PO CO NAM SUPERMAN? ROZMY LANIA O KOMIKSIE.

Transkrypt

1 Uniwersytet Miko aja Kopernika Wydzia Nauk Historycznych Miros aw Patryk Szwabowicz PO CO NAM SUPERMAN? ROZMY LANIA O KOMIKSIE. Praca licencjacka napisana w Katedrze Etnologii pod kierunkiem dr Violetty Wróblewskiej Toru 2005

2 2 Prac t dedykuj mojej Rodzinie, Przyjacio om oraz moim super-kotom. Szczególne podzi kowania dla dr Violetty Wróblewskiej za ogromn pomoc i wsparcie.

3 3 Spis Tre ci: Wst p s. 4 Rozdzia 1 Komiks jako forma kultury s. 6 Rozdzia 2 Bohaterowie komiksu s. 18 Rozdzia 3 Superman w komiksie i w kulturze popularnej s. 55 Zako czenie s. 77 Aneks Spis ilustracji s. 79 Bibliografia s. 84

4 4 Wst p W niniejszej pracy spróbowa em zag bi si w bogactwo komiksowego uniwersum. Szczególn uwag zwróci em na fenomen supermana w historiach obrazkowych. Nie chodzi o mi jedynie o analiz losów Clarka Kenta Supermana, lecz o rol nadcz owieka komiksowego w szerokim tego s owa znaczeniu. Zadaj sobie pytanie w jakim celu pojawiaj si superheroes w komiksie, jakie funkcje spe niaj dla wspó czesnego odbiorcy i staram si na nie odpowiedzie. Obszar moich zainteresowa dotyczy g ównie europejskich i ameryka skich utworów komiksowych oraz zjawisk im towarzysz cych. Pomijam zagadnienie komiksu japo skiego Mangi, gdy wci jeszcze za s abo j znam, poza tym ró ni si ona w znacznym stopniu od twórczo ci, która mnie zajmuje. Nie uwzgl dni em równie komiksu internetowego, gdy mo na by stworzy osobn prac opisuj c to zjawisko. W rozdziale pierwszym po wi ci em miejsce definicji komiksu, ustaleniu pewnych wytycznych okre laj cych ten gatunek twórczo ci. Opracowa na ten temat znajdziemy bardzo wiele, g ównie w literaturze zagranicznej, jednak polskie badania po wi cone naturze historii obrazkowych równie pr nie si rozwijaj. Poetyka komiksu, jej warstwa ikoniczna i j zykowa s bardzo charakterystyczne, powstaj liczne rozprawy naukowe zwi zane z t problematyk. Ja jedynie naszkicowa em nie mia definicj medium, które nie tyle przedstawia rzeczywisto, co j oznacza. Cz zatytu owana Bohaterowie komiksu stanowi wynik obserwacji i analizy najrozmaitszych postaci komiksowych. Jest zaledwie niewielkim wycinkiem dotycz cym wci rozrastaj cego si bestiariusza komiksowego. To w a nie bohater jest centrum moich rozmy la jako najwa niejszy element spajaj cy ca e dzie o obrazkowe. Czytelnik odnajdzie w tym rozdziale histori ewolucji i kszta towania si rysunkowych postaci. O mieli em si równie stworzy uproszczon typologi bohaterów komiksowych. Swoista instytucja jak stali si nadludzie komiksowi to przedmiot rozwa a trzeciego rozdzia u. Zawiera on odpowiedzi na wcze niej postawione pytania. Przygl dam si obrazowi kultury popularnej, miejscu jakie zajmuje w niej komiks. Rola komiksu we wspó czesnym wiecie i kulturze niew tpliwe przybiera na znaczeniu, jest to medium kontrowersyjne, które wzbudza mieszane uczucia. Nie ka dy czyta

5 5 komiksy, niektórzy nigdy do nich nie zagl dali. Jednak e nadludzie z historii obrazkowych przenikaj do naszej rzeczywisto ci, znamy ich mimowolnie, dlatego uwa am i jest to bardzo interesuj cy przedmiot badawczy.

6 6 Rozdzia 1 Komiks jako forma kultury 1. David Lloyd, Alan Moore, V jak Vendetta.

7 7 Dla mnie, osoby urodzonej w 1983 r., komiks stanowi integraln cz kultury - od zawsze. Nigdy nie potrzebowa em jakiej definicji czy instrukcji obs ugi, jak odbiera jego przekaz. Kiedy nie umia em jeszcze sam czyta, rodzice brali mnie na kolana i ledzili obrazki razem ze mn, jednocze nie pe ni c role narratorów. Pó niej sam sobie dobiera em gatunki i problematyk. mia o mog stwierdzi, i komiks wp yn na moje postrzeganie wiata, zarówno w sferze duchowej jak i materialnej. Pobudzi zmys estetyczny, a tak e rozbudowa szereg fundamentów my lowych, które zdo a em odkry z czasem. Teraz te to robi... Opowie ci obrazkowe przenika y mój wiat, sta y si jego cz ci. Z kolegami poszukiwali my egzemplarzy komiksów w antykwariatach, kioskach, na kiermaszach. Sami handlowali my i wymieniali my si mi dzy sob. Jestem przekonany, e wi kszo czytelników komiksów chocia raz próbowa a stworzy swoje dzie ka rysunkowe, ale nie ka dy si do tego przyznaje. Wydaje mi si, i jest to wa na cz oddzia ywania tego medium, mobilizuje, zach ca do kreowania w asnych przemy le, pobudza do tworzenia. Nie szkodzi, e próby nie zawsze s udane, istotny jest fakt, i kto decyduje si na kreacj. Komiks jest tak pojemnym medium, elementem sztuki, który ca y czas podlega metamorfozom, e kreowanie jednej sta ej definicji okre laj cej go, by oby strasznie trudne. Mo na wyodr bni szereg specyficznych dla niego cech oraz spróbowa przedstawi dotychczasowe osi gni cia w tej dziedzinie sztuki. W ten sposób stworzy si pewien odno nik, którego b d móg si uchwyci w potrzebie, a ze mn Czytelnik. Krytycy i badacze problematyki zwi zanej z komiksem nieomal przy ka dej okazji próbuj nauczy i wpoi odbiorcom, e to nie tylko zbiór bezwarto ciowych obrazków o b ahej tre ci. Pocz tki komiksu si gaj pó nych lat XIX w., wtedy to zaistnia y pierwsze prace, g ównie rozpowszechniane na amach prasy. Moment <<narodzin>> komiksu umieszczany jest zazwyczaj pomi dzy 1894 a 1896 rokiem i zwi zany z osob Richarda Feltona Outcalta, który od pocz tku lat dziewi dziesi tych ubieg ego stulecia [autorowi chodzi o wiek XIX M.SZ.] wspó pracowa jako rysownik z czasopismami zamieszczaj cymi humorystyczne opowiadania i rysunki 1. Twórca ten inspirowa si yciem ubogich mas wielkiego miasta, przedstawia losy swoich bohaterów w sposób komiczny, groteskowy. 1 S z y a k Jerzy, Komiks, Znak, Kraków 2000.

8 8 2. Art Spiegelman, Maus I : Opowie ocala ego. Mój ojciec krwawi histori. Jego sztandarow postaci sta si Yellow Kid charakterystyczny ysy dzieciuch ubrany w ó t nocn koszul. Tak to si wszystko zacz o, od serii, od odcinków umieszczanych regularnie na amach prasy w postaci jednej, dwóch stron lub po prostu paska z paroma kadrami komiksu. Oczywi cie komiks mia te wielu innych licznych prekursorów; takich jak Rudolphe Töpffer, Wilhelm Busch, Georges Colomb czy Gustave Doré. Wszyscy oni przyczynili si do wykrystalizowania komiksu jako odr bnego gatunku. Po nich przyszli nast pni arty ci, którzy kszta towali opowie ci obrazem. Chcia em jedynie zasygnalizowa umiejscowienie komiksu w historii, znacznie szerzej omawiaj to zagadnienie: Krzysztof Teodor Toeplitz 2, Jerzy Szy ak 3, Bartosz Kurc 4, a tak e Adam Rusek 5. Opisywanie w tym miejscu wszystkich dziejów komiksu mija si z celem tej pracy. Nale y zaznaczy jednak, e wraz z up ywem czasu, wraz ze zmian mód kulturowych, nurtów artystycznych zmienia si tak e komiks. Powstawa y nowe jego odmiany, a tak e aktualizowa a si przedstawiana problematyka. Medium to czerpie przecie elementy z literatury, filmu, sztuki wytwarzaj c specyficzny i jedyny w swoim rodzaju przekaz. Mo emy odnale w nim inspiracj manieryzmem, ekspresjonizmem, surrealizmem, symbolizmem etc., jakiekolwiek ograniczenia w tej kwestii nie istniej. 2 por. T o e p l i t z Krzysztof Teodor, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Czytelnik, Warszawa por. S z y a k Jerzy, Komiks: wiat przerysowany, S owo/obraz Terytoria, Gda sk Oraz inne pozycje tego autora - patrz bibliografia na ko cu pracy. 4 por. K u r c Bartosz, Komiks opowiadanie obrazem, Pi tek Trzynastego Wydawnictwo, ód por. R u s e k Adam, Tarzan, Mato ek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach , Biblioteka Narodowa, Warszawa 2001.

9 9 Spróbuj teraz zsyntetyzowa zebrane przeze mnie definicje komiksu. Stanowi on przede wszystkim nowy [odr bny M.SZ.] rodzaj sztuki zaliczanej do wspó czesnej kultury masowej z racji rozpowszechniania k. przez druk w prasie lub w formie wysokonak adowych broszur 6. Komiks jednak coraz bardziej próbuje odci si od etykietki masowy, zw aszcza ten artystyczny. Powstaj dzie a w ma ym nak adzie, wydania bibliofilskie dla smakoszy gatunku. Operuje swoistym graficznym po czeniem (...)rysunku i tekstu literackiego (jedno ci ikono-lingwistycznej), s u cym rozwijaniu narracji lub obrazowaniu znacze, których czytelno jest mo liwa w ramach tego powi zania, bez dodatkowych róde informacji Frank Miller, Miasto Grzechu. Charakterystyczne jest nadanie odmiennych funkcji przej tym z literatury i plastyki tworzywom: obrazowi no nika narracji (niekiedy wspieranej komentarzami); s owu obrazu mowy; fabule d enia do stworzenia widowiska 8. Komiks przedstawia nam ruch w statycznych kadrach zamieszczonych w danej kompozycji na planszy. To co ma miejsce pomi dzy wybranymi i narysowanymi przez autora obrazkami kszta tuje nasza wyobra nia. Jeste my, wi c wspó twórcami danego komiksu. To w naszych my lach wszystko spaja si w ca o. Poprzez obraz i wpisane w nim s owa, które cz sto ograniczaj si do onomatopei, komiks opowiada nam o wiecie wykreowanym przez autora. Rzeczywisto nam przedstawiana jest przerysowana, a wi c nierealna. Autor mo e j modelowa w 6 S z y a k Jerzy, Encyklopedia Komiks, Komiks-Fantastyka zeszyt 2/7 1989, s. 4 ok adki. 7 T o e p l i t z Krzysztof Teodor, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Czytelnik, Warszawa 1985, s S z y a k Jerzy, Encyklopedia Komiks, Komiks-Fantastyka zeszyt 2/7 1989, s. 4 ok adki.

10 10 dowolny sposób, celem jest uzyskanie przekazu, znaku który by by zrozumia y, bez uprzedniego wtajemniczenia. W zbli ony sposób do filmu, komiks sk ada si z kadrów. Umieszczenie ich w odpowiedniej kolejno ci na planszy stwarza przebieg wydarze. Za pomoc dymków, w które wpisany jest tekst [przypominaj one troch par, wydobywaj c si z ust podczas oddychania/rozmawiania w niskiej temperaturze lub dusz, ja ], tworzona jest czno pomi dzy postaciami i kolejnymi kadrami komiksu. Mog one by stylizowane, odpowiednio do sytuacji [szept linia przerywana kraw dzi dymku, my li dymek w postaci chmurki, marzenia ; krzyk kolczasty dymek o ostrych, krzywych kraw dziach, etc.], tak samo zreszt jak wyrazy d wi kona ladowcze, które nie tylko opisuj ha as, ale tak e mog wskazywa na ruch, si, intensywno danego zdarzenia. Kszta t kadrów klasycznie jest prostok tny, w paru rz dach na jednej stronie. Jednak e jak ka dy element komiksu mo e zosta odpowiednio dostosowany do potrzeb wyrazu rysownika. Tak wi c jedn z kolejnych cech komiksu okazuje si jego metamorficzno. Wszystko jest dozwolone, czy odbiorca zrozumie aluzje i smaczki zamieszczone w wielu utworach rysunkowych, to ju inna kwestia. Oczywi cie wyst puj te komiksy ca kowicie lub prawie nieme [np. os awiony Arzach Moebiusa], ale s to g ównie dzie a o wysokiej wra liwo ci artystycznej, przesycone mistycyzmem. Te kilka podstawowych elementów komiksu, które pokrótce opisa em, s cechami rozpoznawczymi historii opowiedzianych obrazem. Bardzo istotnym zagadnieniem jest bohater komiksowy, którym zajm si za chwil. Angloj zyczne s owo comics [zlepek wyrazów comic komiczny, strip pasek, sekwencja kilku rysunków], od którego wywodzi si polska nazwa komiks, ma odpowiednik w j zyku francuskim la bande dessinée [narysowany pasek], a niekiedy we w oskim pojawia si okre lenie fumetti [ dymki w których umieszczane s wypowiedzi bohaterów]. Powie ci graficzne [komiksy obejmuj ce np. powy ej 150 s. stanowi ce zamkni t histori ] nazywane graphic novel s raczej kosztowne, lecz osi gaj ogromn popularno.

11 11 4. Dan Raspler, Mike Mignola, Batman : Sanctum. Jak ju wspomnia em wcze niej, pocz tki komiksów przypadaj na wiek XIX, ale istnieje jeszcze inny pogl d na t spraw. Wyszczególnia wszelkie staro ytne (np. kolumna Trajana), redniowieczne (dywan z Bayeux, freski Giotta, Drzwi Gnie nie skie, Biblia Pauperum, etc.) i pó niejsze (cykle Wiliama Hogartha) elementy narracji w sztukach plastycznych 9 jako etapy kszta towania si komiksu. Niektórzy doszukuj si jego korzeni w paleolitycznych rysunkach czy hieroglifach egipskich. Wed ug Jerzego Szy aka komiks funkcjonuje w kulturze w dwóch obiegach: 1. ma charakter wspó czesnego folkloru miejskiego, wykorzystuj cego stereotypowe, oparte o podstawowe warto ci moralne fabu y i kreuj cego bohaterów o cechach mitologicznych (rysowane przez anonimowych lub cz sto zmieniaj cych si autorów seriale: <<Superman>>, <<Batman>>, <<Captain America>> i in.); 2. polega na wiadomym d eniu do artyzmu przez wykorzystanie uznanych form i rodków sztuki plastycznej, literatury, filmu lub fotografiki i ich twórcze przekszta canie albo przeciwstawianie si jego normom przez tworzenie k. niestarannych, brzydkich, pozornie 9 K u r c Bartosz, Komiks opowiadanie obrazem, Pi tek Trzynastego Wydawnictwo, ód 2003, s 10.

12 12 nieudolnych, a przy tym neguj cych okre lony porz dek spo eczny przez satyryczne wykrzywienie rzeczywisto ci (tzw.<<underground>>) 10. Zakres tematyki poruszanej w komiksach jest ogromny. Albumy obrazkowe opowiadaj jak histori bazuj c na zastanych stereotypach, tworz nowe lub przeciwnie próbuj obali te funkcjonuj ce. Odnajdujemy w nich wiaty fantasy, sience fiction, horroru, sensacji, humoru, erotyzmu etc., mo na tak wylicza w niesko czono. Komiksy cz sto cz kilka tematów jednocze nie. Powstaje du o pozycji autotematycznych, podejmuj cych prób krytyki gatunku, analizy w asnej tre ci. W a ciwie ka da grupa wiekowa czy kulturowa powinna odnale, pr dzej czy pó niej, odpowiedni dla siebie tytu. Komiks mo e przekazywa warto ci uniwersalne, czyste doznania estetyczne oraz rado z prze ywania opowiadanych wydarze. Czasem staje si narz dziem dydaktycznym, a chyba w najgorszym przypadku ma funkcje indoktrynuj ce [komiks PRL-u]. Du rol odgrywa komiks undergroundowy, który bez ogródek rozprawia si z problemami nurtuj cymi wspó czesne spo ecze stwo, wytyka s abo ci i negatywne cechy cz owieka, u ywaj c cz sto nieestetycznych form przedstawienia, uwypuklaj cych dodatkowo dany aspekt problemu. 5. Frank Miller, John Romita Jr., Daredevil : The Man Without Fear. 6. Frank Miller, Miasto Grzechu. 10 S z y a k Jerzy, Encyklopedia Komiks, Komiks-Fantastyka zeszyt 2/7 1989, s. 4 ok adki.

13 13 7. Rafa Skar ycki, Tomek Lew Le niak, Tymek i Mistrz. Przy sposobno ci pisania czy mówienia o komiksie zawsze pojawia si kwestia warto ciowania komiksu. W Polsce, gdzie wci medium to cieszy si raczej negatywn opini publiczn, co wynika z jego nieznajomo ci, komiks przez wiele lat by ch opcem do bicia 11. Niech, która zrodzi a si w okresie PRL-u, pozostawi a niesmak do dzi. Nie znaczy to oczywi cie, e komiksu w tamtym okresie u nas nie by o i go nie czytano. Jednak polskim twórcom komiksowym nigdy nie by o lekko, nie mieli wolno ci wyrazu, cenzura czujnie im si przygl da a, a je eli ju co si komu uda o wyda by o to bardzo s abe pod wzgl dem edytorskim. Chyba e mia mo liwo wyjazdu za granic, co stwarza o szans rozwoju i doskonalenia swoich umiej tno ci, a przed wszystkim zarobku. Dobrym ród em informacji na temat perypetii i trudno ci zwi zanych z rysowaniem komiksów w Polsce jest zbiór przeprowadzonych wywiadów z artystami, zrealizowanych przez Bartosza Kurca 12. Pozycja komiksu jest tak samo jak on dynamiczna. Dzisiaj w Polsce bardzo du o mówi si o la bande dessinée, tematyk z nim zwi zan mo emy obserwowa w 11 por. P a r o w s k i M., Komiks - ch opiec do bicia, [w:] tego : Bez dubbingu, Warszawa por. K u r c Bartosz, TRZASK PRASK. Wywiady z Mistrzami polskiego (i nie tylko) komiksu, Bajka, Koluszki 2004.

14 14 telewizyjnych programach publicystycznych, w powa niejszych wydawnictwach ci g ych znajdujemy recenzje prac nowo wydanych. Liczne fora dyskusyjne oraz strony internetowe, kluby, konwenty [coroczny w odzi, ma status mi dzynarodowego], niezale ne zjazdy fanów, a w ko cu wystawy komiksów w galeriach wiadcz o wzro cie zainteresowania komiksem. czy si to zapewne z faktem, i rynek komiksowy, na którym panowa przez par dobrych lat zastój, zacz do pr nie si rozwija, a i sam komiks staje si bardziej dost pny. Wydawane s dzie a klasyki europejskiej i wiatowej, m odzi polscy twórcy maj wi ksz szans zaistnienia jako arty ci. Pozytywnie nastrajaj takie zdarzenia jak powstawanie w Gda sku pierwszej profesjonalnej pracowni komiksu. Projekt jest realizowany przez ludzi z Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gda sku. Ma on na celu stworzenie komiksowego centrum, w którym b dzie mo na zapozna si z histori gatunku, etapami tworzenia oraz z najwi kszymi twórcami. Zbiory maj zaspokaja nie tylko ciekawo poznania m odzie y, ale tak e i doros ych Dennis Wojda, Krzysztof Gawronkiewicz, Mikropolis : przewodnik turystyczny. W Europie zachodniej w Belgii, Francji, a tak e we W oszech komiks stanowi bardzo powa nie traktowany element kultury narodowej. Zawód rysownika komiksowego niesie ze sob du y presti. Istnieje wiele wydawnictw specjalizuj cych si wy cznie w publikowaniu komiksów. Dzia aj tam tak e liczne towarzystwa naukowe zajmuj ce si la bande dessiné. Czytanie komiksów jest bardzo powszechne i nie przynosi adnej ujmy, nie jest kojarzone z tzw. kultur nisk. 13 O s i e c i m s k i Marek, Narysujemy Batmana, Gazeta Wyborcza Trójmiasto, 29.XII.2004.

15 15 9. ledziu i Kurt, Niedzwiedz 78. Nie twierdz, e w Polsce musi by tak samo jak we Francji czy w Belgii, jednak e nasza [polska] obawa przed komiksem wydaje mi si ju troch anachroniczna. Poza tym trzeba pami ta, e fumetti nie ka demu musz si podoba, do cz ci ludzi one po prostu nie trafiaj. Komiks nie oddali mnie od ksi ek, wr cz przeciwnie, pokaza jakie inne pi kne i wspania e wra enia i do wiadczenia mo na z nich czerpa. Zdecydowanie czytam wi cej literatury ni historii obrazkowych. Mam wiadomo, e istniej komiksy s abe, ma owarto ciowe, które opieraj si na bezmy lnym operowaniu przemoc, sadyzmem, pornografi czy po prostu p ytko ci. Nie musz jednak po nie si ga, to mój wybór, co czytam i co polecam znajomym. Je eli powstaj jednak wci takie nieudane prace komiksowe, to wiadczy o tym, e istnieje na nie wzgl dnie du e zapotrzebowanie, a to daje ju do my lenia. Napisa em ostanie zdanie, dlatego e jako jeden z wielu zarzutów stawianych komiksom pojawia si bardzo cz sto ten oto: komiksy odmó d aj, zniech caj m odzie do czytania, podaj c na talerzu smakowite, schematyczne i atrakcyjne zarazem k ski. Nijak nie idzie mi si z tym zgodzi. Mam wiadomo, e istniej komiksy s abe, ma owarto ciowe, które opieraj si na bezmy lnym operowaniu przemoc, sadyzmem, pornografi czy po prostu p ytko ci. Nie musz jednak po nie si ga, to mój wybór, co czytam i co polecam znajomym. Je eli powstaj jednak wci takie nieudane prace komiksowe, to wiadczy o tym, e istnieje na nie wzgl dnie du e zapotrzebowanie, a to daje ju do my lenia.

16 Bernard Dumont [Bédu], Hugo : Boska Jab o. W czasach, którymi rz dzi przekaz audiowizualny, komiks niechybnie zaczyna odgrywa coraz wi ksze znaczenie. Ju dawno zacz przenika si z reklam, telewizj i grami komputerowymi. Znane postacie komiksowe zdobi ubrania, zapalniczki, kubki, torby, polecaj nam produkty, które warto naby etc. Komiks ju nie tylko adaptuje filmy czy ksi ki, ale sam jest przez nie adaptowany, nieraz z fatalnym skutkiem. Rysunkowy wiat przenika do sztuki, do ycia codziennego, zaczyna nam nieustannie towarzyszy. Nie pozostaje tak jak dawniej w zaciszu fotela i spokojnej lektury, próbuje nas zewsz d atakowa. Przyzwyczajamy si do niego, akceptujemy wiaty w nim wykreowane jako równoleg e do naszego. Zreszt sami nie raz na ladujemy bohaterów komiksowych, a to przebieraj c si w ich oryginalne kostiumy lub ucz c si specyficznego j zyka, tekstów, którymi operuj. Komiks jest produktem na sprzeda i o tym nie mo emy zapomina. Ma trafi w upodobanie czytelnika i zaspokoi jego aktualne pragnienia. Ma przede wszystkim stanowi form przyjemno ci, relaksu, zabawy. Szkoda, e czasem potrafi by agresywny i natarczywy, jest to zreszt niestety cech dzisiejszych mediów. Ciesz si bardzo, i komiks staje si tak e polem do dyskusji o problemach kulturowych, egzystencjalnych, porusza zagadnienia to samo ci i kondycji cz owieka wspó cze nie, a tak e dotyka nurtuj cych nas zagadnie historycznych [II Wojna wiatowa, Holocaust etc.]. Zarazem wybiega w blisk i dalek przysz o, opowiada wizje nie zawsze optymistyczne, jednak e pobudzaj ce do g bszej refleksji. W ko cu bogato czerpie z mitologii i folkloru, ba ni i legend, pozwala na namacalne do wiadczenie czyjej wyobra ni, fantazji jednocze nie rozwijaj c w asn. Nie powinni my szufladkowa komiksu jako przekazu schematycznego, tylko dlatego, e taka jest jego forma. Skrót, uproszczenie czy zniekszta cenie rzeczywisto ci ma w opowiadaniu obrazem swoiste funkcje ikony. Poprzez tak form mo emy dotrze do wn trza

17 17 naszego postrzegania albo z drugiej strony zatrzyma si jedynie na powierzchownej warstwie znaczeniowej. 11. Hugo Pratt, Corto Maltese na Syberii.

18 18 Rozdzia drugi Bohaterowie komiksu 12. Hugo Pratt, Corto Maltese na Syberii.

19 19 Rzadko która osoba nie zna dzi jakiego bohatera wywodz cego si z komiksu. Wcale nie trzeba ledzi historii obrazkowych, aby w ten czy inny sposób kojarzy postacie b d ce ich tematem. Makrokosmos komiksowy zdaje si ju od dawna by wype niony po brzegi najrozmaitszymi przedstawieniami bohaterów. Ich przenikanie do innych mediów i wiata realnego jest zjawiskiem oczywistym. Rama kadru komiksowego dawno ju p k a, a uwolnione z jej wn trza charaktery funkcjonuj na ró nych p aszczyznach kultury. Cz sto napotykamy je na swojej drodze, czy tego chcemy, czy nie... Opisanie lub interpretacja bohaterów komiksowych w szerokim zakresie stanowi prawdziwe wyzwanie, postaram si jednak z perspektywy etnologa przybli y Czytelnikowi ten jak e rozmaity i barwny bestiariusz komiksowy. Nale y na pocz tku ustali pewne fakty. Zdecydowanie w wi kszo ci opowie ci obrazkowych bohater stanowi fundament ca ego dzie a, jest impulsem, który nap dza fabu. wiat przedstawiony, t o zdarze wydaj si jedynie pretekstem dla trzonu historii dzia a g ównych postaci. To z nimi odbiorca komiksu sympatyzuje, zaprzyja nia si czy te identyfikuje, odnajduje w nich samego siebie. Dlatego atrakcyjno bohatera wp ywa na jako komiksu, na jego sukces czytelniczy. La bande dessinée pozwala zaspokoi t sknot za idea em, implikuje pewne utarte w kulturze schematy, które s wci no ne, innym razem przekszta ca je na swoje potrzeby, tworz c nowe mitologie. W bohaterach odnajdujemy rozmaite archetypy, pocz wszy od s dzi, m ciciela, dobroczy cy, poprzez wagabund, w drowca, pariasa, po upad e anio y, b dnych rycerzy czy b azny oraz wiele, wiele innych. ledz c ich losy, zostajemy uwik ani w sie intuicyjnych skojarze, a z drugiej strony g boko zakorzenionych relacji. Na przestrzeni lat i perypetii, przez które komiks przechodzi jako gatunek, na arenie jego kart przemyka y najrozmaitsze postaci. Stanowi y one zwierciad o [nieraz krzywe ], projekcj nastrojów, powszechnych zachowa czy potrzeb spo ecze stwa. Dlatego w a nie uwa am, i bohaterowie fumetti s tak interesuj cy. Moj uwag skupiaj g ównie superherosi, którzy w pewnym momencie stali si reprezentantami tej ga zi sztuki popularnej. W historiach z ich udzia em najostrzej, najjaskrawiej wyodr bniaj si cechy komiksu powszechnie rozpoznawalne. Przygl daj c si im, a tak e sposobom ich odbierania i funkcjonowania w kulturze, mo na wysnu ciekawe refleksje. Warto zacz jednak od prezentacji zjawiska ewolucji bohaterów komiksowych, które zwi zane jest z historycznymi przemianami ubieg ego stulecia. Krzysztof Teodor Toeplitz

20 20 podaje za Arthurem A. Bergerem 14, Reitbergerem i Fuchsem 15 pewn periodyzacj dziejów postaci z ameryka skich historii rysunkowych. Rozró nia trzy generacje bohaterów. Pierwsza z nich to <<okres niewinno ci>>, charakteryzuj cy si do prostym rysunkiem (gdzie wyj tek stanowi Little Nemo, pe en wyszukanej finezji rysunkowej komiks Winsora Mc Caya), trwa od pocz tków komiksu w XIX wieku a do roku Jako najbardziej znanych bohaterów tamtych czasów wymienia si : The Yellow Kid (1895) 17, The Katzenjammer Kids (1896), wspomnianego wy ej Little Nemo (1905), Krazy Kat (1913), Mutt and Jeff (1907) oraz innych. Go cili na amach prasy codziennej, w czasopismach. Dopiero w pó niejszym czasie doczekali si wyda albumowych, zebranych. Ówcze ni bohaterowie powstawali w nastroju do wiadczenia imigracji. Postacie te to (...) przybysze, opanowani wiar w <<sen ameryka ski>> (an American dream), a równocze nie prze ywaj cy gwa towne rozczarowanie w konfrontacji owego snu z rzeczywisto ci 18. La bande dessinée stara si wtedy, poprzez o mieszenie, ukazanie w zabawny sposób naprawd nieraz trudnych sytuacji yciowych, oswoi spo ecze stwo z nu cymi je problemami. Wydaje mi si, e stanowi form odreagowania, funkcja ta jest znamienita dla fummetti w ogóle. Dost pny w prasie brukowej, komiks zyska sobie g ównie sympatyków po ród biednej i rednio zamo nej cz ci spo ecze stwa - ludzi ci ko pracuj cych, którym potrzebna by a mo liwo spojrzenia na swój w asny los w sposób ironiczny, humorystyczny, z dystansu. Jednocze nie historyjki rysunkowe i ich bohaterowie obrazowali wspólne do wiadczenie spo eczne i wspóln postaw wobec niego. Humor tamtego okresu wydaje si brutalny, agresywny. Gwa towno zachowa niewinnych postaci komiksowych, ich dowcip bezpo redni, niespodziewany, czasem niezno ny dla otoczenia, zabarwiony jest duchem anarchii, prób protestu, niezadowoleniem z trudnej sytuacji. Bohaterowie nie ukrywaj niech ci do bogatej klasy spo ecze stwa oraz autorytetu w adzy. Sceny poszturchiwania, kopania, rzucania przedmiotami, wandalizmu wyst powa y w komiksie na porz dku dziennym. Wi kszo obuzów ówczesnych historii obrazkowych pos ugiwa a si charakterystycznym dla nizin spo ecznych slangiem, uproszczonym j zykiem. Slang móg tak e wskazywa na proweniencje imigracyjne postaci 14 B e r g e r A.A., The Comic Stipped American. What Dick Tracy, Blondie, Daddy Warbucks, and Charlie Brown Tell Us About Ourselves, Penguin Books Inc., Baltimore, Maryland, F u c h s W., R e i t b e r g e r R., Comics. Anatomie eines Massenmediums, Zurich T o e p l i t z K. T., Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Czytelnik, Warszawa 1985, s Daty w nawiasach to lata, w których dana posta pojawi a si po raz pierwszy. 18 T o e p l i t z K. T., Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Czytelnik, Warszawa 1985, s. 56.

21 21 [np. Katzenjammer Kids]. W kultowym Krazy Kat George a Herrimana [ukazywa si w latach ] Gópi Kocur oraz mysz Ignatz spleceni w bardzo ciekawym zwi zku uczuciowym, równie operuj specyficznym j zykiem. Nie jest to ju w a ciwie slang, a zupe nie nowy i rz dz cy si swoimi prawami sposób komunikowania si oraz wyra ania my li 19. Bohaterowie tego okresu to g ównie dzieci [lub bachory jak kto woli], w niekoniecznie atwym do zdefiniowania wieku, oraz zwierz ta o cechach antropomorficznych. Drugi okres i now jako zuchów z fummetti wyznaczaj w komiksie ameryka skim lata A.A. Berger nazwa go komiksem nowoczesnym [ta nazwa dzi jest ju troch nieaktualna...]. W tym czasie wy aniaj si na wiat o dzienne postacie, które znane s na ca ym wiecie po dzi dzie. Powstaj historie rysunkowe o tematyce awanturniczo przygodowej, fantastycznej, science fiction, kryminalnej, obyczajowej, grozy, thrillera, a wraz z nimi szereg rozmaitych bohaterów. Najbardziej znani z nich to: Popeye [1929], Little Orphan Annie [1924], Blondie [1930], Dennis Rozrabiaka [1951], Mickey Mouse [1928], Tarzan [1929], Sheena Królowa D ungli [1937] Buck Rogers [1929], Dick Tracy [1931], Flash Gordon [1933], Prince Valiant [1937], Superman [1938], Batman [1939], Captain Marvel [1940], Wonder Woman [1940], Captain America [1941], Plastic Man [1941], Pogo [1948], Peanuts [1950], ufff i inni. Na ich obraz mia y wp yw monumentalne wydarzenia historyczne I i II Wojna wiatowa; a tak e problemy codzienne : depresja, kryzys, wzrost przest pczo ci, rozk ad i zdegradowanie spo ecze stwa. Komiks nowoczesny powstaje w klimacie kszta towania si masowego spo ecze stwa producentów konsumentów. To tak e doba ostrych star ideologiczno politycznych, zderzenia warto ci moralnych oraz podj cie próby samokrytyki. Nurt stricte humorystyczny w komiksie zostaje zepchni ty raczej na margines, ale nadal funkcjonuje. Bardziej aktualna jest autoironia i satyra, która w latach 60 tych osi gnie swój rozkwit. Autorzy Peanuts [Charles Schulz] czy Pogo [Walt Kelly] pos uguj si aluzjami do problemów politycznych. Historie te wy miewaj system autorytatywny i pozostaj wierne idea om demokratycznym. 19 W interesuj cy sposób poddaje ten komiks analizie Gilbert Seldes. Porównuje postacie do Don Kichota, Parsifala czy Lucyfera. Wyja nia, e g ówny w tek rzucania ceg przez Ignatza w Kocura, posiada proweniencje z kultury Staro ytnego Egiptu. Wies aw Górnicki t umacz tekstu, bardzo dobrze odda charakter slangu, którym pos ugiwali si bohaterowie Krazy Kat. Por. S e l d e s Gilbert, Gópi Kocur, co chodzi sam, [w:] Super-Ameryka, Warszawa 1970, t.1, s

22 George Herriman, Krazy Kat. Pogo realizuje krytyk spo ecze stwa ameryka skiego opartego na zasadzie konkurencyjno ci [competitiveness], gdzie ka dy jest z natury rzeczy wrogiem ka dego, widz c w nim potencjalnego przeciwnika w walce konkurencyjnej 20. Bohaterowie Pogo to zwierz ta z cechami ludzkimi, chwyt ten w komiksie jest wykorzystywany bardzo cz sto i przypomina stylistyk bajki, wraz z jej umoralniaj cym, refleksyjnym przekazem. Charlie Brown [ch opiec] i Snoopy [piesek] to najbardziej rozpoznawalne postacie z serialu rysunkowego Peanuts. Komiks kreowany przez Charlesa Schulza osi gn w pewnym momencie ogromny sukces komercyjny, przyczyniaj c si do spopularyzowania Snoopiego. Ma o jest chyba miejsc na wiecie, gdzie jego wizerunek nie by by znany. Inaczej ma si z tre ci samego komiksu, z któr zapoznaje si tak naprawd raczej niewiele osób. Krótkie paski drukowane w czasopismach i gazetach nie oddaj w pe ni poetyki tego dzie a. Poza uroczymi chwytami komediowymi bohaterowie Peanuts to wynik interesuj cej analizy psychologicznej spo ecze stwa i refleksji egzystencjalnej. Autor kreuje oryginaln filozofi nazywan amerykanizacj w. Augustyna. Nasz (...) Snoopy, jedna z najdoskonalszych postaci zwierz cych stworzonych przez komiks, której dzia anie polega na nieustannym przekraczaniu swojej egzystencjalnej sytuacji, a mianowicie tego, e jest psem 21 posiada w sobie ogromny potencja. Jednak e najwi cej miejsca zajmuj w komiksie nowoczesnym postacie wyros e na gruncie poetyki awanturniczo przygodowej, fantastycznej i kryminalnej. Napotykamy tu pierwszych nadludzi [Flash Gordon, Superman, Batman, Captain Marvel], którzy rozpocz li pochód klasycznych superbohaterów obdarzonych nadprzyrodzonymi mocami. Wypowiadaj oni wojn korupcji, przest pcom i w ogóle wszelkiemu rodzajowi z a, które zak óca oby nale yty porz dek spo eczny. Opowiadaj si po stronie sprawiedliwo ci i adu, w ka dym odcinku stawiaj czo a gwa tom, porwaniom, morderstwom lub nieznanym si om z kosmosu. 20 T o e p l i t z K. T., Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Czytelnik, Warszawa 1985, s Ibidem, s. 62.