Człowiek najlepsza inwestycja I. INSTALACJE ELEKTRYCZNE Wiadomości ogólne... 3

Transkrypt

1 Zawartość I. INSTALACJE ELEKTRYCZNE Wiadomości ogólne Części funkcjonalne wchodzące w skład instalacji elektrycznej Ze względu na miejsce zamontowania przewodów rozróżnia się następujące sposoby wykonania instalacji: Przewody elektroenergetyczne Wyznaczanie przekroju przewodów Postępowanie przy wyznaczaniu przekroju przewodów: Dopuszczalne spadki napięcia Łączniki instalacyjne Przyłącza i złącza Ochrona przed przepięciami w instalacjach elektrycznych nn Rodzaje i schematy połączeń ograniczników przepięć Przyłączanie urządzeń elektrycznych Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w urządzeniach elektroenergetycznycho napięciu do 1 KV Terminologia - określenia wybrane Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm człowieka Układy sieciowe Oznaczenia przewodów i zacisków Zasady instalowania wyłączników różnicowoprądowych Stosowanie wyłączników różnicowoprądowych jest ograniczone w następujących przypadkach: Przykład instalacji zasilającej budynek mieszkalny i systemu przewodów ochronnych połączeń wyrównawczych; głównych w piwnicy i dodatkowych w łazience

2 21. Wymagania dodatkowe dotyczące ochrony przeciwporażeniowej zależności od warunków środowiskowych II. BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY Źródła prawa pracy Szkolenie w dziedzinie bhp Obowiązki pracownika Wypadek przy pracy Ochrona przeciwpożarowa Ochrona przeciwpożarowa Ewakuacja: Instrukcja udzielania pierwszej pomocy III. PIERWSZA POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH

3 I. INSTALACJE ELEKTRYCZNE 1. Wiadomości ogólne Instalacja elektryczna w obiekcie budowlanym, w szczególności w budynku mieszkalnym, to zespół współpracujących ze sobą elementów elektrycznych o skoordynowanych parametrach technicznych, przeznaczony do określonych celów; w tym sensie wyróżnić można pięć następujących rodzajów instalacji elektrycznych: elektroenergetyczną, czyli służącą do zasilania odbiorców energią elektryczną, telekomunikacyjną, zasilaną przez określony zakład telekomunikacyjny i znajdującą się w jego zarządzaniu, bądź informatyczną, znajdującą się pod nadzorem administratora danej sieci, domofonową, alarmową, antenową, odgromową, służącą do ochrony budynku przed skutkami wyładowań atmosferycznych. Zależnie od charakteru odbiorników instalacji elektrycznej, instalacje elektryczne dzieli się zwykle na instalacje oświetleniowe i siłowe. Do instalacji oświetleniowych zalicza się urządzenia zasilające źródła światła oraz instalacje urządzeń grzejnych małej mocy w gospodarstwach domowych i budynkach mieszkalnych. Do instalacji siłowych zalicza się urządzenia zasilające 3-faz silniki, przemysłowe urządzenia grzejne oraz urządzenia do ogrzewania pomieszczeń. W zależności od miejsca występowania, instalacje można podzielić na: Instalacje nieprzemysłowe (mieszkaniowe, biurowe, w pomieszczeniach szkolnych, budynkach użyteczności publicznej itp.); Instalacje przemysłowe (w zakładach przemysłowych, górniczych, rolniczych itp.). Biorąc pod uwagę przewidywany czas użytkowania, instalacje dzieli się na stałe i tymczasowe (prowizoryczne). 2. Części funkcjonalne wchodzące w skład instalacji elektrycznej Instalacje elektryczne stanowią zespół współpracujących ze sobą urządzeń, aparatów i osprzętu elektrotechnicznego niskiego napięcia, których celem jest doprowadzenie energii elektrycznej z sieci rozdzielczej niskiego napięcia do odbiorników elektrycznych. W skład instalacji elektrycznej wchodzą następujące części funkcjonalne: złącze - jest to urządzenie łączące sieć elektroenergetyczną z instalacją elektryczną w budynku, poprzez które instalacja ta jest zasilana energią elektryczną. wewnętrzna linia zasilająca (wlz) - jest to zespół elementów instalacji stanowiący połączenie pomiędzy złączem instalacji elektrycznej a urządzeniem pomiarowym, służący do rozdziału energii elektrycznej na poszczególne instalacje odbiorcze, czyli część instalacji przewodząca niemierzoną energię elektryczną, 3

4 Instalacja odbiorcza - jest to zespół elementów instalacji elektrycznej wspólnie zasilanych poprzez urządzenie pomiarowe i chronionych przez przetężeniami wspólnym zabezpieczeniem przedlicznikowym. rozdzielnica mieszkaniowa (tablica rozdzielcza mieszkaniowa) jest to urządzenie zlokalizowane w mieszkaniu, zasilane jedną linią bezpośrednio z urządzenia pomiarowego, w którym następuje rozdział energii elektrycznej na poszczególne obwody odbiorcze danej instalacji; znajdują się w niej zabezpieczenia przetężeniowe tych obwodów, urządzenia różnicowoprądowe oraz inne urządzenia, np. urządzenia sterownicze instalacji odbiorczej, jeśli jest ona w takie urządzenia wyposażona. urządzenie sterujące jest to urządzenie przełączające licznik wielotaryfowy, sterowane sygnałem radiowym bądź sygnałem zegarowym zabezpieczenie przedlicznikowe jest to ostatnie zabezpieczenie nadprądowe przed urządzeniem pomiarowym, patrząc od strony źródła zasilania, chroniące daną instalację odbiorczą od skutków przetężeń. 3. Ze względu na miejsce zamontowania przewodów rozróżnia się następujące sposoby wykonania instalacji: w rurach instalacyjnych ułożonych w izolowanych cieplnie ścianach, w rurach instalacyjnych ułożonych w murze (podtynkowa), ułożone bezpośrednio w tynku (wtynkowa), ułożone w suficie podwieszonym lub w podłodze (bez zamocowań), w ościeżnicach drzwiowych; w ramach okien (bez zamocowań), w rurach instalacyjnych ułożonych na wierzchu, w listwach instalacyjnych, w kanałach przewodowych w murze lub w podłodze, na uchwytach oddalonych od ściany lub stropu, w korytkach, na wysięgnikach lub drabinach instalacyjnych, zawieszone na lince nośnej lub z wbudowaną linką nośną, na izolatorach (przewody gołe lub izolowane), ułożone w ziemi (bez zamocowań). 4. Przewody elektroenergetyczne Przewód składa się z trzech zasadniczych elementów: żyły metalowej, izolacji żyły, powłoki. W Polsce obowiązują następujące znormalizowane przekroje żył w mm2: 0,35; 0,5; 0,75; 1; 1,5; 2,5; 4; 6; 10; 16; 25; 35; 50; 70; 95; 120; 150; 185; 240; 300; 400; 500; 625; 800 i Oznaczenie przewodu składa się z członu literowego i cyfrowego. Człon literowy określa: przeznaczenie przewodu, materiał żyły i sposób jej wykonania (drut, linka), materiał izolacji żyły, rodzaj i materiał powłoki. 4

5 Człon cyfrowy składa się z dwóch części: pierwsza, oznacza dopuszczalne napięcie na jakie przewód jest przeznaczony, druga, oznacza liczbę i przekroje żył. Przykłady: YDYp 4x4 mm 2 500V - oznacza: przewód kabelkowy, czterożyłowy, o izolacji i w osłonie z polwinitu, płaski na napięcie 500V. YADYt 3x2,5 mm 2 500V - oznacza przewód o żyle aluminiowej (A), jednodrutowej (D), o izolacji polwiniowej (Y), w osłonie polwinitowej (Y), wtynkowy (t), trójżyłowy o przekroju żył 2,5 mm2, na napięcie znamionowe 500 V. YAKY 4x25 mm 2 1kV - oznacza kabel (K) z żyłami aluminiowymi (A) o izolacji polwinitowej (Y) i powłoce polwinitowej (Y) z czterema żyłami o przekroju 25 mm2 każda, na napięcie znamionowe 1000 V. 5. Wyznaczanie przekroju przewodów Przewody i kable elektroenergetyczne powinny być tak dobrane, aby podczas wieloletniego użytkowania nie występowało ich przedwczesne zużycie i uszkodzenia powodowane szkodliwym oddziaływaniem środowiska. Same też nie powinny stwarzać takiego zagrożenia dla środowiska, a w warunkach pracy normalnej przyrost temperatury przewodów nie powinien przekraczać wartości granicznych dopuszczalnych długotrwale. 6. Postępowanie przy wyznaczaniu przekroju przewodów: Wyznacza się przekroje ze względu na obciążalność prądową długotrwałą, Sprawdza się, czy dobrane przekroje są wystarczające ze względu na dopuszczalny spadek napięcia, Sprawdza się, czy dobrane przekroje są wystarczające ze względu na cieplne działanie prądów przeciążeniowych i zwarciowych, Sprawdza się, czy dobrane przekroje są wystarczające ze względu na wytrzymałość mechaniczną, Sprawdza się skuteczności ochrony przeciwporażeniowej. Obciążalność prądowa długotrwała Obciążalność długotrwała przewodu Iz jest to maksymalna wartość prądu, który może płynąć długotrwale w określonych warunkach bez przekroczenia dopuszczalnej temperatury przewodu. Obciążalność prądowa długotrwała przewodu zależy od rodzaju materiału żyły, rodzaju izolacji, sposobu i miejsca ułożenia. Dobór przekroju przewodów ze względu na obciążalność prądową długotrwałą wykonuje się na podstawie tablic obciążalności długotrwałej przewodów. Obciążalność prądowa długotrwała przewodów o izolacji PVC ułożonych w różny sposób oraz zalecane (największe) prądy znamionowe bezpieczników jako zabezpieczeń przetężeniowych; obliczeniowa temperatura otoczenia równa 25oC Przy doborze przekroju przewodu ze względu na obciążalność dopuszczalną dobieramy z tabeli przekrój, dla którego obciążalność dopuszczalna Idd jest nie mniejsza od prądu roboczego linii Irob, 5

6 wyznaczonego z mocy pojedynczego odbiornika lub z mocy szczytowej dla grupy odbiorników. 7. Dopuszczalne spadki napięcia Odbiorniki energii elektrycznej pracują poprawnie przy zasilaniu ich napięciem o wartości zbliżonej do znamionowej. Wymagane jest niekiedy zastosowanie przewodów o przekroju żył większym niż wynika to z warunku obciążalności prądowej długotrwałej, aby odchylenia napięcia w poszczególnych fragmentach sieci i instalacji nie przekraczały wartości granicznych dopuszczalnych ustalonych przez odpowiednie normy przy założeniu, że występujące odchylenia napięcia powodowane spadkami napięć nie powinny wywoływać zakłóceń w pracy odbiorników. 8. Łączniki instalacyjne. Ze względu na sposób budowy i montażu rozróżnia się łączniki podtynkowe, wtynkowe i natynkowe. Łączniki podtynkowe są montowane w puszkach podtynkowych. Produkowane są również łączniki puszkowe wtynkowo-natynkowe. Ze względu na rodzaj mechanizmu powodującego zmianę położenia styków łączniki te dzieli się na dźwignicowe, pokrętne i klawiszowe. Łączniki izolacyjne niskiego napięcia są przeznaczone do wykonywania czynności łączeniowych w stanie bezobciążeniowym w celu stworzenia bezpiecznej przerwy izolacyjnej w obwodzie (połączniki) lub zmiany połączeń (przełączniki). Rozłączniki i styczniki niskiego napięcia służą do łączenia obwodów obciążonych prądami roboczymi. Są to zwykle łączniki ręczne: nożowe, krzywkowe i warstwowe. Wyłączniki samoczynne niskiego napięcia, przeznaczone są do łączenia prądów roboczych przeciążeniowych i zwarciowych przy niewielkiej częstości łączeń. 6

7 Wyłączniki nadmiarowo-prądowe Nadmiarowe wyłączniki instalacyjne stanowią ochronę instalacji przed skutkami przeciążeń i zwarć, eliminując szkodliwe działanie prądów przeciążeniowych. Wyróżnia się 3 typy charakterystyk wyłączników w zależności od prądu zadziałania zwłocznego. Znormalizowane zakresy prądu zadziałania bezzwłocznego wynoszą: typ B - od 3 IN do 5 IN; typ C - od 5 IN do 10 IN; typ D - od 10 IN do 20 IN; przy czym IN - prąd znamionowy wyłącznika. W Polsce szeroko są stosowane wyłączniki instalacyjne płaskie serii S 190. Wyłączniki instalacyjne o charakterystyce typu B są przeznaczone do zabezpieczenia przewodów w instalacjach mieszkaniowych, obiektach usługowych i przemysłowych. Charakterystyka B: zakres prądu znamionowego od 6 do 63 A, granica zadziałania wyzwalaczy termobimetalowych zawiera się od 1,13 do 1,45 krotności prądu znamionowego wyłącznika (temperatura odniesienia 30 C), obszar zadziałania wyzwalaczy elektromagnesowych wynosi od 3 do 5 krotności prądu znamionowego wyłącznika, wyłączniki nadprądowe o charakterystyce B są przeznaczone do zabezpieczania przewodów i odbiorników w obwodach: oświetlenia, gniazd wtyczkowych i sterowania. Wyłączniki instalacyjne typu C są przeznaczone do zabezpieczenia obwodów elektrycznych odbiorników takich, jak silniki i transformatory, charakteryzujących się zwiększonym prądem rozruchowym. Charakterystyka C: zakres prądu znamionowego od 0,3 do 63 A, granica zadziałania wyzwalaczy termobimetalowych zawiera się od 1,13 do 1,45 krotności prądu znamionowego wyłącznika (temperatura odniesienia 30 C), 7

8 obszar zadziałania wyzwalaczy elektromagnesowych wynosi od 5 do 10 krotności prądu znamionowego wyłącznika, wyłączniki nadprądowe o charakterystyce C są przeznaczone do zabezpieczania przed skutkami zwarć i przeciążeń instalacji, w których zastosowano urządzenia elektroenergetyczne o dużych prądach rozruchowych (silniki, transformatory). Wyłączniki instalacyjne o charakterze typu D są przeznaczone do zabezpieczenia obwodów elektrycznych, w których pracują odbiorniki charakteryzujące się bardzo dużym prądem rozruchowym (Ir > 10 IN). Charakterystyka D: zakres prądu znamionowego od 0,3 do 63 A, granica zadziałania wyzwalaczy termobimetalowych zawiera się od 1,13 do 1,45 krotności prądu znamionowego wyłącznika (temperatura odniesienia 30 C), obszar zadziałania wyzwalaczy elektromagnesowych wynosi od 10 do 20 krotności prądu znamionowego wyłącznika, wyłączniki nadprądowe z charakterystyką D są przeznaczone do zabezpieczania obwodów urządzeń elektroenergetycznych o bardzo dużych prądach w chwili załączania, np. silników o ciężkim rozruchu, transformatorów, grup lamp oświetleniowych; nie doprowadzają one do niepożądanych przedwczesnych wyłączeń napięcia zasilania zabezpieczanej instalacji. Wyłączniki różnicowoprądowe Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe są stosowane jako środek ochrony przeciwporażeniowej do wyłączania obwodu lub grupy obwodów w chwili pojawienia się niebezpiecznego napięcia dotykowego grożącego porażeniem. Ze względu na czułość (prąd zadziałania IΔn) wyróżnia się: Wysokoczułe - IΔn nie większy od 30mA Średnioczułe - IΔn pomiędzy 30 a 500mA Niskoczułe - IΔn powyżej 500mA Wyłącznik jako zabezpieczenie w ochronie przeciwporażeniowej jest wykorzystywany w wersji podstawowej o prądzie IΔn 30 ma. Rozwiązania o prądach ma, reagujące na prądy upływowe i zwarciowe, służą również jako zabezpieczenie przeciwpożarowe. W tym przypadku stosuje się wyłącznik na początku instalacji budynku. Wyłącznik jednofazowy składa się z właściwego modułu różnicowoprądowego i łącznika dwubiegunowego rozłączającego tor prądowy i tor N. Moduł różnicowoprądowy wyłącznik jest wyposażony w przekładnik różnicowy Ferrantiego, w którym porównuje się prądy płynące w przewodach L i N. Asymetria wywołana różnicą wektorową tych prądów, wynosząca np. 30 ma, powoduje 8

9 zadziałanie elementu wyzwalającego oraz rozłączenie zestyków głównych toru prądowego i toru N przez układ sprzęgający. Przycisk kontrolny T umożliwia sprawdzenie zdolności wyłącznika do poprawnego działania. Zasada działania Podczas normalnej pracy, wektorowa suma prądów płynących przez przekładnik jest równa zero (zgodnie z I prawem Kirchhoffa), stąd w uzwojeniu wtórnym przekładnika Ferrantiego (nawiniętym na rdzeniu) nie indukuje się SEM, przekaźnik spolaryzowany jest zamknięty (zwora przyciągana przez magnes stały) a styki główne zamknięte. Jeżeli w chronionym obwodzie pojawi się prąd upływowy (np. przez ciało człowieka do ziemi lub przez przewód PE), to wtedy suma prądów przekładnika będzie różna od zera. W uzwojeniu wtórnym indukuje się SEM, która powoduje przepływ prądu przez cewkę przekaźnika spolaryzowanego. Pole magnetyczne wytworzone przez cewkę kompensuje pole magnetyczne magnesu stałego przekaźnika. Jeśli prąd upływu przekroczy próg zadziałania wyłącznika (IΔn), przekaźnik spolaryzowany zostaje otwarty, zwalniając zamek i otwierając styki główne, a przez to odłączając zasilanie obwodu. Podczas testowania przycisk testujący zwiera zacisk toru fazowego wyłącznika od strony odbiornika z przewodem neutralnym od strony zasilania, poprzez wbudowany rezystor, zwykle 10 kiloomów. W ten sposób przez wyłącznik płynie tylko prąd w torze fazowym, a suma prądów przekładnika będzie różna od zera, tak jak w przypadku upływu. Wyłącznik powinien zadziałać. 9. Przyłącza i złącza Przyłącze jest to linia elektroenergetyczna łącząca złącze z siecią zasilającą. W zależności od rodzaju zasilanego obiektu i rodzaju sieci zasilającej stosuje się przyłącza: napowietrzne i kablowe. Przyłącza napowietrzne wykonywane są najczęściej jako: ścienne, kabelkowe, przewodem samonośnym. Przyłącze kablowe wykonuje się, przy zasilaniu z linii kablowej lub z linii napowietrznej. Zasady i warunki wykonania przyłączy określa Zakład Energetyczny w warunkach technicznych zasilania obiektu. Złącza instalowane są w skrzynkach lub szafkach wnękowych wykonanych najczęściej z materiału izolacyjnego, odpornego na narażenia środowiskowe. Są one umieszczone na zewnątrz budynków w miejscu dostępnym dla służb energetycznych. Złącze budynków jednorodzinnych jest lokalizowane w linii ogrodzenia przy ulicy. Wysokość zamontowania złącza powinna być taka, aby umożliwiała dogodne wykonywanie w nim prac. Dolna krawędź złącza powinna się znajdować co najmniej 15 cm ponad poziom terenu. Drzwiczki złącza powinny być przystosowane do zamykania na klucz i plombowania. 9

10 10. Ochrona przed przepięciami w instalacjach elektrycznych nn Przepięcia w instalacjach elektrycznych nn mogą być spowodowane wyładowaniami atmosferycznymi (przepięcia zewnętrzne) lub czynnościami łączeniowymi (przepięcia wewnętrzne). Szczytowe wartości przepięć mogą osiągać wartości przekraczające wytrzymałość elektryczną izolacji urządzeń w dowolnym punkcie instalacji elektrycznej. Może to być przyczyną uszkodzenia lub zniszczenia urządzeń i stanowić zagrożenie dla ludzi. Do ochrony przed przepięciami w instalacjach elektrycznych stosuje się ograniczniki przepięć. Urządzenia te najczęściej zbudowane są na bazie warystorów (rezystancji zależnychod napięcia) lub iskierników. Oba elementy mogą być połączone szeregowo lub równolegle. Mogą również pracować oddzielnie. W Polskiej Normie poszczególne fragmenty instalacji podzielono na kategorie od IV do I, a także ustalono wymagania dotyczące wytrzymałości udarowej izolacji tych odcinków instalacji i zainstalowanych tam urządzeń: kategoria IV dotyczy instalacji i urządzeń na początku instalacji (podejściu do obiektu), projektowanych z uwzględnieniem zarówno przepięć atmosferycznych jak i przepiąć łączeniowych. W tej kategorii przepięcia występujące w sieci 230/400 V powinny być ograniczone do 6 kv, kategoria III dotyczy instalacji stałych i urządzeń w instalacjach lub w częściach instalacji nie narażonych bezpośrednio na przepięcia atmosferyczne zredukowane oraz przepięcia łączeniowe (w sieci 230/400 V przepięcia powinny być ograniczone do 4 kv), kategoria II dotyczy urządzeń stosowanych w częściach instalacji nie narażonych bezpośrednio na przepięcia atmosferyczne ale narażone na przepięcia łączeniowe (w sieci 230/400 V przepięcia nie powinny przekraczać 2,5 kv), kategoria I dotyczy urządzeń i elementów stosowanych tylko w częściach instalacji, w zestawach lub wewnątrz urządzeń, w których poziom przepięć jest kontrolowany np. przez ochronniki (w sieci 230/400 V przepięcia nie powinny przekroczyć 1,5 kv). 11. Rodzaje i schematy połączeń ograniczników przepięć. 10

11 12. Przyłączanie urządzeń elektrycznych 13. Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu do 1 KV. Wiadomości ogólne Każde urządzenie elektryczne powinno by tak skonstruowane, by nie stwarzało zagrożenia porażenia prądem dla obsługującego czy użytkownika. Warunek ten uzyskuje się przez zaprojektowanie konstrukcji urządzenia tak, aby części wiodące prąd w normalnej eksploatacji nie mogły być dotknięte przez człowieka, aby napięcie od tych części nie udzieliło się innym częściom metalowym urządzenia normalnie nie będącym pod napięciem (np. obudowa urządzenia) oraz aby nie dopuścić do szkodliwego oddziaływania na otoczeni łuku elektrycznego. Tak zaprojektowaną ochronę nazywamy ochroną podstawowa otrzymuje się ją przez zastosowanie: izolacji, odpowiednich osłon, przegród i odstępów izolacyjnych. Ochrona przeciwporażeniowa podstawowa jest to ochrona przed dotykiem bezpośrednim a więc jest ochrona zapobiegającą niebezpiecznym skutkom dotknięcia części czynnych. Ochrona przeciwporażeniowa dodatkowa jest to ochrona przed dotykiem pośrednim, zapobiegająca niebezpiecznym skutkom dotknięcia części przewodzących dostępnych, w przypadku pojawienia się na nich napięcia w warunkach zakłóceniowych. 14. Terminologia - określenia wybrane 1)Cześć czynna - przewód lub część przewodząca instalacji elektrycznej mogące znaleźć się pod napięciem w warunkach normalnej pracy instalacji. 11

12 Uwaga: z terminu tego nie musi koniecznie wynikać ryzyko porażenia prądem elektrycznym. 2)Część przewodząca dostępna - część przewodząca instalacji elektrycznej, która może być dotknięta i która w warunkach normalnej pracy instalacji nie znajduje się, lecz może się znaleźć pod napięciem w wyniku uszkodzenia. 3)Część przewodząca obca - część przewodząca nie będąca częścią instalacji elektrycznej, która może znaleźć się pod określonym potencjałem, zazwyczaj pod potencjałem ziemi. Częściami przewodzącymi obcymi mogą być: - metalowe części konstrukcyjne urządzeń lub obiektów budowlanych; metalowe instalacje gazowe, wodne, centralnego ogrzewania itp.; przewodzące podłogi i ściany. 4)Główna szyna uziemiająca - szyna (zacisk) przeznaczona do przyłączenia do uziomu przewodów ochronnych, w tym przewodów połączeń wyrównawczych oraz przewodów uziemień roboczych, jeśli one występują. 5)Izolacja podstawowa - izolacja części czynnych przeznaczona do zapewnienia ochrony przed dotykiem bezpośrednim (ochrony podstawowej). 6)Izolacja dodatkowa - izolacja zastosowana dodatkowo oprócz izolacji podstawowej, zapewniająca ochronę przed porażeniem w przypadku uszkodzenia izolacji podstawowej. 7)Izolacja podwójna - izolacja stanowiąca jednocześnie izolację podstawową i izolację dodatkową. 8)Izolacja wzmocniona - izolacja części czynnych zapewniająca stopień ochrony przed porażeniem, równoważny izolacji podwójnej 9)Klasa ochronności - tj. określenie środka lub środków, za pomocą których jest realizowana ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym danego urządzenia. 10) Dotyk bezpośredni - dotknięcie przez człowieka lub zwierzą części czynnych. 11) Dotyk pośredni - dotknięcie przez człowieka lub zwierzę do części przewodzących, które znalazły się pod napięciem w wyniku uszkodzenia izolacji. 12) Napięcie dotykowe - napięcie pojawiające się między częściami jednocześnie dostępnymi w przypadku uszkodzenia izolacji. 13) Napięcie dotykowe bezpieczne (symbol U L ) najwyższa dopuszczalna wartość napięcia dotykowego, które może się długotrwale utrzymywać w określonych warunkach otoczenia. 14) Napięcie znamionowe - napięcie, na które instalacja elektryczna albo jej część została zaprojektowana (zbudowana). 15) Nietętniący prąd stały - umownie określony prąd zawierający sinusoidalną składową prądu przemiennego o wartości skutecznej nie przekraczającej 10% wartości prądu stałego. 16) Obciążalność prądowa długotrwała (przewodu) - maksymalna wartość prądu, który może płynąć długotrwale w określonych warunkach bez przekroczenia dopuszczalnej temperatury przewodu. Prąd ten oznacza się symbolem Iz. 12

13 17) Obwód (instalacji elektrycznej) - zespół elementów instalacji elektrycznej wspólnie zasilanych i chronionych przed przetężeniami wspólnym zabezpieczeniem. 18) Odbiornik energii elektrycznej - urządzenie przeznaczone do przetwarzania energii elektrycznej w inną formę, np. w światło, ciepło, energię mechaniczną. 19) Połączenie wyrównawcze - elektryczne połączenie części przewodzących dostępnych lub i części przewodzących obcych w celu uzyskania wyrównania potencjałów. Wyróżnia się: połączenie wyrównawcze główne, połączenie wyrównawcze dodatkowe, połączenie wyrównawcze nieuziemione. 20) Prąd przeciążeniowy (w obwodzie) - prąd przetężeniowy powstały w nieuszkodzonym obwodzie elektrycznym. 21) Prąd przetężeniowy - dowolna wartość prądu większa od wartości znamionowej. Dla przewodów, wartością znamionową jest obciążalność prądowa długotrwała. 22) Prąd rażeniowy - prąd przepływający przez ciało człowieka lub zwierzęcia, który może powodować skutki patofizjologiczne. 23) Prąd różnicowy (prąd resztkowy) - algebraiczna suma wartości chwilowych prądu płynącego przez wszystkie części czynne w określonym punkcie instalacji elektrycznej. 24) Prąd upływowy - prąd przepływający z obwodu elektrycznego do ziemi lub do innych części przewodzących obcych w warunkach normalnych. Uwaga: Prąd ten może zawierać składową pojemnościową, w tym również wynikającą z zastosowania kondensatorów. 25) Prąd zadziałania (urządzenia zabezpieczającego) - jest to umownie określona wartość prądu powodującego zadziałanie urządzenia zabezpieczającego w określonym czasie, zwanym czasem umownym zadziałania. 26) Prąd zwarciowy (przy zwarciu metalicznym) - prąd przetężeniowy powstały w wyniku połączenia ze sobą - poprzez impedancję o pomijalnej wartości przewodów, które w normalnych warunkach pracy instalacji elektrycznej mają różne potencjały. 27) Przewód neutralny (zerowy), symbol N - przewód połączony bezpośrednio z punktem neutralnym układu sieciowego i mogący służyć do przesyłania energii elektrycznej. Punkt neutralny układu wielofazowego jest określony następująco: Wspólny punkt n uzwojeń transformatora w stacji transformatorowej, połączonych w gwiazdę". W pewnych przypadkach i przy spełnieniu określonych warunków, funkcję przewodu neutralnego i przewodu ochronnego może pełnić jeden i ten sam przewód (patrz - poniżej definicja przewodu ochronno-neutralnego PEN). 28) Przewód ochronno-neutralny, przewód PEN - jest to uziemiony przewód (żyła przewodu) spełniający jednocześnie funkcję przewodu ochronnego i przewodu neutralnego. Uwaga: Skrót PEN stanowi kombinację oznaczenia przewodu ochronnego PE i przewodu neutralnego N. 13

14 29) Przewód ochronny (symbol PE) - przewód lub żyła przewodu (wymagany przez określone środki ochrony przeciwporażeniowej) przeznaczony do elektrycznego połączenia następujących części: dostępnej przewodzącej, obcej przewodzącej, głównej szyny (zacisku uziemiającego), uziomu, uziemionego punktu neutralnego źródła zasilania lub punktu neutralnego sztucznego. 30) Przewód roboczy - przewód przeznaczony do przesyłu energii elektrycznej. Dla prądu przemiennego: przewód fazowy L, przewód neutralny N, przewód ochronno-neutralny PEN. Dla prądu stałego: roboczy"). przewód skrajny L+, L- (to przewód roboczy), przewód środkowy M (patrz przewód 31) Przewód uziemiający - przewód ochronny łączący główną szynę (zacisk) uziemiającą z uziomem. Nieizolowane części przewodów uziemiających, które umieszczone są w gruncie (ziemi), traktuje się jako części uziomu. 32) Przewód wyrównawczy - przewód ochronny zapewniający wyrównanie potencjałów. 33) Stopień ochrony IP - stopień ochrony obudowy urządzenia elektrycznego przed dotknięciem części czynnych i części ruchomych, przedostawaniem się ciał stałych oraz dostępem wody. 34) Uziemienie otwarte - uziemienie poprzez bezpiecznik iskiernikowy. 35) Uziemienie pośrednie - uziemienie poprzez impedancję lub rezystancję. 36) Uziemienie robocze - uziemienie określonego punktu obwodu elektrycznego w celu zapewnienia prawidłowej pracy urządzeń elektrycznych w warunkach normalnych i zakłóceniowych. 37) Uziom - przedmiot lub zespół przedmiotów umieszczonych w gruncie (ziemi), tworzących elektryczne połączenie przewodzące z tym gruntem (ziemią). 38) Uziomy niezależne - uziomy umieszczone w takich odległościach od siebie, że maksymalny prąd mogący przepłynąć w jednym uziomie nie wpływa w sposób znaczący na zmianę potencjału w innych uziomach. 39) Wyzwalacz nadprądowy - wyzwalacz, który powoduje otwarcie łącznika mechanizmowego ze zwłoką lub bez zwłoki czasowej, gdy prąd w wyzwalaczu przewyższa założoną wartość. Wyzwalacz działa w sposób mechaniczny na otwieranie. 40) Złącze instalacji elektrycznej - punkt, z którego energia elektryczna jest dostarczana do instalacji elektrycznej. Instalacja elektryczna może mieć więcej niż jedno złącze. 41) Warunki środowiskowe - nazywane również wpływami środowiskowymi lub wpływami zewnętrznymi, są to lokalne warunki otoczenia, w których maj ą pracować dane urządzenia elektryczne lub instalacja elektryczna. 42) Warunki środowiskowe 1 - są to takie warunki, w których rezystancja ciała ludzkiego w stosunku do ziemi wynosi co najmniej 1000 Ω. 14

15 43) Warunki środowiskowe 2 - są to takie warunki, w których rezystancja ciała ludzkiego w stosunku do ziemi wynosi mniej niż 1000 Ω. 44) Napięcie robocze lub dotykowe uważa się za bezpieczne jeżeli w określonych warunkach środowiskowych nie przekracza wartości napięcia bezpiecznego UL podanego poniżej: Prąd przemienny: 50V(war. środowiskowe 1) i 25V(war. środowiskowe 2) Prąd stały: 120V(war. środowiskowe 1) i 60V(war. środowiskowe 2) 45) Napięcie bezpieczne UL - jest to największa bezpieczna wartość napięcia roboczego lub dotykowego, utrzymująca się długotrwale w określonych warunkach oddziaływania otoczenia. 46) Zasięg ręki - dostępny wokół człowieka obszar w kształcie walca o średnicy 2,5 m rozciągający się 2,5 m ponad poziomem ustawienia stóp i 1,25 m poniżej tego poziomu. 15. Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm człowieka Skutki chorobowe wywołane przepływem prądu przez ciało człowieka lub zwierzęcia nazywane są porażeniem prądem elektrycznym. Skutki przepływu prądu przez ciało człowieka zależą od: rodzaju prądu (stały, przemienny lub udarowy), natężenia prądu, czasu przepływu prądu oraz drogi przepływu prądu przez ciało. Maksymalna niebezpieczna dla człowieka wartość prądu płynącego przez jego ciało przez dłuższy czas wynosi: 30 ma prądu przemiennego, 70 ma prądu stałego. Stopnie ochrony obudów urządzeń elektrycznych Stopnie ochrony określają spełnienie przez obudowy urządzeń elektrycznych ochrony przed: dotknięciem do części będących pod napięciem, dotknięciem do niebezpiecznych części w ruchu, przedostaniem się ciał stałych do wnętrza obudowy, przedostaniem się wody do wnętrza obudowy. Stopień ochrony określony jest za pomocą następującego kodu: Klasy ochronności urządzeń elektrycznych i elektronicznych 15

16 Urządzenia elektryczne i elektroniczne ze względu na zastosowany środek ochrony przeciwporażeniowej przed dotykiem pośrednim dzieli się na cztery klasy ochronności 0, I, II, III. Napięcia i układy sieciowe W sieciach pierwszego zakresu napięcia stosuje się obwody: SELV, PELV, FELV. Obwód SELV jest obwodem napięcia bardzo niskiego nie przekraczającego napięcia zakresu I bez uziemienia roboczego, zasilany ze źródła bezpiecznego (transformator ochronny, przetwornica dwumaszynowa, baterie akumulatorów), zapewniający, niezawodne oddzielenie elektryczne od innych obwodów. Obwód PELV jest obwodem napięcia bardzo niskiego nie przekraczającego napięcia zakresu I, z uziemieniem roboczym zasilany ze źródła bezpiecznego (transformator ochronny, przetwornica dwumaszynowa, bateria akumulatorów) zapewniający niezawodne oddzielenie elektryczne od innych obwodów. Obwód FELV jest obwodem napięcia bardzo niskiego, nie zapewniający niezawodnego oddzielenia elektrycznego od innych obwodów, a napięcie niskie stosowane jest ze względów funkcjonalnych, a nie dla celów ochrony przeciwporażeniowej. Źródłem zasilania może być np. autotransformator, transformator obniżający, prostownik. Sieci li zakresu napięć Sieci drugiego (II) zakresu napięcia w zależności od sposobu uziemienia dzielą się na następujące układy: Układ sieciowy TN - podukład Układ sieciowy TT TN - C TN - S TN-C- S 16

17 Układ sieciowy IT 16. Układy sieciowe Oznaczenia liter: Pierwsza litera oznacza związek pomiędzy układem sieci a ziemią - mianowicie: T - bezpośrednie połączenie jednego punktu układu sieciowego z ziemią. Najczęściej łączony jest z ziemią przewód N. I - wszystkie części czynne, tj. mogące znaleźć się pod napięciem. W warunkach nominalnej pracy są izolowane od ziemi lub jeden punkt układu sieciowego jest połączony z ziemią. Druga litera oznacza związek pomiędzy częściami przewodzącymi dostępnymi a ziemią. N - bezpośrednie połączenie (metaliczne) podlegających ochronie części przewodzących dostępnych, z uziemionym punktem neutralnym. T - bezpośrednie połączenie z ziemią (chodzi tu o uziemienie) podlegających ochronie części przewodzących dostępnych. Zazwyczaj uziemień punktu neutralnego. Następne litery (litera) oznacza związek pomiędzy przewodem neutralnym N i przewodem ochronnym PE. C - funkcję przewodu neutralnego i przewodu ochronnego spełnia jeden przewód PEN. S - funkcję przewodu neutralnego i przewodu ochronnego spełniają osobne przewody, przewód N i przewód PE. 17

18 Układy TN-S zapewniają rozdzielenie funkcji przewodu ochronno-neutralnego PEN na przewód ochronny PE i neutralny N oraz likwidują szereg niepożądanych zjawisk, takich jak: pojawienie się napięcia fazowego na obudowach metalowych odbiorników, wywołane przerwą ciągłości przewodu PEN, pojawienie się na przewodzie PEN napięcia niekorzystnego dla użytkowanych odbiorników, wywołanego przepływem przez ten przewód prądu wyrównawczego, spowodowanego zaistnieniem asymetrii prądowej w instalacji. Układ sieciowy TN charakteryzuje się następującymi cechami: punkt neutralny źródła napięcia (prądnica, transformator) powinien być uziemiony, wszystkie części przewodzące dostępne, które w normalnych warunkach nie są pod napięciem powinny być połączone z uziemionym punktem neutralnym źródła za pomocą przewodów ochronnych PE lub ochronnoneutralnych PEN, zaleca się przyłączanie przewodów ochronnych i ochronno-neutralnych do uziomów, zaleca się uziemienie przewodów ochronnych w miejscu ich wprowadzenia do budynku, zaleca się uziemienie punktu, w którym przewód ochronno-neutralny PEN rozdziela się na przewód ochronny PE i przewód neutralny N (układ TN-C-S), każdy obiekt budowlany powinien mieć połączenia wyrównawcze główne. Układ sieciowy TT charakteryzuje się następującymi cechami: punkt neutralny źródła napięcia (prądnica, transformator) powinien być uziemiony, wszystkie części przewodzące dostępne (które w normalnych warunkach nie są pod napięciem) chronione przez to samo urządzenie ochronne powinny być połączone ze sobą przewodami ochronnymi i przyłączone do tego samego uziomu, każdy obiekt budowlany powinien mieć połączenia wyrównawcze główne. ze względu na trudności w uzyskaniu odpowiednio małej rezystancji uziemienia odbiorników, układ ten jest stosowany rzadziej. Układ sieciowy IT charakteryzuje się następującymi cechami: a) punkt neutralny źródła zasilania powinien być odizolowany od ziemi, bądź połączony przez bezpiecznik iskiernikowy lub dużą impedancję, b) wszystkie części przewodzące dostępne powinny być uziemione: indywidualnie (rys. a), grupowo (rys. b), zbiorowo (rys. c). c) każdy obiekt budowlany powinien mieć połączenia wyrównawcze główne. Układ sieci IT jest stosowany w przypadku występowania dużych wymagań dotyczących zarówno pewności zasilania jak i niezawodnej ochrony przeciwporażeniowej. 18

19 17. Oznaczenia przewodów i zacisków Do oznaczenia przewodów oraz zacisków urządzeń stosuje się symbole literowo-cyfrowe oraz barwy. Oznaczenia przewodów i zacisków oraz barwy przewodów podane są w tablicy. Oznaczenia barwą przewodów fazowych podano przykładowo. Można stosować inne barwy zgodnie za wyjątkiem zastrzeżonych dla przewodów ochronnych, ochronno-neutralnych neutralnych. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim (ochrona podstawowa) Ochrona przed dotykiem bezpośrednim jest realizowana przez: izolowanie części czynnych (izolacja podstawowa), stosowanie obudów (osłon) lub ogrodzeń, barier, umieszczenie części czynnych poza zasięgiem ręki. Ochrona przed dotykiem pośrednim (ochrona dodatkowa) Stosowanie środków ochrony przed dotykiem pośrednim ma na celu: zabezpieczenie przed skutkami niebezpiecznego napięcia dotykowego w wypadku uszkodzenia izolacji podstawowej i pojawienia się napięcia na częściach przewodzących dostępnych (obudowa, konstrukcje itp.), niedopuszczenie do występowania niebezpiecznych napięć dotykowych. Ochrona przed dotykiem pośrednim realizowana jest przez: zastosowanie samoczynnego wyłączenia zasilania, zastosowanie urządzeń II klasy ochronności, zastosowanie izolowania stanowiska, zastosowanie separacji elektrycznej, zastosowanie nieuziemionych połączeń wyrównawczych miejscowych. Urządzeniami powodującymi samoczynne wyłączenie zasilania mogą być: urządzenia przetężeniowe (nadmiarowo-prądowe) np. bezpieczniki, wyłączniki nadmiarowo-prądowe, urządzenia różnicowoprądowe np. wyłączniki różnicowoprądowe, urządzenia ochronne nadnapięciowe, układy półprzewodnikowe. 19

20 18. Zasady instalowania wyłączników różnicowoprądowych. Wyłączniki różnicowoprądowe reagują na prąd uszkodzeniowy płynący do ziemi: przez izolację do uziemionego przewodu PE lub przez ciało człowieka. Nie reagują na prądy zwarciowe lub przeciążeniowe płynące w przewodach roboczych. Dlatego też, w każdym obwodzie z wyłącznikiem różnicowoprądowym konieczne jest stosowanie również zabezpieczeń nadprądowych (np. bezpieczników lub wyłączników S190). Wyłączniki różnicowoprądowe mogą być instalowane we wszystkich układach sieci niskiego napięcia TN, TT, IT. W obwodzie 1-fazowym można zastosować wyłącznik różnicowoprądowy 3-fazowy. Przy czym należy zwrócić uwagę, aby przewód fazowy był podłączony do zacisków wyłącznika do którego podłączony jest jeden z końców rezystora kontrolnego. W układzie TN wyłącznik różnicowoprądowy może być stosowany pod warunkiem, że sieć odbiorcza za wyłącznikiem będzie zbudowana w układzie TN-S; nie wolno ich stosować w układzie TN-C. 19. Stosowanie wyłączników różnicowoprądowych jest ograniczone w następujących przypadkach: W obwodach, gdzie zainstalowane są odbiorniki zawierające duże pojemności nie można stosować wyłączników różnicowoprądowych na znamionowe prądy różnicowe do 30 ma. W pierwszym okresie po załączeniu takiego obwodu następuje zjawisko ładowania pojemności, co przez wyłączniki różnicowoprądowe jest odczytywane jako prąd upływowy i następuje wyłączenia zasilania. Za obwody o dużej pojemności należy uważać np.: obwód zawierający więcej niż 20 świetlówek, obwody z prostownikami i urządzeniami posiadającymi filtry przeciwzakłóceniowe itp. 20

21 Wyłączniki różnicowoprądowe w przypadku instalacji zasilających urządzenia elektroniczne, energoelektroniczne i informatyczne nie są idealnym środkiem na wszystkie kłopoty związane z nieskuteczną ochroną przed dotykiem pośrednim przez samoczynne wyłączenie zasilania. Przyczynami nieprawidłowego działania wyłącznika różnicowoprądowego w prawidłowo wykonanej instalacji mogą być: 1) zbyt duża upływność obwodu, 2) błędne połączenie wyłącznika np.: połączenie przewodu ochronnego z neutralnym za odbiornikiem (rys. a), odwrotne połączenie przewodu neutralnego (rys. b) połączenie przewodów neutralnych dwóch różnych obwodów za wyłącznikami różnicowoprądowymi (rys. c). Ochrona przez zastosowanie urządzenia II klasy ochronności Ochrona przez zastosowanie urządzeń drugiej klasy ochronności ma na celu niedopuszczenie do pojawienia się niebezpiecznego napięcia dotykowego na częściach przewodzących dostępnych urządzeń elektrycznych w przypadku uszkodzenia izolacji podstawowej i jest realizowana przez stosowanie izolacji ochronnej. Urządzenia II klasy ochronności oznacza się symbolem (dwa kwadraty, jeden w drugim). Ochrona przez zastosowanie izolowania stanowiska 21

22 Ochrona polegająca na izolowaniu stanowiska ma na celu zapobieżenie równoczesnemu dotknięciu części przewodzących, które mogą mieć różne potencjały w wyniku uszkodzenia izolacji podstawowej części czynnych. stanowisko powinno mieć podłogi i ściany izolowane, części przewodzące dostępne powinny być oddalone od siebie i od części przewodzących obcych na odległość nie mniejszą niż 2 m, odległość ta może wynosić 1,25 m jeżeli urządzenia znajdują się poza strefą zasięgu ręki, albo zostały umieszczone bariery między częściami przewodzącymi dostępnymi, a częściami przewodzącymi obcymi zwiększającymi odległość między tymi częściami do 2 m, albo części przewodzące obce są izolowane lub odizolowane od ziemi w sposób zapewniający dostateczną wytrzymałość mechaniczną i elektryczną (2000V) (rysunek), na izolowanym stanowisku nie powinno umieszczać się przewodu ochronnego. Rezystancja podłóg i ścian w każdym punkcie pomiarowym nie powinna być mniejsza niż: 50 k jeżeli napięcie znamionowe instalacji nie przekracza 500 V, 100 k jeżeli napięcie znamionowe przekracza 500 V. Izolowanie stanowiska jako środek ochrony dodatkowej można stosować w pomieszczeniach nie narażonych na działanie wilgoci. Ochrona przez zastosowanie separacji elektrycznej Separacja elektryczna ma na celu galwaniczne oddzielenie obwodu odbiorczego od sieci zasilającej. W wyniku tego prąd rażeniowy nie płynie, gdyż nie ma drogi powrotnej. Aby ten środek był skuteczny, nie można obwodu wtórnego uziemiać ani łączyć z innym obwodem. W zasadzie z transformatora separacyjnego należy zasilać tylko jeden odbiornik. Dopuszcza się zasilanie więcej niż jednego odbiornika z jednego transformatora separacyjnego, ale konieczne są wtedy połączenia wyrównawcze pomiędzy odbiornikami, które mają za zadanie wyrównać potencjały pomiędzy obudowami odbiorników. Połączenia wyrównawcze Zastosowanie połączeń wyrównawczych ma na celu ograniczenie napięć występujących pomiędzy różnymi częściami przewodzącymi do wartości dopuszczalnych długotrwale w danych warunkach środowiskowych. Każdy budynek powinien mieć połączenia wyrównawcze główne. Wyróżnia się następujące połączenia wyrównawcze; połączenia wyrównawcze główne, połączenia wyrównawcze dodatkowe (miejscowe), połączenia wyrównawcze izolowane nieuziemione. 22

23 Połączenia wyrównawcze główne- wykonuje się w każdym budynku, umieszczając w najniższej kondygnacji główną szynę uziemiającą (zacisk), do której są przy łączone: przewody ochronne PE lub ochronno-neutralne PEN, przewody uziemiające E, metalowe rury oraz metalowe urządzenia wewnętrznych instalacji: wody zimnej, wody gorącej, ścieków, centralnego ogrzewania, gazu, klimatyzacji, metalowe powłoki kabli energetycznych itp. (połączenia wyrównawcze z instalacjami komunalnymi muszą być uzgodnione z ich właścicielem). metalowe elementy konstrukcyjne budynku takie jak zbrojenia itp. Elementy przewodzące doprowadzone z zewnątrz budynku (rury, kable) powinny być połączone do głównej szyny uziemiającej możliwie jak najbliżej miejsca ich wprowadzenia. Połączenia wyrównawcze dodatkowe (miejscowe)- wykonuje się w pomieszczeniach o zwiększonym zagrożeniu porażeniem prądem elektrycznym np.: w pomieszczeniach wyposażonych w wannę lub/i basen natryskowy, w pomieszczeniach wymienników ciepła, hydroforni, w kotłowniach, w pralniach, w gospodarstwach rolnych i ogrodniczych, w miejscach, w których nie ma możliwości zapewnienia skuteczności ochrony przez samoczynne wyłączenie zasilania. Połączenia wyrównawcze dodatkowe (miejscowe) powinny obejmować wszystkie części przewodzące jednocześnie dostępne, przyłączone do wspólnej szyny (zacisku), takie jak: części przewodzące dostępne, części przewodzące obce, przewody ochronne wszystkich urządzeń, w tym również gniazd wtyczkowych i wypustów oświetleniowych, metalowe konstrukcje i zbrojenia budowlane. 20. Przykład instalacji zasilającej budynek mieszkalny i systemu przewodów ochronnych połączeń wyrównawczych; głównych w piwnicy i dodatkowych w łazience Oznaczenia: 1 złącze lub rozdzielnica główna budynku, 2 - instalacja kanalizacyjna, 3 - instalacja wodociągowa, 4 - instalacja centralnego ogrzewania, 5 - instalacja gazowa, 6 - wstawka izolacyjna, 7 - część przewodząca obca, 8 - wanna, 9 - listwa uziemiająca połączeń wyrównawczych dodatkowych, GSU - główna szyna uziemiająca połączeń wyrównawczych głównych, CC - przewody ochronne połączeń wyrównawczych, 23

24 wlz - wewnętrzna linia zasilająca, E - przewód uziemiający łączący GSU z uziomem fundamentowym. Uziomy i przewody uziemiające Uziemienie to celowo wykonane elektryczne połączenie części urządzeń lub instalacji elektrycznej z przedmiotem metalowym znajdującym się w ziemi, zwanym uziomem. Uziomy służą do połączenia z ziemią urządzeń podlegających uziemieniu roboczemu lub ochronnemu i mogą być naturalne lub sztuczne. Uziemienie ochronne to uziemienie jednego lub wielu punktów sieci, instalacji lub urządzenia dla celów bezpieczeństwa, Uziemienia robocze (funkcjonalne), to uziemienie jednego lub wielu punktów sieci, instalacji lub urządzenia dla celów innych niż bezpieczeństwo elektryczne. Do uziomów naturalnych zalicza się metalowe konstrukcje i elementy urządzeń znajdujących się w ziemi. Przy wykonywaniu uziemień urządzeń przemienno-prądowych jako uziomy naturalne można wykorzystywać: systemy metalowych rur wodociągowych pod warunkiem, że uzyskano na to zgodę jednostki eksploatującej te wodociągi, ołowiane płaszcze i inne metalowe osłony kabli, elementy metalowe osadzone w fundamentach, zbrojenia betonu znajdującego się w ziemi. Do uziomów sztucznych zaliczamy: pręty lub rury metalowe wbite w ziemię, taśmy lub druty metalowe ułożone w ziemi, płyty metalowe w ziemi. Uziomy sztuczne pionowe powinny być zagłębione w gruncie w taki sposób aby ich dolna krawędź znajdowała się na głębokości większej niż 2,5m, natomiast najwyższa część na głębokości nie mniejszej niż 0,5m pod powierzchnią ziemi. Uziomy sztuczne poziome powinny być ułożone na głębokości nie mniejszej niż 0,5m w rowach lub bruzdach zasypanych gruntem z wykopu. Przekroje przewodów uziemiających SE muszą być większe lub równe przekrojom ochronnym SPE. Jeżeli przewód uziemiający nie jest żyłą przewodu (kabla) to jego przekrój nie powinien być mniejszy niż: 2,5 mm2 przy stosowaniu zabezpieczenia przed mechanicznym uszkodzeniem, 4 mm2 przy braku zabezpieczenia przed mechanicznym uszkodzeniem. 21. Wymagania dodatkowe dotyczące ochrony przeciwporażeniowej zależności od warunków środowiskowych Pomieszczenia wyposażone w wannę lub basen natryskowy (łazienki) W pomieszczeniach łazienek wyróżnia się cztery strefy ochronne: 0, 1, 2, 3. Ochronie przeciwporażeniowej w pomieszczeniach łazienek stawiane są następujące wymagania: 24

25 w pomieszczeniu powinny być wykonane połączenia wyrównawcze miejscowe łączące wszystkie części przewodzące obce znajdujące się w strefach 1, 2, 3 ze sobą oraz z przewodem ochronnym (rys.), w strefie 0 można stosować jedynie napięcie bezpieczne o wartości nie większej niż 12V. Źródło tego napięcia powinno znajdować się poza strefą 0, nie wolno stosować jako ochrony dodatkowej izolowania stanowiska oraz nieuziemionych połączeń wyrównawczych. Jakie urządzenia wolno instalować w strefie 0, 1, 2, 3? W strefie 0 wolno instalować urządzenia stałe zasilane napięciem 12 V. W strefie 1 można instalować jedynie podgrzewacze wody. W strefie 2 można instalować oprawy II klasy ochronności oraz podgrzewacze wody. W strefie 3 można instalować gniazda wtyczkowe jeżeli są one zasilane: indywidualnie z transformatora separacyjnego, napięciem bezpiecznym, lub zabezpieczone wyłącznikami różnicowo-prądowymi o prądzie I n < 30 ma. 25

26 II. BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY Stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony życia i zdrowia przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy Bezpieczeństwo pracy to działania i angażowane w nie środki, służące zapobieganiu urazom i wypadkom przy pracy Higiena pracy to działania i angażowane w nie środki, zapobiegające chorobom zawodowym 1. ŹRÓDŁA PRAWA PRACY Przepisy obowiązujące powszechnie: Konstytucja Kodeks pracy Inne ustawy Rozporządzenia Inne akty prawne Polskie Normy Normy branżowe Specyficzne źródła prawa: Układy zbiorowe pacy Regulaminy pracy Przepisy wewnątrzzakładowe Umowy międzynarodowe Konwencje MOP Zasady BHP 1. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech przepisów dotyczących BHP jest to, że mają one charakter prawa obowiązującego, a więc: postanowienia przepisów prawnych nie mogą być zmienione, choćby obydwie strony (stosunku pracy) sobie tego życzyły. 2. Zasady BHP to nie pisane literą prawa reguły, wynikające z doświadczenia życiowego, rozwoju techniki i logicznego rozumowania, których przestrzeganie zapewnia faktyczne bezpieczeństwo pracy. DYREKTYWA RADY 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy Unikanie ryzyka, Ocena ryzyka, którego nie można uniknąć, Zapobieganie ryzyka u źródeł, Dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, Stosowanie nowych rozwiązań technicznych, Zastępowanie niebezpiecznych środków bezpiecznymi, 26

27 Nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej, Właściwe instruowanie pracowników. CELE I SYSTEM OCHRONY PRACY Ochrona Pracy - jest dziedziną, w której prawo wkracza w problematykę produkcji. techniczną i organizacyjną procesu Cele ochrony pracy: Ochrona pracowników przed wypadkami przy pracy. Ochrona pracowników przed chorobami zawodowymi. Ograniczenie zatrudnienia przy pracach szczególnie ciężkich i uciążliwych. Ochrona dóbr materialnych sfery pracy przed zniszczeniem. Ochrona uprawnień pracowniczych, trwałości stosunku pracy, wynagrodzenia, szczególna ochrona pracy młodocianych i kobiet oraz ochrona innych uprawnień. SYSTEM OCHRONY PRACY Segment Wykonawczy Łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów i zasad BHP. Segment Nadzoru Tworzą organy państwowe, nadzorujące przestrzeganie przepisów i zasad BHP. Najpełniejszy zakres nadzoru posiada PIP. Pozostałe organy jak: IS, UDT, Wyższy Urząd Górniczy i inne wykonują nadzór specjalistyczny, z racji uprawnień obejmujących tylko niektóre dziedziny bezpieczeństwa pracy. Segment Naukowo - Techniczny Tworzą instytuty naukowe i placówki badawcze. Przedstawicielami są: CIOP, Instytut Medycyny Pracy (Łódź i Sosnowiec). Placówki te prowadzą badania w różnych dziedzinach ochrony pracy i ergonomii, opracowują wytyczne, opinie i ekspertyzy, oceniają prototypy ochron osobistych, dostarczają podstawy naukowe do regulacji prawnych. 2. SZKOLENIE W DZIEDZINIE BHP KP Art , 1. Nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Szczegółowe przepisy dotyczące szkoleń bhp zawiera rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860). ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI I PRACY z dnia 28 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z dnia 29 czerwca 2005 r.) 27

28 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ z dnia 9 października 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z dnia 24 października 2007 r.) Szkolenie (w dziedzinie bhp) prowadzone jest jako : 1) Szkolenie wstępne, 2) Szkolenie i doskonalenie okresowe zwane szkoleniem okresowym Szkolenie wstępne obejmuje : 1) Szkolenie wstępne ogólne, zwane instruktażem ogólnym, 2) Szkolenie wstępne na stanowisku pracy, zwane instruktażem stanowiskowym SZKOLENIE WSTĘPNE NA STANOWISKU PRACY INSTRUKTAŻ STANOWISKOWY Cel instruktażu - zapoznać uczestników szkolenia z : Zagrożeniami występującymi na określonym stanowisku pracy, Sposobami ochrony przed zagrożeniami, Metodami bezpiecznego wykonywania pracy. Instruktaż stanowiskowy dotyczy: Pracowników przyjmowanych na stanowiska robotnicze, których charakter pracy będzie się wiązał z produkcją lub z narażeniem na zagrożenia zawodowe, Pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, w przypadku zmiany warunków techniczno organizacyjnych, Uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu oraz studentów odbywających praktyki studenckie. Instruktaż stanowiskowy przeprowadza się przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Przeprowadza go osoba kierująca pracownikami, Czas trwania instruktażu stanowiskowego powinien być uzależniony od przygotowania zawodowego pracownika, dotychczasowego stażu pracy oraz rodzaju pracy i zagrożeń występujących na stanowisku pracy, na którym pracownik ma być zatrudniony. instruktaż - rozumie się przez to formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 2 godziny lekcyjne, umożliwiającego uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności dotyczących wykonywania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy Szkolenie okresowe powinno być przeprowadzane w formie instruktażu dla pracowników: nie rzadziej niż raz na 3 lata - zatrudnionych na stanowiskach robotniczych; nie rzadziej niż raz w roku - dla stanowisk pracy, na których występują szczególnie duże zagrożenie dla zdrowia oraz zagrożenia wypadkowe; nie rzadziej niż raz na 5 lat - osób wymienionych w 14 ust. 2 pkt 1 i 3-5. nie rzadziej niż raz na 6 lat - w przypadku pracowników administracyjno-biurowych 28

29 Czas szkolenia: Pracodawcy 16 godz. Pracodawców wykonujących zadania służby bezpieczeństwa i higieny pracy- 64godz.6godz.ćwiczeń Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych 8 godz. Technolodzy, org. produkcji i pracownicy inżynieryjno-techniczni 16 godz. Pracownicy służby BHP 32 godz.4 godz. ćwiczeń Pracownicy administracyjno-biurowi i inni 8 godz. 3. OBOWIĄZKI PRACOWNIKA (art pkt. 3 Kodeksu Pracy) Przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest obowiązkiem pracownika, (Szczegółowo obowiązki te zostały określone w art. 211 pkt. 1-7 Kodeksu Pracy), a w szczególności pracownik jest zobowiązany: znać, przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz zdawać wymagane egzaminy sprawdzające wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych; dbać o należyty stan maszyn, urządzeń narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich; niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonego porządku, regulaminu pracy, przepisów bhp i ppoż. pracodawca może stosować karę: upomnienia nagany Pieniężną kara pieniężna za jedno przekroczenie, jak i za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności, nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać dziesiątej części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty kara nie może być zastosowana po upływie 2 tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia kara może być zastosowana tylko po uprzednim wysłuchaniu pracownika o zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownika na piśmie przy stosowaniu kary bierze się pod uwagę rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych, stopień winy pracownika i jego dotychczasowy stosunek do pracy jeżeli zastosowanie kary nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa, pracownik może w ciągu 7 dni od dnia zawiadomienia go o ukaraniu wnieść sprzeciw 29

30 pracownik, który wniósł sprzeciw, może w ciągu 14 dni od dnia zawiadomienia o odrzuceniu tego sprzeciwu wystąpić do sądu pracy o uchylenie zastosowanej wobec niego kary karę uważa się za niebyłą, a odpis zawiadomienia o ukaraniu usuwa się z akt osobowych pracownika po roku nienagannej pracy. 4. Wypadek przy pracy. Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w miejscu wypadku lub w okresie nie przekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, a mianowicie: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, trwała, całkowita lub znaczna niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, poważne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia, uległo co najmniej dwie osoby 5. Ochrona przeciwpożarowa. Zasady postępowania na wypadek pożaru. Kto zauważy pożar, klęskę żywiołową lub inne miejscowe zagrożenie, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić osoby znajdujące się w strefie zagrożenia oraz jednostkę ochrony przeciwpożarowej, bądź policję Pracownicy winni znać swoje zadania na wypadek pożaru, w szczególności: umieć alarmować straż pożarną; umieć posługiwać się podręcznym sprzętem gaśniczym; umieć postępować w wypadku powstania pożaru w zakładzie pracy w tym współpracować ze służbami ratowniczymi zachować spokój, ostrzec współpracowników; zaalarmować straż pożarną; odłączyć spod napięcia urządzenia elektryczne, wyłączyć instalacje wentylacyjne, transportowe i grzewcze; zamknąć główny zawór gzowy, zablokować rurociągi; natychmiast opuścić miejsca niebezpieczne oznakowanymi drogami ewakuacyjnymi, w razie zadymienia przemieszczać się trzymając głowę na wysokości ok. 1 m (ochrona przed dymem i ciepłem); nie używać wind. Warunki powstawania pożaru. 30

31 6. Ochrona przeciwpożarowa Zakres stosowania środków gaśniczych Grupa pożaru Rodzaj palącego się materiału i sposób jego spalania Typy gaśnic przenośnych Pożary ciał stałych pochodzenia organicznego, (grupa pożaru A), przy spalaniu których obok innych zjawisk powstaje zjawisk żarzenia np.: drewno, papier, węgiel, słoma, tworzywa sztuczne, tekstylia, itp.. gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym ABC; gaśnice płynowe z dodatkowym roztworem środka; gaśnice pianowe. Pożary cieczy palnych i substancji stałych, topiących się wskutek ciepła wytwarzającego się podczas pożaru (grupa pożaru B), np.: benzyna, tłuszcze, farby, oleje, smoła, rozpuszczalniki, itp. gaśnice CO 2 ; gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym ABC; gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym BC; gaśnice pianowe; gaśnice płynowe z dodatkowym wodnym roztworem środka; Pożary gazów,(grupa pożaru C), np.: acetylen, butan, metan, propan, wodór, gaz ziemny i miejski, itp.. gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym ABC; gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym BC. Pożary metali (grupa pożaru D), np.: aluminium, sód, potas, lit, magnez i ich związki. gaśnice proszkowe z proszkiem gaszącym metale. IV. Środki gaśnicze: Woda podstawowy środek gaśniczy, charakteryzujący się dobrymi właściwościami chłodzenia wylana na palące się ciało pobiera duże ilości ciepła i sam ogrzewając się oziębia je do temperatury uniemożliwiającej dalsze palenie. Para wodna ma działanie tłumiące. Wodą gasimy pożary grupy A. Uwaga: Wodą nie wolno gasić urządzeń pod napięciem elektrycznym, ciał reagujących z wodą (np. sód, potas, karbid, wapno palone), cieczy palnych jak benzyna, nafta, oleje, tłuszcze (woda opada na dno zbiornika powodując gromadzenie pary wodnej i wzrost ciśnienia co prowadzi do wyrzutów cieczy na zewnątrz zbiornika). 31

32 Piana gaśnicza jej działanie to odcięcie dostępu tlenu do źródła ognia (działanie tłumiące). Jest złym przewodnikiem ciepła i może być wykorzystywana jako zabezpieczenie materiałów zagrożonych pożarem. Pianą gasimy pożary grup A i B. Uwaga: Nie wolno gasić pianą urządzeń pod napięciem elektrycznym oraz materiałów reagujących z wodą. Dwutlenek węgla produkt całkowitego spalania węgla, a więc środek niepalny. Dwutlenek węgla jest cięższy od powietrza, obniża stężenie tlenu w otaczającej ogień atmosferze (działanie tłumiące). Dwutlenek węgla po gwałtownym rozprężeniu do ciśnienia atmosferycznego zestala się w masę podobną do śniegu i silnie oziębia się do ok. 78,5 0 C. Dwutlenek węgla może gasić pożary grup B i C. Uwaga: Nie wolno gasić węgla kamiennego, siarki, metali lekkich, wodoru oraz palącej się odzieży na ludziach. Proszki gaśnicze służą do gaszenia pożarów grup A, B i C. Pod wpływem wysokiej temperatury proszek wytwarza szklistą warstwę na powierzchni gaszonego materiału odcinając dopływ tlenu. Halony służą do gaszenia grup pożarów B i C. Halony na skutek niskiej temperatury wrzenia oraz małego ciepła właściwego w zetknięciu z płonącymi ciałami natychmiast parują otaczając palący się materiał ciężkimi parami (od 2,5 do 9 razy cięższe od powietrza) izolując go od dostępu tlenu. Środki te nie są produkowane w Polsce z uwagi na ochronę warstwy ozonowej Ziemi. Sprzęt gaśniczy (oznakowanie): Przez podręczny sprzęt gaśniczy należy rozumieć urządzenia, przy pomocy których można przystąpić do natychmiastowej akcji gaszenia pożaru. Są to między innymi hydronetki, gaśnice, koce gaśnicze. 1. Gaśnice to przenośne urządzenia, których masa całkowita nie powinna przekraczać 20 kg, po uruchomieniu samodzielnie wyrzucają środek gaśniczy na skutek działania ciśnienia gazu (proszkowe, śniegowe, halonowe, pianowe). 2. Koc gaśniczy to płachta tkaniny z włókna szklanego o powierzchni ok. 2 m 2, całkowicie niepalna. Działanie koca gaśniczego polega na tłumieniu pożaru przez odcięcie dopływu powietrza do palącego materiału. 3. Agregat gaśniczy to sprzęt gaśniczy mający zapas środków gaśniczych ponad 20 kg, wyposażony w urządzenia umożliwiające natychmiastowe prowadzenie akcji gaśniczej. 4. Hydrant wewnętrzny to zawór wodny zainstalowany na wewnętrznej sieci wodociągowej, obudowany szafką i wyposażony w wąż tłoczony zakończony prądownicą wodną. Do obsługi hydrantu potrzebne są 2 osoby. 32

33 7. Ewakuacja: Drogi ewakuacyjne, drogi ratunkowe i wyjścia awaryjne, a także ich trasy, powinny być oznakowane w sposób dobrze widoczny i trwały; Znaki ewakuacyjne i znaki ochrony przeciwpożarowej powinny być wykonane z materiałów fotoluminescencyjnych, jeżeli nie jest konieczne zastosowanie oświetlenia awaryjnego. Nie wolno zastawiać (ani od wewnątrz, ani na zewnątrz) i nie zamykać wyjść ewakuacyjnych; Drzwi muszą się w każdej chwili łatwo i szybko otwierać bez żadnych dodatkowych środków pomocniczych, tak długo jak w pomieszczeniu znajdują się ludzie; Wymagania dotyczące wyjść awaryjnych nie są spełnione, jeżeli obok wyjścia awaryjnego nie znajduje się skrzynka z kluczem; Drzwi pożarowe i drzwi dymoszczelne muszą być zawsze zamknięte, z wyjątkiem drzwi zaopatrzonych w prawidłowo działające, skuteczne urządzenia samozamykające; Żadne przedmioty nie mogą utrudniać samoczynnego zamykania drzwi. 33

34 Ewakuacja mienia w zakładzie powinna odbywać się z uwzględnieniem przedmiotów, które stanowią dla danego zakładu podstawę jego działania: np.: plany, projekty, dyskietki komputerowe, unikalna aparatura, prototypy. Ewakuacja przedmiotów dużych i ciężkich jest nierealna i bezcelowa. OCENA STANU POSZKODOWANEGO 34

35 8. Instrukcja udzielania pierwszej pomocy 1. Oceń zdarzenie: sprawdź, czy tobie i ratowanemu nie zagraża niebezpieczeństwo; oceń czy sam dasz sobie radę, jeśli nie zapewnij sobie niezbędną pomoc, podziel zadania. 2. Wezwij do pomocy osoby przeszkolone w zakresie udzielania pomocy przedlekarskiej w tym biurze:... tel Jak najszybciej usuń czynnik działający na poszkodowanego. (np. porażonego prądem elektrycznym poprzez odłączenie przewodu od gniazda zasilania). 4. Zabezpiecz chorego przed możliwością dodatkowego urazu lub innego zagrożenia. 5. Oceń zaistniałe zagrożenie dla życia poszkodowanego poprzez: ocenę stanu przytomności (zadaj proste pytania), sprawdzenie reakcji na ból, sprawdzenie tętna, sprawdzenie oddechu oraz drożności dróg oddechowych, ustalenie rodzaju urazu (rany, złamania itp.). 6. W zależności od stanu poszkodowanego zastosuj odpowiednich czynności ratownicze: przy oparzeniach, krwotokach, zranieniach, złamaniach, itd. postępuj jak w takich przypadkach jest konieczne, jeśli ratowany doznał urazu kręgosłupa, nie ruszaj go niepotrzebnie, przy zatrzymaniu oddechu zastosuj sztuczne oddychanie, przy zatrzymaniu czynności serca zastosuj reanimację, 7. Wezwij pomoc fachową Pogotowie ratunkowe - tel Zorganizuj transport poszkodowanego (jeśli nie ma możliwości szybkiego dotarcia lekarza). 9. Nie zostawiaj ratowanego samego, kontroluj jego stan do przyjazdu pogotowia, pomóż przygotować odpowiednie dokumenty. 35