. Naisten ajomatka oli Solidaarisuuden mielenosoituksen torjumiseksi pystytettyjen useiden tiesulkujen takia ollut hankala ja mutkitteleva. Avatessaan suurlähetystön ajoporttia oli Hoffmanin kimppuun yllättäen rynnännyt pitkä, 190-senttinen nuorimies lyhyessä nahkatakissaan ja vienyt Hoffmanin autonavaimet tämän kädestä. Hoffman läpsäisi miestä kasvoille, minkä havaitsivat myös kadun toisella puolella olleet puolalaiset sekä viereisen Norjan suurlähetystön henkilöstö. Nämä hälyttivät paikalle myös konsuli Raimo ambasador raportował, że choć kierunek może i wiedzie ku ustatkowaniu, to nadal jeszcze niesie wysoka fala sztormu. Fińska delegacja Międzynarodowej Unii Matematycznej (IMU) odwiedziła Warszawę w tym samym miesiącu. Matematyk Olli Lehto, który później został rektorem Uniwersytetu w Helsinkach i kanclerzem, tak opisał podróż w czasopiśmie uniwersyteckim Yliopisto: delegacja miała problemy wizowe, ale w negocjacjach wszystko poszło dobrze; postanowiliśmy, że nie odbierzemy Warszawie organizacji Międzynarodowego Kongresu ICM 82. Podczas pochodu pierwszomajowego w Warszawie, Solidarność maszerowała nielegalnie bez starć z organami porządkowymi. Jednakże i w Warszawie, i w innych miastach zanotowano niepokoje. Przy okazji obchodów rocznicy Konstytucji 3 Maja z 1791 roku niepokoje powtórzyły się z większym nasileniem, lecz patrząc kompleksowo, sytuacja w Polsce wyraźnie się normowała. Przewodniczący Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, wicepremier Roman Malinowski odwiedził Finlandię w czerwcu 1982 jako gość rządowej partii Centrum co odzwierciedlało pozycję Finlandii podczas zimnej wojny. W trakcie swej podróży Malinowski spotkał się również z premierem Kalevi Sorsą. Raporty opisywały Malinowskiego jako człowieka spokojnego, o niedźwiedzim wyglądzie, niezwykle pracowitego, z poczuciem humoru, którego kariera nabierała rozpędu. Według raportów należał on do grona zaufanych ludzi Jaruzelskiego. Podczas tej wizyty Malinowski dziękował Finom za odrębne, sprzyjające Polsce, stanowisko między innymi w kwestii międzynarodowych sankcji gospodarczych. Ambasador Taneli Kekkonen zastanawiał się po podróży, że w tle tej w istocie niecodziennej wizyty Malinowskiego stało dążenie do normalizacji relacji zewnętrznych państwa. Minister spraw zagranicznych Stefan Olszowski opowiadał ambasadorowi, że Polska zmierza ku spokojnym i unormowanym warunkom życia, co ma nadzieję znajdzie odzwierciedlenie również w relacjach kraju z Finlandią. Ambasador w areszcie Normalizacja warunków życia w Polsce była jednak nadal jeszcze dyskusyjna. We wtorek 31 sierpnia 1982 około godziny 18:00 urzędniczka ambasady Liisa Hoffman (z domu Salo) razem ze swą przybyłą dopiero co do Warszawy następczynią, Tarją Salminen podjechały do budynku placówki przy ulicy Chopina od strony Mokotowa, gdzie mieszkała Hoffman. Trzecia urzędniczka, Riitta Väyrynen (obecnie Puukka) jechała za nimi drugim samochodem. Kobiety miały problemy z dotarciem na miejsce ze względu na konieczność objazdu licznych blokad drogowych, ustawionych dla udaremnienia demonstracji Solidarności. W momencie otwierania bramy wjazdowej ambasady, do Hoffman doskoczył nieoczekiwanie młody mężczyzna wzrostu ok. 190 cm, ubrany w krótką kurtkę skórzaną, i wyrwał jej kluczyki od samochodu. Hoffman uderzyła napastnika w twarz, co widzieli zarówno Polacy po drugiej stronie ulicy, jak 42 43

11 Taittosen, ja pian saapui myös suurlähettiläs Kekkonen. Paikalle tullut suurlähettiläs istutettiin paikalle ilmestyneen, virkapukuisten miliisien Polski-Fiatin takapenkille ja ajettiin läheisellä Wilcza-kadulla sijaitsevalle miliisiasemalle. Naiset tulivat perässä; Hoffman omalla autollaan, ja miliisi ajoi Väyrysen autoa. Suomalaisia syytettiin paitsi siviilipukuisen miliisin lyömisestä myös kiellettyjen kohteiden valokuvaamisesta. Valokuvauksesta haettiin todisteita mm. auton penkit irrottamalla ja tupakka-askit tyhjentämällä, mutta syyte jouduttiin toteamaan perättömäksi. Puheet miliisin pahoinpitelystä suurlähettiläs Kekkonen kuittasi myöhemmin Puolan ulkoministeriössä toteamalla Hoffmanin olevan 160-senttinen, raskaana oleva nainen. Suurlähettiläs vapautettiin jo noin tunnin päästä, naiset myöhemmin. Puukka muistelee, että kadut olivat miliisiasemalta poistuttaessa sakeana kyynelkaasusta. Kolmikko pyrki kaasun takia jopa takaisin asemalle siinä onnistumatta, kertoo puolestaan Salminen. Hoffman ei tiedä tänä päivänäkään syytä avainten poisottoon ja pidätykseen. Suomi esitti luonnollisesti vastalauseensa sangen harvinaisesta diplomaattisen koskemattomuuden loukkauksesta. Kyseisenä päivänä Puolassa kuoli kuusi ja loukkaantui satoja ihmisiä. Yli 5000 pidätettiin. Pidätettyjen joukossa olivat myös Yleisradion toimittaja Jarmo Jääskeläinen sekä tämän seurassa ollut valokuvaaja. Harmaan eri sävyjen ennustamisen mahdottomuus Brezhnevin opin erityisoppimäärästä nauttinut Puola oli sotatilan aikana kansainvälisesti erittäin eristetty maa. Vuonna 1982 Itä-Euroopan sosialistisista maista Puolaan tehtyjen vierailujen ohella käytännössä vain Libyan Muammar Gaddafi mutta myös Suomen eduskunnan puhemies Johannes Virolainen vierailivat Puolassa. Vaikka Virolaisen lokakuinen vierailu oli niin sanotusti epävirallinen, tapasi hän matkansa aikana myös kenraaliunivormuisen Jaruzelskin. Keskusteluissa, jotka kestivät 70 minuuttia, käsiteltiin muun muassa sotatilaan johtaneita syitä. Tapaaminen tapahtui paikallisen punaisen Trybuna Ludu -lehden mukaan hyväntahtoisessa ilmapiirissä. Vierailu herätti arvostelua Suomessa. Samaisessa lokakuussa 1982 Solidaarisuus ja muut ns. vapaat ammattiyhdistykset lakkautettiin. Puolan suhteet länteen eivät luonnollisesti tästäkään parantuneet. Samaan aikaan maan hallitus suostui kuitenkin paavin Puolan-vierailuun seuraavana kesänä. Wałęsa vapautettiin vankeudesta marraskuussa. Sotatila Puolassa lakkautettiin 31. joulukuuta Samana päivänä Helsinkiin raportoinut suurlähettiläs Taneli Kekkonen kirjoitti, että jouluna 1982 näkymät ovat harmaat, mutta eivät vailla vaaleampia sävyjä. Puola on käännöksen tilassa, mutta käännöksen aste ja pysyvyys riippuvat paljon asioiden tulevasta i personel sąsiedniej Ambasady Norwegii. On też zaalarmował konsula Raimo Taittonena, a niebawem nadszedł również ambasador Kekkonen. Ambasador został wsadzony na tylne siedzenie polskiego fiata, który zjawił się na miejscu z umundurowanymi milicjantami w środku, i zawieziony na komisariat milicji przy ulicy Wilczej. Kobiety jechały za nimi: Hoffman własnym samochodem, a auto Riitty Väyrynen prowadził milicjant. Finowie zostali obwinieni o pobicie funkcjonariusza milicji w cywilu oraz o fotografowanie zakazanych obiektów. Dowodów na ten drugi zarzut szukano wyjmując siedzenia z samochodu i wysypując papierosy z pudełek, ale oskarżenie okazało się bezpodstawne. Pomówienia o użycie przemocy wobec milicjanta, ambasador Kekkonen skwitował później w MSZ stwierdzeniem, że Hoffman jest kobietą w ciąży i w dodatku ma 160 cm wzrostu. Ambasador został zwolniony mniej więcej już po godzinie, kobiety wypuszczono jednak później. Puukka wspomina, że po wyjściu z komisariatu zobaczyła, że na ulicy jest gęsto od gazu łzawiącego. Cała trójka chciała schronić się w budynku milicji, ale się nie udało, opowiada Salminen. Hoffman do dziś nie wie, jaki był powód zabrania kluczyków i aresztowania. Naturalnie Finlandia wystosowała sprzeciw wobec tak niespotykanego naruszenia immunitetu dyplomatycznego. Tego dnia w Polsce śmierć poniosło sześć osób, a rannych były setki. Ponad 5000 osób aresztowano. Wśród zatrzymanych znalazł się dziennikarz telewizyjny z Yleisradio, Jarmo Jääskeläinen i fotoreporter, który był razem z nim. Niemożność antycypowania różnych odcieni szarości. Polska, po przerobieniu materiału z kursu specjalnego Breżniewa, popadła w stanie wojennym w dużą izolację międzynarodową. Oprócz wizyt delegacji ze wschodnioeuropejskich państw socjalistycznych, w 1982 roku Polskę odwiedził tylko Muammar Kadafi z Libii, a także przewodniczący fińskiego parlamentu Eduskunty, Johannes Virolainen. Choć październikowa wizyta Virolainena była tzw. wizytą nieoficjalną, to jednak podczas niej spotkał się też z Jaruzelskim, ubranym w mundur generalski. W rozmowach trwających 70 minut poruszono między innymi przyczyny leżące u podstaw wprowadzenia stanu wojennego. Spotkanie upłynęło według miejscowej czerwonej gazety, Trybuny Ludu, w atmosferze dobrej woli. Wizyta spotkała się jednak z krytyką w Finlandii. W tym samym miesiącu roku 1982 Solidarność i inne tzw. wolne związki zawodowe zostały zawieszone. Naturalnie relacje Polski z Zachodem nie poprawiły się z tego powodu. Jednocześnie rząd wyraził jednak zgodę na przyjazd papieża do Polski, latem następnego roku. Wałęsę zwolniono z internowania w listopadzie. Stan wojenny w Polsce został zawieszony 31 grudnia Tego samego dnia ambasador Taneli Kekkonen pisał w raporcie, że w Boże Narodzenie widoki są szare, ale niepozbawione jaśniejszych odcieni. Polska znajduje się w momencie zwrotnym, lecz stopień i trwałość zwrotu zależą w dużej mierze od dalszego biegu rzeczy. Po zawieszeniu stan wojenny 44 45

12 kulusta. Sotatila voidaan sen keskeyttämisen jälkeen saattaa uudelleen voimaan. Puolan va. asiainhoitaja Helsingissä, Tadeusz Fiszbach kuvasi Puolan tilannetta heinäkuun 1983 lopussa ulkoministeri Paavo Väyryselle kertoen, että ihmisoikeuksia rajoittavat toimenpiteet on nyt lakkautettu ja että Puola on tässä mielessä palautunut täysipainoiseksi valtioksi kansainvälisillä foorumeilla. Fiszbach kiitteli Suomea realistisesta ja ymmärtäväisestä suhtautumisesta Puolaan sotatilan aikana. Ylimenokautta Kekkosen ajasta Koiviston aikaan kulkevan Suomen toiminta olikin ollut ymmärtäväistä, mitä kuvaavat myös puhemies Virolaisen vierailu Puolaan sekä Malinowskin Suomeen suuntautunut vierailu. Lech Wałęsalle myönnettiin lokakuussa Nobelin rauhanpalkinto, mitä Puolan johto protestoi voimakkaasti. Ironista kyllä, kuukautta myöhemmin 60-vuotispäiviään viettänyt presidentti Mauno Koivisto sai merkkipäivänsä kunniaksi Neuvostoliiton myöntämän Leninin kunniamerkin. Suomessa ulkoministeriö joutui vielä erikseen puimaan niin sanottua Musta lista -kohua. Suomen Puola-solidaarisuus ry. sai nimittäin selville, että ministeriö oli syksyllä 1981 järjestön rekisteröintiä koskevassa lausunnossaan käyttänyt lähteenään yhdistyksen sääntöjen lisäksi sen jäsenluetteloa. Ulkoministeriön käytössä olikin ollut 80 nimeä käsittänyt nimilista osoitteineen ja henkilötunnuksineen. Lista oli mitä ilmeisimmin suojelupoliisin laatima, vaikka valtiosihteeri Matti Tuovisen päiväkirjassa puhutaan keskusrikospoliisista. Joka tapauksessa on todettava, että listan laatiminen ja käyttö sekä sen jälkeinen salailu ulkoministeriössä liikkuivat vähintäänkin lain ja laittomuuden rajamailla. Näin on todettava siitä huolimatta, että sekä korkein hallinto-oikeus että oikeuskansleri totesivat, ettei ministeriö ollut toiminut lainvastaisesti. Asiaa käsiteltiin myös eduskunnassa, ja ainakin vielä 1996 Ilta- Sanomat kirjoitti Mustasta listasta. Ulkoministeriö ja Suomen johto olivat koko kriisin ajan pysyneet suhteellisen hyvin ajan tasalla Puolan tilanteesta. Tietoa saatiin Suomen edustustoverkon kautta useasta maasta, ja myös Suomen Varsovansuurlähetystön raportointi antoi melko kattavan kuvan Puolan tapahtumista, olosuhteista sekä Puolassa käydystä keskustelusta sotatilan alla ja sen aikana. Puolan tilanteesta ja sotatilasta johtunut epävarmuus tulevasta sekä jokapäiväisen elämän pienet hankaluudet eivät heijastuneet edustuston työssä ainakaan ulospäin. Edustuston raportoinnin keihäänkärjen muodostaneet suurlähettiläs Taneli Kekkosen raportit olivat paitsi hyvin kirjoitettuja, myös mielenkiintoisen analyyttisiä yhteenvetoja tapahtumista. Usein ylettömänkin kaunosanaiseksi heittäytynyt Kekkonen pyrki myös arvioimaan tulevaa kehitystä, mutta ei hänestäkään ennustajaksi ollut. Puolan tapahtumat poikkesivat monella tavalla siitä, mitä oli nähty esimerkiksi Prahassa Sitäkin taustaa vasten harmaan eri sävyjen ennustamisen mahdottomuuden voi hyvin ymmärtää. może zostać ponownie przywrócony. Polski charge chargé d affaires w Helsinkach, Tadeusz Fiszbach, pod koniec lipca 1983 opisywał sytuację w swoim kraju ministrowi spraw zagranicznych Paavo Väyrynenowi mówiąc, że zaprzestano teraz działań ograniczających prawa człowieka i w tym sensie Polska wróciła jako pełnoprawne państwo na forum międzynarodowe. Fiszbach podziękował Finlandii za realistyczne i pełne zrozumienia podejście do Polski w czasie stanu wojennego. Działania Finlandii w okresie przejściowym między czasami Kekkonena a czasami Koivisto były faktycznie pełne zrozumienia, co obrazują wizyty przewodniczącego Virolainena w Polsce i wicepremiera Malinowskiego w Finlandii. Lech Wałęsa otrzymał w październiku Pokojową Nagrodę Nobla, przeciwko czemu kierownictwo Polski gwałtownie zaprotestowało. Jak na ironię, miesiąc później prezydent Mauno Koivisto otrzymał od Związku Radzieckiego order Lenina dla uczczenia swoich 60. urodzin. W Finlandii Ministerstwo Spraw Zagranicznych musiało jeszcze dodatkowo zmierzyć się z aferą tzw. Czarnej listy. Fińskie Stowarzyszenie Polska Solidarność dowiedziało się mianowicie, że w roku 1981 ministerstwo w oświadczeniu dotyczącym rejestracji organizacji, sprawdziło nie tylko jego statut, ale także listy członków. W dyspozycji ministerstwa była lista 80 osób z adresami i numerami pesel. Została najprawdopodobniej sporządzona przez fiński urząd bezpieczeństwa, choć sekretarz stanu Matti Tuovinen w swoich wspomnieniach wskazuje na centralne biuro śledcze. Jakby na to nie patrzeć, zarówno przygotowanie i korzystanie z listy, jak i późniejsze zatajenie jej istnienia w ministerstwie, oscylują na granicy praworządności. I to mimo faktu, że Naczelny Sąd Administracyjny, a później Prokurator Generalny, uznali, iż ministerstwo nie działało bezprawnie. Sprawa ta była także przedmiotem dyskusji w parlamencie, a popołudniówka Ilta -Sanomat jeszcze w 1996 pisała o Czarnej liście. Jednocześnie jednak MSZ i kierownictwo Finlandii przez cały okres kryzysu miały relatywnie dobre rozeznanie w sytuacji Polski. Informacje spływały z sieci ambasad w wielu krajach, a placówka warszawska przekazywała w swych raportach obraz całkiem dobrze oddający wydarzenia, panujące warunki i rozmowy toczone zarówno w okresie poprzedzającym stan wojenny, jak i w czasie jego trwania. Niepewność tego, co miało nadejść i codzienne niewygody życia wynikające z sytuacji w Polsce i stanu wojennego nie odbijały się na pracy przedstawicielstwa, przynajmniej w oglądzie zewnętrznym. Raporty ambasadora Taneli Kekkonena, wysuwając się na czoło sprawozdawczości ambasady, były nie tylko dobrze napisane, lecz stanowiły również z analitycznego punktu widzenia interesujące podsumowanie wydarzeń. Wzbijając się niejednokrotnie na wyżyny górnolotnego krasomówstwa, Kekkonen dążył też do oceny ewentualnych kierunków rozwoju, ale nawet on nie sprostał roli proroka. Polskie wydarzenia odbiegły na wiele sposobów od tego, co miało miejsce na przykład w Pradze w Na tym tle nie trudno pojąć niemożność przepowiedzenia różnych odcieni szarości